Το Οδυνηρό Τέλος της Μικρασιατικής Εκστρατείας (Προσθήκη* – 9/10/2022)
17 Σεπτεμβρίου 2022 40 Σχόλια
Γράφει ο Αρματιστής
Ταξίαρχος ε.α. Βασίλειος Λουμιώτης
(Για λόγους πνευματικών δικαιωμάτων, απαγορεύεται αυστηρά η αναδημοσίευση και αναπαραγωγή του παρόντος άρθρου, ασχέτως παραπομπής στο παρόν ιστολόγιο.
* Στις 9/10/2022 προστέθηκε μία νέα ενότητα, η (νέα) Ενότητα 16, και αναθεωρήθηκαν τα διαγράμματα 11, 12 και 13)
Μετά την παρέλευση ενός αιώνα από την ήττα και την καταστροφή της Στρατιάς Μικράς Ασίας στην περιοχή του Αφιόν Καραχισάρ, την περίοδο 13-17/26-30 Αυγούστου 1922 (π/ν ημ.), και της εξ αιτίας αυτής της ήττας καταστροφή του τρισχιλιόχρονου Μικρασιατικού Ελληνισμού, είναι χρήσιμο να φέρουμε στη μνήμη μας κάποια από τα δραματικά γεγονότα εκείνων των ημερών, επειδή όποιος δεν θυμάται είναι καταδικασμένος να υποστεί και πάλι τα ίδια.
Το άρθρο περιλαμβάνει τις ακόλουθες ενότητες και υποενότητες:
2. Αποφάσεις, αδυναμίες και παραλείψεις που οδήγησαν στην ήττα.
2.2 Στο επίπεδο της Στρατιωτικής Στρατηγικής.
2.3 Στο επιχειρησιακό επίπεδο.
4. Η τουρκική επίθεση κατά του τομέα της Ι Μεραρχίας – διοικητής ο Υποστράτηγος Αθανάσιος Φράγκου.
4.1 Η επίθεση κατά του Υποτομέα Σαβράν
4.2 Η επίθεση κατά του Υποτομέα Σινάν Πασά.
4.3 Η κατάσταση της Ι Μεραρχίας περί τη μεσημβρία της 13ης Αυγούστου. 15
4.4 Η εξουδετέρωση της VII Μεραρχίας ως δύναμης για την επίτευξη αποφασιστικού αποτελέσματος.
5. Η επίθεση κατά του τομέα της IV Μεραρχίας – διοικητής ο Υποστράτηγος Δημήτριος Δημαράς.
6. Η παραφιλολογία περί των αιτίων της ήττας.
6.2 Η μεταφορά δυνάμεων από την Μικρά Ασία στην Θράκη εξασθένησε το μέτωπο.
7. Η τακτική κατάσταση το πρωί της 14ης Αυγούστου στους τομείς των Ι και IV Μεραρχιών.
8. Η Τουρκική επίθεση το πρωί της 14ης Αυγούστου στον τομέα της IV Μεραρχίας.
8.1 Η επίθεση για την κατάληψη του Καλετζίκ.
8.2 Η κατάσταση στον υπόλοιπο τομέα της IV Μεραρχίας.
9. Ο διοικητής του Α΄ Σώματος Στρατού αποφασίζει την αποχώρηση από την εξέχουσα του Αφιόν Καραχισάρ.
10. Η σύμπτυξη της Ι Μεραρχίας
11. Η σύμπτυξη της IV Μεραρχίας.
12. Η σύμπτυξη της VII Μεραρχίας.
14. Άγνωστα αίσχη που διαπράχθηκαν κατά την υποχώρηση και παραμένουν στο απυρόβλητο.
14.1 Συντάγματα και Τάγματα δεν εκτελούν την αποστολή τους, ή την εκτελούν κατά το δοκούν.
14.2 Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν εκτελεί την αποστολή που του ανατέθηκε από την IV Μεραρχία.
14.3 Ο Συνταγματάρχης Λούφας αποσύρει τις δυνάμεις του από τα Νοτίως του ποταμού Ακάρ υψώματα.
15. Η ολέθρια απόφαση που έλαβε ο Τρικούπης την νύκτα της 14ης Αυγούστου.
17.1 Η αιφνιδιαστική προσβολή και διάλυση της IV Μεραρχίας στη στενωπό του Κιοπρουλού.
17.2 Η φυγή του Αποσπάσματος Πλαστήρα προς το Τουμλού Μπουνάρ.
17.3 Η πρόωρη και αδικαιολόγητη υποχώρηση των Ι και VII Μεραρχιών στο Τουμλού Μπουνάρ.
18. Ο επίλογος της σημαντικότερης και μεγαλύτερης εκστρατείας της νεότερης Ελλάδας.
1. Εισαγωγή
Το παρόν άρθρο αναφέρεται συνοπτικά στα κρίσιμα γεγονότα των αμυντικών και υποχωρητικών αγώνων που διεξήχθησαν από τα Α΄ και Β΄ Σώματα Στρατού της Στρατιάς Μικράς Ασίας, από τη 13η μέχρι τη 17η Αυγούστου 1922 (π.ημ.), στην ευρύτερη περιοχή του Αφιόν Καραχισάρ, που συνήθως αναφέρεται ως «εξέχουσα του Αφιόν». Η τελική τραγική έκβαση αυτών των αγώνων στις 17 Αυγούστου στην περιοχή του Αλή Βεράν σημείωσε και το τέλος της αναληφθείσας μεγάλης εκστρατείας για τη σωτηρία του Μικρασιατικού Ελληνισμού και την ολοκλήρωση της Μεγάλης ιδέας.
Η ευθύνη της ήττας κατά την αμυντική και υποχωρητική μάχη επιμερίζεται στις φιλομοναρχικές κυβερνήσεις της Χώρας που αναδείχθηκαν μετά τις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920, στους διοικητές της Στρατιάς Μικράς Ασίας Αντιστράτηγους Αναστάσιο Παπούλα και Γεώργιο Χατζανέστη, και στον διοικητή του Α΄ Σώματος Στρατού Υποστράτηγο Τρικούπη, που ήταν αυτός που ασκούσε ουσιαστικά την επιχειρησιακή διοίκηση στο μέτωπο της εξέχουσας του Αφιόν Καραχισάρ πριν από την έναρξη της τουρκικής επίθεσης, αλλά και κατά τη διάρκεια των αμυντικών και υποχωρητικών αγώνων. Επίσης παραλείψεις και λάθη στη διεύθυνση της μάχης από τους διοικητές των Ι, IV και VII Μεραρχιών, καθώς και η έλλειψη αποφασιστικότητας από αυτούς για την αντιμετώπιση δύσκολων καταστάσεων είχαν βαρύνουσα επιρροή στη δυσμενή εξέλιξη του αγώνα.
Βαρύτατες ευθύνες για την τραγική εξέλιξη των επιχειρήσεων ανήκουν και σε κάποιους διοικητές Συνταγμάτων και Ταγμάτων οι οποίοι διά των παραλείψεών τους, τη μη εκτέλεση των αποστολών που τους ανατέθηκαν και τη μη επίδειξη θαρραλέας ηγεσίας και ευψυχίας ενώπιον του εχθρού ή την επίδειξη ακόμη και δειλίας, έβλαψαν πολλαπλώς τον αμυντικό και υποχωρητικό αγώνα. Οι διοικητές αυτοί έχουν ονοματεπώνυμο, αλλά δεν έδωσαν ποτέ λόγο στη δικαιοσύνη για την ανυπακοή τους ενώπιον του εχθρού, για την εγκατάλειψη θέσεως, ή άλλες σοβαρές παραλείψεις. Κάποιοι εξ αυτών αποτέλεσαν και τους κήνσορες της εξαγγελθείσας μετά την ήττα κάθαρσης.
Πλέον των όσων αναφέρθηκαν θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο Ελληνικός Στρατός, μολονότι είναι αξιοθαύμαστος στην επίθεση, αδυνατεί να εκτελέσει συντεταγμένη υποχώρηση. Η υποχώρηση του Στρατού μας οσάκις αυτή επιβλήθηκε μετατράπηκε πάντοτε σε ασύντακτη και εν πολλοίς πανικόβλητη φυγή, με πολλούς οπλίτες να εγκαταλείπουν μαζικά τις μονάδες τους.
2. Αποφάσεις, αδυναμίες και παραλείψεις που οδήγησαν στην ήττα
2.1 Στο πολιτικό επίπεδο
1) Η στρατηγική που αποφάσισε να ακολουθήσει η κυβέρνηση για τη συνέχιση της εκστρατείας μετά την αποτυχία των επιχειρήσεων προς την Άγκυρα στηριζόταν στην ιδέα ότι η κατοχή από τον Ελληνικό Στρατό όσο το δυνατόν μεγαλύτερης εδαφικής έκτασης και μεγάλων πόλεων προσέφερε στην Ελλάδα σοβαρά διαπραγματευτικά πλεονεκτήματα. Προφανώς επρόκειτο για μία λανθασμένη στρατηγική. Στον πόλεμο διαπραγματευτικά πλεονεκτήματα προσφέρει η ισχύς και η ικανότητα του Στρατού να διεξαγάγει στρατηγικές επιχειρήσεις και όχι η κατοχή εδάφους. Από τη στιγμή όμως που η κυβέρνηση του Γούναρη αποφάσισε να παραμείνει η Ελλάδα και ο Στρατός της στη Μικρά Ασία, και μάλιστα στο εσωτερικό του Μικρασιατικού υψιπέδου, σε μία περιοχή όπου δεν υπήρχε ελληνική παρουσία και σε ένα περιβάλλον απόλυτα εχθρικό, επιβαλλόταν ο Στρατός να παραμείνει ισχυρός και ικανός να διεξαγάγει επιθετικές επιχειρήσεις στρατηγικού επιπέδου. Κατόπιν τούτου επιβαλλόταν η με κάθε τρόπο ενίσχυση της ισχύος του Στρατού στα ζητήματα της δύναμης, των πολεμικών μέσων, της εκπαίδευσης και κυρίως του ηθικού. Ιδιαιτέρως απαιτούνταν η ενίσχυση της Στρατιάς με σύγχρονα αναγνωριστικά αεροσκάφη, επειδή ήταν το αποτελεσματικότερο μέσο για την αναγνώριση των εχθρικών κινήσεων σε εκείνο το απίθανα εκτεταμένο μέτωπο. Το «άπλωμα» όμως του Στρατού στην κάλυψη του τεράστιου μετώπου μείωνε τραγικά την ισχύ του και του αφαιρούσε την ικανότητα να ενεργήσει επιθετικά. Επομένως επιβαλλόταν να μελετηθεί σε πολιτικό και στρατιωτικό επίπεδο η στρατιωτική στρατηγική που έπρεπε να «εφευρεθεί» ώστε η Στρατιά Μικράς Ασίας να κατέχει κατά το δυνατόν την εδαφική έκταση που επιθυμούσε η κυβέρνηση, αλλά ταυτόχρονα να παραμείνει ικανή να διεξαγάγει ευρείες επιθετικές επιχειρήσεις. Τέτοια στρατηγική ούτε μελετήθηκε ούτε εφαρμόστηκε. Όλως αντιθέτως το μεγαλύτερο μέρος της δύναμης της Στρατιάς διατέθηκε για την ισχυρή-ισχυρότατη κάλυψη κάθε σημείου του κατεχόμενου μετώπου και μάλιστα κατά ανορθολογικό τρόπο. Σημεία περιορισμένης επικινδυνότητας κατέχονταν διά υπερβολικά μεγάλων δυνάμεων. Η επίθεση, με απόφαση του Παπούλα, εξοβελίστηκε από τις επιλογές της Στρατιάς. Η άμυνα όμως έχει περιορισμένο σκοπό και γενικώς αποτελεί μία ατελέσφορη ενέργεια. Μόνο δια των επιθετικών επιχειρήσεων προκύπτουν αποφασιστικά αποτελέσματα. Κατόπιν όλων τούτων η Στρατιά Μικράς Ασίας ακυρώθηκε ως η στρατηγική δύναμη που θα μπορούσε να διεξαγάγει επιθετικές επιχειρήσεις, ή να απαντήσει στην επίθεση του εχθρού αμέσως και ισχυρά. Το τελικό αποτέλεσμα ήταν ο Στρατός να περιπέσει σε αδράνεια. Η αδράνεια σκοτώνει το μυαλό και τον μαχητή.
2) Η μη ανάθεση από την κυβέρνηση σε μία επιτροπή που θα συγκροτούνταν από εγνωσμένου κύρους ανώτατους αξιωματικούς ε.α. της μελέτης των λόγων της αποτυχίας των επιθετικών επιχειρήσεων του 1921, προκειμένου να ληφθούν διορθωτικά μέτρα.
3) Η διατήρηση στη θέση του διοικητή της Στρατιάς μέχρι και τον Μάιο του 1922 του τετράκις αποτυχόντος Αντιστράτηγου Αναστασίου Παπούλα.
4) Η μη ενίσχυση της Στρατιάς Μικράς Ασίας με τα πολεμικά μέσα που ζήτησε.
5) Η ανάθεση της διοίκησης της Στρατιάς τον Μάιο του 1922, όχι σε ένα εκ των εμπειροπόλεμων διοικητών των Σωμάτων Στρατού, αλλά στον εν αποστρατεία από το 1916, και γνωστό για τον αυταρχικό και προβληματικό χαρακτήρα του, Αντιστράτηγο Γεώργιο Χατζανέστη, που στερούνταν διοικητικής και πολεμικής εμπειρίας στη διοίκηση Μεγάλων Μονάδων.
6) Η αλόγιστη μεταφορά από την κυβέρνηση, τον Μάιο του 1922, του κέντρου βάρους του διεξαγόμενου Έλληνο-Τουρκικού πολέμου από την Μικρά Ασία στην Ανατολική Θράκη, με σκοπό την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης. Η επιχείρηση αυτή στην περίπτωση που θα εκτελούνταν θα οδηγούσε την Ελλάδα σε πόλεμο με τους συμμάχους της ΑΝΤΑΝΤ που κατείχαν την Κωνσταντινούπολη, τη διαμεσολάβηση των οποίων η κυβέρνηση εκλιπαρούσε για την επίλυση του Μικρασιατικού προβλήματος.
7) Η μη μεταφορά στη Μικρά Ασία του όλου ή μέρους των νέων Μονάδων που συγκροτήθηκαν στην Ανατολική Θράκη για την εκτέλεση της επιχείρησης κατάληψης της Κωνσταντινούπολης, μετά από τη ματαίωση αυτής της επιχείρησης.
8) Η μη θαρραλέα αντιμετώπιση από την κυβέρνηση της επικρατούσας ανισότητας στον καταβαλλόμενο φόρο αίματος από την υπό τα όπλα ευρισκόμενη δύναμη στρατευσίμων και εφέδρων. Στη Μικρά Ασία επανέρχονταν οι τραυματίες των οποίων δεν είχαν επουλωθεί οι πληγές, ενώ στην ηπειρωτική Ελλάδα «κρύπτονταν από τις σφαίρες, τις κακουχίες και τις ασθένειες του πολέμου» τα τέκνα των φίλων, των ημετέρων, των κουμπάρων και των εχόντων «μπάρμπα στην Κορώνη».
9) Η μη δυναμική αντιμετώπιση της ανυποταξίας και της λιποταξίας που είχαν λάβει τερατώδεις διαστάσεις και συνέβαλαν μεταξύ πολλών άλλων προβλημάτων στην πτώση του ηθικού και της πειθαρχίας. Η πρώτη φιλομοναρχική Κυβέρνηση που προέκυψε από τις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920 με την απόφασή της να θέσει σε αδράνεια την στρατιωτική νομοθεσία για την αντιμετώπιση των ατιμωτικών και λοιπών στρατιωτικών εγκλημάτων, υπέθαλψε την ανυποταξία, την λιποταξία και την ανυπακοή, που είχαν σαν αποτέλεσμα τη χαλάρωση της πειθαρχίας, ειδικά στις μονάδες που δεν διέθεταν ισχυρές διοικήσεις.
10) Η απουσία ενδιαφέροντος από την κυβέρνηση για την τροφοδοσία και μισθοδοσία των δυνάμεων που βρίσκονταν στη Μικρά Ασία, καθώς και για την χορήγηση αδειών στους οπλίτες.
11) Τέλος, η κυβέρνηση είναι αυτή που έχει πάντοτε την ευθύνη αφενός μεν να προετοιμάσει τον Κρατικό και τον Στρατιωτικό Οργανισμό για να διεξαγάγει νικηφόρα τις πολεμικές επιχειρήσεις, αφετέρου δε να διεξαγάγει τον πόλεμο, οσάκις αυτός επιβληθεί. Και τούτο επειδή ο Πόλεμος είναι από τη φύση του πολιτικό ζήτημα.
2.2 Στο επίπεδο της Στρατιωτικής Στρατηγικής
1) Η διάθεση του μεγαλύτερου μέρους της δύναμης της Στρατιάς Μικράς Ασίας στην κάλυψη του αχανούς μετώπου και του εσωτερικού της κατεχόμενης ζώνης, με αποτέλεσμα η Γενική Εφεδρεία της να αποτελείται από ελάχιστες δυνάμεις. Και τούτο μολονότι είχε εκτιμηθεί ότι επιβαλλόταν οι 6 από τις 12 Μεραρχίες της Στρατιάς να αποτελούν την Γενική Εφεδρεία της.
2) Η συμπερίληψη στη ζώνη κατοχής του συγκοινωνιακού κόμβου του Αφιόν Καραχισάρ και ως εκ του γεγονότος τούτου η δημιουργία μίας προεξέχουσας στην αμυντική γραμμή, που για την κάλυψή της διατέθηκαν 7 Μεραρχίες της Στρατιάς.
3) Η μη ύπαρξη ισχυρής εφεδρείας στη δεξιά πτέρυγα της εξέχουσας του Αφιόν Καραχισάρ που κάλυπτε τις συγκοινωνίες προς την Σμύρνη. Ο νέος διοικητής της Στρατιάς, Χατζανέστης, μολονότι από την επιθεώρηση του μετώπου που εκτέλεσε, απέκτησε ουσιώδη αντίληψη για την τρωτότητα της εξέχουσας του Αφιόν Καραχισάρ, που ο ίδιος την χαρακτήρισε ως την «αχίλλειον πτέρνα του μετώπου», αρκέστηκε στις διαβεβαιώσεις του διοικητή του Α΄ Σώματος Στρατού και των Μεράρχων του ότι το μέτωπο ήταν ακλόνητο, και ουδέν αποφάσισε ή έπραξε για να μειώσει το «εύτρωτο» της εξέχουσας.
4) Η μη εξέταση και μελέτη των λόγων εξ αιτίας των οποίων απέτυχαν όλες οι επιχειρήσεις που διεξήχθησαν το 1921. Ειδικότερα δεν εξετάστηκαν τα εξής δύο μείζονα ζητήματα. α) Η αποτυχία της διεύθυνσης και ελέγχου των επιχειρήσεων από τη Στρατιά, τα Σώματα Στρατού και πολλές φορές από τις Μεραρχίες. Μία αποτυχία που αποτέλεσε ενδημική κατάσταση κατά τις επιχειρήσεις του Μαρτίου, του Ιουλίου και του Αυγούστου 1921. Τούτο βεβαίως οφειλόταν στην παραμονή των ανωτάτων διοικήσεων πολύ μακριά από τη γραμμή της μάχης και την άφεση του συντονισμού των ενεργειών από την προϊσταμένη διοίκηση στη συνεννόηση μεταξύ των υφισταμένων της διοικήσεων, η οποία ουδέποτε σχεδόν επετεύχθη, και όταν επετεύχθη δεν τηρήθηκαν τα συμφωνηθέντα. β) Η μειωμένη απόδοση του ελληνικού πυροβολικού κατά τις επιχειρήσεις του 1921 και οι μεγάλες απώλειες των Μονάδων. Τελικά και τα δύο αυτά ζητήματα αποδόθηκαν στην κατοχή από το τουρκικό πυροβολικό αποκλειστικά σύγχρονων πυροβόλων Σκόντα και ειδικά βαρέων Σκόντα. Όμως το ελληνικό πυροβολικό διέθετε πολύ μεγαλύτερο αριθμό πυροβόλων από το τουρκικό, περισσότερα βαρέα πυροβόλα Σκόντα 105 και 150 χλστ., και κυρίως κατά πολύ μεγαλύτερα αποθέματα πυρομαχικών. Τον Αύγουστο του 1922 το ελληνικό πυροβολικό διέθετε 24 πυροβόλα Σκόντα των 105 χλστ. έναντι 8 ή 12 τουρκικών και 11 πυροβόλα Σκόντα των 150 χλστ. έναντι 5 τουρκικών.
5) Η αποκλειστική ενασχόληση του νέου διοικητή της Στρατιάς Μικράς Ασίας, Αντιστράτηγου Χατζανέστη, από την ανάληψη των καθηκόντων του μέχρι και τα τέλη Ιουλίου, με την οργάνωση και την εκτέλεση της επιχείρησης για τη κατάληψη της Κωνσταντινούπολης. Κατόπιν τούτου ενίσχυσε τη Στρατιά Θράκης, που μετονομάστηκε σε Δ΄ Σώμα Στρατού και τέθηκε υπό τις διαταγές του, με δυνάμεις που αφαιρέθηκαν από τη Μικρά Ασία και το Εσωτερικό της Χώρας. Με τις ενισχύσεις αυτές συγκροτήθηκαν στη Θράκη δύο νέες Μεραρχίες. Προφανώς ο Χατζανέστης αντί να δώσει λύσεις στις επιχειρησιακές μειονεξίες του Μικρασιατικού Μετώπου που ο ίδιος διαπίστωσε, ασχολήθηκε με μία άστοχη και άλογη επιχείρηση.
6) Η μη μεταφορά στη Μικρά Ασία, μετά τη ματαίωση της επιχείρησης για την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης, της μίας τουλάχιστον εκ των δύο νεοσυγκροτηθεισών Μεραρχιών στην Ανατολική Θράκη, προκειμένου να ενισχυθεί το μέτωπο της εξέχουσας του Αφιόν Καραχισάρ που στερούνταν εφεδρείας.
7) Η απόρριψη από τον Χατζανέστη της εμπεριστατωμένης και τεκμηριωμένης εισήγησης που του υπέβαλε ο νέος Υπαρχηγός του Επιτελείου και Διευθυντής Επιχειρήσεων της Στρατιάς, Συνταγματάρχης Μιχαήλ Πάσσαρης, για την αύξηση σε έξι των Μεραρχιών της Γενικής Εφεδρείας της Στρατιάς. Ο Συνταγματάρχης Πάσσαρης πρότεινε τη μείωση των επί της αμυντικής γραμμής δυνάμεων, στους τομείς του Γ΄ Σώματος Στρατού και Τσιβρίλ – Μαίανδρος, λόγω του ότι οι εκεί τουρκικές δυνάμεις ήταν ασθενείς, και τη μεταφορά στη Γενική Εφεδρεία της ΙΙ, της Χ και της Ανεξάρτητης Μεραρχίας. Πρότεινε μάλιστα η ΙΙ Μεραρχία να συγκεντρωθεί στην περιοχή του Μπαλ Μαχμούτ υπό το Α΄ Σώμα Στρατού, δηλαδή όπισθεν της δεξιάς πτέρυγας της εξέχουσας που στερούταν άμεσα διαθέσιμης ισχυρής εφεδρείας.
2.3 Στο επιχειρησιακό επίπεδο
Ο διοικητής του Α΄ Σώματος Στρατού Υποστράτηγος Νικόλαος Τρικούπης, που είχε την ευθύνη της άμυνας της εξέχουσας του Αφιόν Καραχισάρ, υπήρξε ο μοιραίος ανώτατος διοικητής που φέρει βαρύτατες ευθύνες για την τρομερή ήττα. Η αποφάσεις του, οι παραλείψεις του και οι αδυναμίες του κατά τη διάρκεια των αμυντικών και υποχωρητικών αγώνων θα παρουσιαστούν στις σελίδες που ακολουθούν. Στην εδώ παρουσίαση θα αναφερθούν κρίσιμες αποφάσεις και παραλείψεις του πριν από την τουρκική επίθεση.
1) Ο Υποστράτηγος Τρικούπης φαίνεται ότι ήταν ο πρώτος και τελευταίος ανώτατος διοικητής που, σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο Κανελλόπουλο, ανέβηκε στο όρος Καλετζίκ, όταν παράλληλα με τη διοίκηση του Β΄ Σώματος Στρατού που κατείχε, ανέλαβε περί τον Δεκέμβριο του 1921 και αυτήν του Α΄ Σώματος Στρατού. Ο Τρικούπης αντιλήφθηκε τα μειονεκτήματα εκ της οργάνωσης της άμυνας στη γραμμή του Καλετζίκ, λόγω του ότι αυτή ήταν υποκείμενη του Μεγάλου Καλετζίκ, που κατεχόταν από τους Τούρκους. Η ελληνική αμυντική γραμμή ήταν υποκείμενη όχι μόνο του Μεγάλου Καλετζίκ, αλλά και των υψωμάτων μεταξύ αυτού και της ελληνικής αμυντικής γραμμής, που φέρονταν με το γενικό όνομα υψώματα Μπέι Τεπέ, τα οποία όμως δεν κατέχονταν από τους Τούρκους. Παρά ταύτα ο Τρικούπης αρκέστηκε σε διαπιστώσεις και δεν αποφάσισε τη μεταφορά της αμυντικής γραμμής στα υψώματα Μπέι Τεπέ, πράγμα που θα βελτίωνε κατά πολύ την ισχύ της ελληνικής άμυνας και θα εξάλειφε τα μειονεκτήματα από την ύπαρξη μίας ευρείας ακάλυπτης ζώνης μεταξύ των υψωμάτων Τιλκί Κιρί Μπελ και Καλετζίκ (ύψ. Ποϊραλκαγιά).
2) Όταν περί τον Μάιο του 1922 η άμυνα του τομέα από το Καγιαντιμπί μέχρι το όρος Ακάρ αναλήφθηκε από την Ι Μεραρχία και αυτή διαπίστωσε τα προβλήματα που δημιουργούνταν στην άμυνα του Τομέα της από την οργάνωση της αμυντικής γραμμής της IV Μεραρχίας στο όρος Καλετζίκ, ζήτησε από το Α΄ Σώμα την μεταφορά της αμυντικής γραμμής της IV Μεραρχίας στα υψώματα Μπέι Τεπέ. Ο Τρικούπης, αντί να λάβει ο ίδιος απόφαση για το μείζον αυτό ζήτημα για το οποίο είχε ήδη σχηματίσει γνώμη, ανέθεσε την ευθύνη της μελέτης του σε επιτελείς του Σώματος και των Ι και IV Μεραρχιών. Αντί του Τρικούπη αποφάσισαν τελικά οι επιτελείς του Σώματος και της IV Μεραρχίας και απέρριψαν την πρόταση της Ι Μεραρχίας. Η απόφαση αυτή πληρώθηκε ακριβά στις 13 Αυγούστου.
3) Ο Τρικούπης ήταν ο υπεύθυνος ανώτατος διοικητής της εξέχουσας του Αφιόν, της οποίας το πλέον εύτρωτο τμήμα ήταν η δεξιά πτέρυγα, από το όρος Ακάρ δυτικά μέχρι τον ποταμό Ακάρ ανατολικά, εύρους περί τα 75 χλμ., που κάλυπτε τις συγκοινωνίες προς την Σμύρνη. Παρά την ευπάθεια της δεξιάς πτέρυγας ο Τρικούπης αποδέχθηκε την μη ύπαρξη άμεσα διαθέσιμης ισχυρής εφεδρείας στο τμήμα αυτό. Η αναφορά αυτή δεν αφορά τις εφεδρείες των Μεραρχιών, αλλά το Α΄ Σώμα Στρατού που δεν διέθετε υπό τις διαταγές του δική του εφεδρεία. Αποτελεί αρχή/αξίωμα του πολέμου και των επιχειρήσεων ότι ο κάθε διοικητής οφείλει να διαθέτει εφεδρεία, και στην περίπτωση που τη διαθέσει κατά την μάχη, θα πρέπει να δημιουργήσει νέα. Και τούτο επειδή ο διοικητής επεμβαίνει στη μάχη κυρίως διά της εφεδρείας του, ως επίσης διά πυρών, διαταγών και τροποποίησης των ορίων εντός των οποίων ενεργούν οι υφιστάμενες διοικήσεις του. Ο Τρικούπης δεν φαίνεται να ζήτησε από τη Στρατιά τη διάθεση ισχυρής εφεδρείας, αλλά ούτε ο ίδιος αποφάσισε να δημιουργήσει μία ισχυρή εφεδρεία, μία στοιχειώδη εφεδρεία έστω, λαμβάνοντας Συντάγματα και Τάγματα από τις Μεραρχίες του. Εμπιστευόταν, όπως συμβαίνει και σήμερα, την ισχυρή κατοχή της μετωπικής γραμμής σε όλο το μήκος της. Δυστυχώς όμως για αυτούς που εμπιστεύονται την ισχυρή κατοχή της μετωπικής γραμμής και την αγκίστρωση του μείζονος των δυνάμεων τους επ’ αυτής, οι μάχες θα κερδίζονται πάντοτε από τους διοικητές που διαθέτουν ισχυρές εφεδρείες κλιμακωμένες σε βάθος. Είναι ενδιαφέρον ότι σε μελέτη που συντάχθηκε από το Α΄ Σώμα Στρατού το Δεκέμβριο του 1921 ο Τρικούπης εκτιμούσε ότι:
«Κυρία επίθεσις κατά της Ανατολικώς Αφιόν Καραχισάρ οχυρωμένης γραμμής δεν φαίνεται πιθανή … Το πλέον ευαίσθητον σημείον επί της κυρίας παρατάξεώς μας είναι η πρωτεύουσα συγκοινωνία προς Σμύρνην, ο σιδηρόδρομος. Πιθανωτέρα επομένως, κυρίας εχθρικής ενέργειας φαίνεται να είναι η κατά περιοχής Πασσάκιοϊ … συγχρόνως δε και κατά του άκρου αριστερού της παρατάξεως, προς αντιπερισπασμόν».[1]
Μολονότι ο Τρικούπης προέβλεψε τον ακριβή τρόπο διά του οποίου θα επιτίθονταν οι Τούρκοι, αδιαφόρησε για την μη ύπαρξη ισχυρής εφεδρείας, δυνάμεως τουλάχιστον ενισχυμένης Μεραρχίας, όπισθεν της δεξιάς πτέρυγας της εξέχουσας, στην γενική περιοχή του χωριού Πασάκιοϊ (περί της θέσεώς του βλέπε σχεδιαγράμματα 1, 2 και 3). Όλως αντιθέτως το Β΄ Σώμα Στρατού, που αποτελούσε την Γενική Εφεδρεία της Στρατιάς, είχε τοποθετηθεί στο άκρο αριστερό της παρατάξεως της εξέχουσας, κατά του οποίου επιτέθηκε προς αντιπερισπασμό η 61η τουρκική Μεραρχία (βλέπε σχεδιάγραμμα 2). Δηλαδή άλλες οι εκτιμήσεις και άλλες οι αποφάσεις και ενέργειες. Τα πάντα ανάποδα.
4) Η διοίκηση της Στρατιάς Μικράς Ασίας μετά το πέρας των επιχειρήσεων προς την Άγκυρα δεν έλαβε μέτρα για την εκκαθάριση των διοικήσεων των Μεγάλων Μονάδων και Μονάδων από εκείνους τους αξιωματικούς που κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων του 1921 επέδειξαν μειωμένη απόδοση, ή βαρύνονταν με τη μη εκτέλεση διαταγών ενώπιον του εχθρού. Ο Υποστράτηγος Τρικούπης δεν ενέκρινε πρόταση της Ι Μεραρχίας για την αντικατάσταση των διοικητών 3 Συνταγμάτων και 9 Ταγμάτων της από κατώτερους σε βαθμό αξιωματικούς, που διέθεταν όμως διοικητική ικανότητα και αποφασιστικότητα. Κατά τη διάρκεια των αγώνων από 13-17 Αυγούστου ήταν πολλοί εκείνοι οι διοικητές Συνταγμάτων και Ταγμάτων της Ι Μεραρχίας που φάνηκαν κατώτεροι των περιστάσεων, με έναν διοικητή Τάγματος να εγκαταλείπει τη θέση που του εμπιστεύθηκαν και έναν διοικητή Συντάγματος να εγκαταλείπει επικεφαλής του Συντάγματός του μία οχυρωμένη θέση και να θέτει ταφόπλακα στην πιθανότητα ανασυγκρότησης του υποχωρούντος στρατού.
5) Μολονότι από τις αρχές Αυγούστου 1922 πλήθαιναν οι πληροφορίες από την επίγεια και εναέρια αναγνώριση, τους αυτόμολους και κατασκόπους, ότι η τουρκική επίθεση κατά της δεξιάς πτέρυγας της εξέχουσας ήταν επικείμενη, οι αντιδράσεις του Τρικούπη ήταν υποτονικές. Μόλις το απόγευμα της 11ης Αυγούστου θα ζητήσει την μεταφορά στον τομέα της Ι Μεραρχίας ενός Αποσπάσματος της VII Μεραρχίας και επίσης μόλις το απόγευμα της 12ης Αυγούστου θα ζητήσει και την μεταφορά της υπόλοιπης δύναμης της VII Μεραρχίας. Μολονότι ζήτησε να έρθει μία Μεραρχία εξ αποστάσεως πλέον των 30 χλμ., δεν διέταξε την προώθηση των εφεδρειών των Μεραρχιών εγγύς των Κέντρων Αντιστάσεως. Θα περάσουν πολλές αγωνιώδεις ώρες από την έναρξη της τουρκικής επίθεσης για να ενισχυθούν τα επί των Κέντρων Αντιστάσεως Τάγματα με εφεδρικές δυνάμεις, αφού προηγουμένως θα προκληθούν πολύ σοβαρά ρήγματα στην αμυντική γραμμή.
3. Η τουρκική επίθεση
Κατά τη διάρκεια της νύκτας της 12ης/13η Αυγούστου, οι Τούρκοι διοικητές οδήγησαν τις δυνάμεις τους στους χώρους εξορμήσεως, σε μικρή απόσταση από τις ελληνικές θέσεις.
Πολύ πρωί της 13ης Αυγούστου, ο Αρχιστράτηγος Κεμάλ, ο Αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Στρατού Φεβζί, ο διοικητής του Δυτικού Μετώπου Ισμέτ και ο διοικητής της 1ης Στρατιάς Νουρεντίν βρίσκονταν στο παρατηρητήριο του Κοτσά Τεπέ (υψ. 1.860 μ.), από το οποίο διέθεταν αμφιθεατρική παρατήρηση όλου του πεδίου της μάχης. Οι τακτικοί σταθμοί διοικήσεως των Σωμάτων Στρατού και των Μεραρχιών είχαν αναπτυχθεί σε προωθημένες θέσεις.
Ο διοικητής της ελληνικής στρατιάς Χατζανέστης βρισκόταν στη Σμύρνη, οι διοικητές του Α΄ Σώματος Στρατού και της IV Μεραρχίας στα στρατηγεία τους στο Αφιόν (υψ. 1.100 μ.), της δε Ι Μεραρχίας στο Μπαλ Μαχμούτ. Κανένας τους δεν είχε οπτική επαφή με τη γραμμή της μάχης, δεδομένου ότι βρίσκονταν 400–600 μέτρα χαμηλότερα από αυτή, και ανέμεναν από το τηλέφωνο να αποκτήσουν επίγνωση της κατάστασης.
Την 5η πρωινή ώρα της 13ης Αυγούστου άρχισε η τουρκική επίθεση με τον βομβαρδισμό των ελληνικών θέσεων στα Κέντρα Αντιστάσεως (Κ.Α.) Καμελάρ, Καγιαντιμπί και Τιλκί Κιρί Μπελ από 54 ελαφρά και 35 βαρέα πυροβόλα. Ο βομβαρδισμός διάρκειας μιάμισης περίπου ώρας συνέτριψε τις ελληνικές οχυρώσεις και αποδεκάτισε τις φρουρές τους. Μετά το πέρας του βομβαρδισμού εξόρμησε το τουρκικό Πεζικό. Μεταξύ του Αφιόν και του Χασάν Μπελ, επιτέθηκαν αρχικά σε πρώτο κλιμάκιο 6 τουρκικές Μεραρχίες Πεζικού και σύντομα ενεπλάκησαν η 11η και η 12η του 4ου Σώματος Στρατού, το δε πρωί της 14ης Αυγούστου και η 3η Μεραρχία του εφεδρικού 2ου Σώματος Στρατού. Ταυτόχρονα το 5ο Τουρκικό Σώμα Ιππικού, αποτελούμενο από τις 1η, 2η και 14η Μεραρχίες Ιππικού, εισέδυσε από τις υψηλές διαβάσεις του Αχίρ Νταγ στα μετόπισθεν της Ι Μεραρχίας. Σύνταγμα Ιππικού της 1ης Μεραρχίας προωθήθηκε μέχρι τον σιδηροδρομικό σταθμό του Κιουτσούκιοϊ και κατέστρεψε σε αρκετά σημεία τη σιδηροδρομική γραμμή Αφιόν – Σμύρνη, καθώς και τις τηλεγραφικές και τηλεφωνικές επικοινωνίες του Α΄ Σώματος Στρατού με τη Στρατιά Μικράς Ασίας.
4. Η τουρκική επίθεση κατά του τομέα της Ι Μεραρχίας – διοικητής ο Υποστράτηγος Αθανάσιος Φράγκου
4.1 Η επίθεση κατά του Υποτομέα Σαβράν
Ο υποτομέας Σαβράν της Ι Μεραρχίας, αποτελούμενος από το Σημείο Στηρίγματος (Σ.Σ.) Καγιαντιμπί και τα Κέντρα Αντιστάσεως (Κ.Α.) Κηλίτς Αρσλάν Μπελ, Τηλκί Κηρί Μπελ και Καγιαντιμπί, κατέρρευσε από τις πρώτες ώρες της επίθεσης.
Το Σ.Σ. Καγιαντιμπί ήταν οργανωμένο στο λόφο Μπελέν Τεπέ, στο διάκενο μεταξύ των Ι και IV Μεραρχιών, και σε αυτό αμυνόταν το ΙΙΙ/4 Τάγμα υπό τον Ταγματάρχη Πρεμέτη (βλέπε φωτογραφία 1). Κατά του Σημείου τούτου επιτέθηκε η 23η τουρκική Μεραρχία που υποστηριζόταν από 28 πυροβόλα, εκ των οποίων τα 14 βαρέα (8 των 150 χλστ., 2 των 107 χλστ. και 4 των 105 χλστ.). Το ισχυρό πυροβολικό που διατέθηκε για την άλωση του λόφου Μπελέν Τεπέ αποδεικνύει ότι η τουρκική διοίκηση ανέμενε σπουδαία αποτελέσματα στην κατεύθυνση του διακένου μεταξύ των Ι και IV ελληνικών Μεραρχιών. Μετά από 5ωρο αγώνα οι Τούρκοι κατέλαβαν το λόφο Μπελέν Τεπέ και το ΙΙΙ/4 Τάγμα υποχώρησε νότια του χωριού Καγιαντιμπί. Εκεί ενισχύθηκε από το ΙΙ/22 Τάγμα υπό τον Ταγματάρχη Τρικαλιώτη. Τα δύο αυτά Τάγματα που υποστηρίζονταν από ένα Ουλαμό Ορειβατικού Πυροβολικού, 2 πυροβόλα των 65 χλστ., αναχαίτισαν προσωρινά την κάθοδο της 23ης τουρκικής Μεραρχίας στην πεδιάδα (βλέπε σχεδιάγραμμα 3 παρακάτω).
Κατά του Κ.Α. Τιλκί Κιρί Μπελ επιτέθηκε η 15η τουρκική Μεραρχία, που υποστηριζόταν από το οργανικό της πυροβολικό, 12 πυροβόλα των 75 χλστ., καθώς και 7 βαρέα (4 των 150 χλστ. και των 120 χλστ. Ντε Μπανζ). Τα βαρέα είχαν αποστολή να δώσουν πυρά και κατά στόχων στο Κιλίτς Αρσλάν Μπελ. Το Κέντρο τούτο είχε οργανωθεί επί του ομωνύμου υψώματος, νότια του χωριού Σινίρκιοϊ, Tinaztepe σήμερα. Το ύψωμα Τιλκί Κιρί Μπελ (Tinaztepe) διέθετε μεγάλη φυσική αμυντική ισχύ και ήταν ισχυρά οχυρωμένο. Επί του Κέντρου τούτου αμυνόταν το Ι/49 Τάγμα Πεζικού, υπό τον Ταγματάρχη Π. Σαραντόπουλο. Ο Αντιστράτηγος ε.α. Κλεάνθης Μπουλαλάς στο βιβλίο του αναφέρει ότι ο αξιωματικός αυτός ήταν αποκατασταθείς απότακτος, απόλεμος και στερούταν διοικητικών ικανοτήτων. Το Τιλκί Κιρί Μπελ εγκαταλείφθηκε με την έναρξη της μάχης, άνευ βολής τυφεκίου, με επικεφαλής της άτακτης φυγής τον διοικητή του Τάγματος. Τα επί του υψώματος ταγμένα πυροβόλα εγκαταλήφθηκαν. Πάντοτε οι μονάδες αποτελούν την εικόνα των διοικητών τους. Δυστυχώς το ζήτημα της φυγής του Σαραντόπουλου και του Τάγματός του δεν αντιμετωπίστηκε αμέσως και διά «σιδηράς πυγμής» από την Ι Μεραρχία, με αποτέλεσμα να δοθεί το σύνθημα της φυγής και σε άλλους. Βεβαίως υπεύθυνη για αυτό είναι η φιλομοναρχική κυβέρνηση που σχηματίστηκε μετά τις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920, που αμέσως με την ανάληψη της εξουσίας έθεσε σε αδράνεια τις διατάξεις του Στρατιωτικού Νόμου για την δίωξη των ατιμωτικών στρατιωτικών εγκλημάτων σε περίοδο πολέμου.
Ο διοικητής του 49ου Συντάγματος Αντισυνταγματάρχης Κλάδης στην κατάθεσή του στην Ανακριτική Επιτροπή αναφέρει για τον δειλό Σαραντόπουλο: «Δυστυχώς όμως ο Ταγ/χης ούτος (Σαραντόπουλος) καταληφθείς υπό φόβου και διοικητικώς ανεπαρκής … και τέλος άνευ ουδεμίας προσπαθείας εγκατέλειψε την θέσιν του γεγονόμενος αφορμή να διασπαρή το Τάγμα του και πανικόβλητος και επί κεφαλής των πρώτων φυγάδων διηυθύνθη προς έδραν Συν/τος».[2]
Ο Λοχαγός Τσάλτας που ανέλαβε τη διοίκηση των λειψάνων του Ι/49 Τάγματος, στη θέση του «τρέσαντος» Σαραντόπουλου, αναφέρει στην Έκθεση Πεπραγμένων του: «Την 7ην περίπου ώρα (13 Αυγ) ο εχθρός ευρίσκετο εις τα συρματοπλέγματα του (λόφου) Ασβεστά• εζήτησα δια του τηλεφώνου να εύρω τον κ. διοικητήν του Τάγματος (Ι/49) ν’ αναφέρω αυτό τούτο και δεν κατόρθωσα λόγω του ότι άμα τη ενάρξει του σφοδρού εχθρικού καταιγισμού εξηφανίσθη μετά του λοχαγού των πολυβόλων».[3] Ο λόφος Ασβεστά είναι το υψηλότερο σημείο του υψώματος Τιλκί Κιρί Μπελ, με υψόμετρο 1630 μέτρα.
Κατόπιν της κατάληψης του Τιλκί Κηρί Μπελ άνευ «βολής τυφεκίου» και του Μπελέν Τεπέ κατόπιν 5ωρης μάχης δημιουργήθηκε στο αριστερό (ανατολικό) της Ι Μεραρχίας ρήγμα εύρους 6 χλμ., που καλυπτόταν από τρία ελληνικά Τάγματα. Το ΙΙ/22 και ΙΙΙ/4 νότια του χωριού Καγιαντιμπί και το εφεδρικό ΙΙΙ/49 Τάγμα, υπό τον Ταγματάρχη Χωραΐτη, στους πρόποδες του Τιλκί Κηρί Μπελ, που ετοιμαζόταν να αντεπιτεθεί. Οι Τούρκοι μολονότι διέθεταν συντριπτική υπεροχή στη γραμμή του ρήγματος έναντι των τριών ελληνικών Ταγμάτων, σε πεζικό 7:1 και σε Πυροβολικό απλά καταθλιπτική, δίστασαν να εκμεταλλευτούν τη μεγάλη αυτή επιτυχία, πιθανόν επειδή ανέμεναν την εκτόξευση άμεσης ελληνικής αντεπίθεσης. Ενδεχομένως η τουρκική διοίκηση να μην ανέμενε την τόσο ραγδαία κατάρρευση της ελληνικής άμυνας και να μην ήταν προετοιμασμένη να την εκμεταλλευτεί.
Κατά του Κ.Α. Κιλίτς Αρσλάν Μπελ επιτέθηκε η 14η τουρκική Μεραρχία. Το Κέντρο τούτο ήταν οργανωμένο επί δύο λόφων, μεταξύ των οποίων διερχόταν η δημόσια οδός (σήμερα αυτοκινητόδρομος) Αφιόν Καραχισάρ – Σαντουκλή (Sandikli). Στο Κέντρο τούτο αμυνόταν το ΙΙΙ/49 Τάγμα Πεζικού υπό τον Ταγματάρχη Γεώργιο Παναγιώτου. Στο Κ.Α. Κιλίτς Αρσλάν Μπελ απωλέσθηκε ο ανατολικός λόφος Παπαθεοδώρου. Κατόπιν της αντεπίθεσης του εφεδρικού ΙΙ/4 Τάγματος, υπό τον Ταγματάρχη Χατζημιχάλη, που υποστηρίχθηκε από τα δραστικά πυρά τριών Πυροβολαρχιών (1 ορειβατικής, 1 πεδινής και 1 βαρείας) ανακαταλήφθηκε ο λόφος Παπαθεοδώρου, πλην όμως η μάχη συνεχίστηκε αμφίρροπη.
4.2 Η επίθεση κατά του Υποτομέα Σινάν Πασά
Κατά του Υποτομέα Σινάν Πασά επιτέθηκε η 57η τουρκική Μεραρχία που υποστηριζόταν από το οργανικό πυροβολικό της, 12 πυροβόλα των 75 χλστ., και 2 βαρέα Ντε Μπανζ των 120 χλστ. (βλέπε σχεδιάγραμμα 3). Η κυρία προσπάθεια της τουρκικής Μεραρχίας κατευθύνθηκε κατά του Κ.Α. Χασάν Μπελ και δευτερευόντως κατά του Κ.Α. Κίρκα, που ουδέν πέτυχε.
Το Κ.Α. Χασάν Μπελ ήταν οργανωμένο επί ενός ευρέως οροπεδίου, στο οποίο επί προεξεχόντων λόφων είχαν οργανωθεί τα Σημεία Στηρίγματος Δούρου, Τζαβέλα και Τράκα. [Σ.σ.: Το όνομα στο τρίτο Σ.Σ. δόθηκε προς τιμή του διοικητή του 5ου Συντάγματος Πεζικού, Συνταγματάρχη Ευάγγελου Τράκα που έπεσε κατά τις μάχες ανατολικά του Σαγγάριου. Αυτός είναι ήρωας αλλά κανένας δεν τον γνωρίζει]. Στο εν λόγω Κ.Α. αμυνόταν το Ι/5 Τάγμα, υπό τον Ταγματάρχη Κωνσταντίνο Ράντο. Με την έναρξη της τουρκικής επίθεσης το Ι/5 Τάγμα κάμφθηκε. Με την επέμβαση του ΙΙ/5 Τάγματος υπό τον Ταγματάρχη Χαράλαμπο Κατσιμήτρο η κατάσταση βελτιώθηκε. Λόγω τραυματισμού του Κατσιμήτρου χάθηκε μέρος του Σ.Σ. Τράκα. Επειδή ο Ταγματάρχης Ράντος είχε πανικοβληθεί, τη διοίκηση των Ι/5 και ΙΙ/5 Ταγμάτων ανέλαβε ο Λοχαγός Αθανάσιος Γαζής και συνέχισε τη μάχη. Το Χασάν Μπελ παρέμεινε υπό ελληνική κατοχή έως την επομένη το απόγευμα. Ο διοικητής της 57ης Μεραρχίας Ρεσάτ αυτοκτόνησε λόγω της αποτυχίας του να καταλάβει το Χασάν Μπελ.
4.3 Η κατάσταση της Ι Μεραρχίας περί τη μεσημβρία της 13ης Αυγούστου
Η Ι Μεραρχία διέθεσε σύντομα όλες τις εφεδρείες της. Η άφιξη της VII Μεραρχίας στο πεδίο της μάχης αργούσε. Η απουσία εφεδρειών δεν άφηνε πολλές ελπίδες για την απόκρουση της τουρκικής πλημμυρίδας. Η εισχώρηση του τουρκικού Ιππικού στα μετόπισθεν της Ι Μεραρχίας, η καταστροφή της σιδηροδρομικής γραμμής στο Κιουτσούκιοϊ και η αποκοπή των τηλεγραφικών και τηλεφωνικών κυκλωμάτων με τη Σμύρνη, δημιουργούσαν προκλήσεις που ήταν αδύνατο να αντιμετωπιστούν.
Η αντεπίθεση που εκτελέστηκε στις 13:30΄ για ανακατάληψη του Κ.Α. Τηλκί Κηρί Μπελ, δεν ολοκληρώθηκε λόγω τραυματισμού του διοικητή του 22ου Συντάγματος Αντισυνταγματάρχη Ψάρα που επιτίθετο με 3 Τάγματα στο αριστερό αριστερό (ανατολικό) του υψώματος. Μετά τη διακομιδή του Ψάρα εξέλιπε η ισχυρή διοίκηση στο αριστερό του Τηλκί Κηρί Μπελ για να διευθύνει την αντεπίθεση των ΙΙ/49, Ι/22 και ΙΙΙ/22 Ταγμάτων.
Η αντεπίθεση που διατάχθηκε για την ανακατάληψη του Σ.Σ. Καγιαντιμπί ήταν αδύνατο να εκτελεστεί από τα ΙΙ/22 και ΙΙΙ/4 Τάγματα κατά των δέκα Ταγμάτων της 23ης τουρκικής Μεραρχίας που υποστηρίζονταν από 28 πυροβόλα.
4.4 Η εξουδετέρωση της VII Μεραρχίας ως δύναμης για την επίτευξη αποφασιστικού αποτελέσματος
Η VII Μεραρχία έφθασε τις μεταμεσημβρινές ώρες στο πεδίο της μάχης και διατέθηκε από το Α΄ Σώμα Στρατού στην Ι Μεραρχία, με την εντολή να την χρησιμοποιήσει συγκεντρωτικά, χωρίς όμως να προσδιορίσει ρητώς ο Τρικούπης το «που» θα έπρεπε να χρησιμοποιηθεί. Αποδείχθηκε ότι αυτό ήταν επιβεβλημένο. Η Ι Μεραρχία δεν εκτέλεσε τη διαταγή του Σώματος Στρατού, ώστε να επιδιώξει διά της VII Μεραρχίας την επίτευξη αποφασιστικού αποτελέσματος σε κάποιο σημείο του μετώπου της. Π.χ. να εκκαθαρίσει εντός της 13ης Αυγούστου την κατάσταση στο Κ.Α. Τιλκί Κιρί Μπελ και την επομένη αφού εξοικονομήσει δυνάμεις να αναλάβει την σταθεροποίηση της αμυντικής γραμμής στον Υποτομέα Σινάν Πασά και την αντιμετώπιση του τουρκικού Ιππικού. Στην περίπτωση που η Ι Μεραρχία ανακαταλάμβανε διά της VII το Τιλκί Κιρί Μπελ και εξασφάλιζε την ισχυρή κατοχή του, θα εξουδετέρωνε και την απειλή από τις 23η και 14η Μεραρχίες, λόγω του ότι το Τιλκί Κιρί Μπελ δέσποζε της ανατολικά και δυτικά αυτού περιοχής. Η Ι Μεραρχία ενεργώντας μάλλον υπό το κράτος πανικού «κομμάτιασε σε Τάγματα την VII Μεραρχία και την διασκόρπισε εφ’ ολοκλήρου του μετώπου της για να «κλείσει τρύπες», ανεπιτυχώς πάντως. Ουσιαστικά σπατάλησε τη δύναμη της VII Μεραρχίας χωρίς να κατορθώσει να επιτύχει έστω και ένα ελάχιστο θετικό αποτέλεσμα. Είναι ενδιαφέρον ότι από τα 6 Τάγματα της VII Μεραρχίας που έφθασαν στην περιοχή του τομέα της Ι Μεραρχίας, μόνο το ΙΙΙ/23 Τάγμα υπό τον Ταγματάρχη Κωνσταντίνο Βεντήρη διατέθηκε το πρωί της 14ης Αυγούστου για την ενίσχυση της άμυνας στο Κ.Α. Κιλίτς Αρσλάν Μπελ. Τα υπόλοιπα 5 Τάγματα «δεν έριξαν ούτε τουφεκιά». Δυστυχώς, κατά την διάρκεια της Μικρασιατικής Εκστρατείας αποδείχθηκε πλείστες όσες φορές ότι οι ελληνικές ανώτατες διοικήσεις δεν κατανοούσαν τη σημασία της αρχής του πολέμου «συγκέντρωση». Ούτε όσον αφορά τον ελιγμό, ούτε την υποστήριξη του πυροβολικού. Δυστυχώς για την μεγάλη εκείνη εθνική μας υπόθεση, της σωτηρίας του Μικρασιατικού Ελληνισμού, οι Τούρκοι ανώτατοι διοικητές εφάρμοζαν άριστα τις αρχές του πολέμου «οικονομία δυνάμεων» και «συγκέντρωση», πράγμα που απεικονίζεται εύγλωττα στο σχεδιάγραμμα 2.
Η άμυνα στα Κ.Α. Κιλίτς Αρσλάν Μπελ και Τιλκί Κηρί Μπελ, καθώς και νότια του Καγιαντιμπί συνεχίστηκε άνευ ελπίδας βελτίωσης της κατάστασης, λόγω της απουσίας στιβαρής Διοίκησης. Ο διοικητής του Υποτομέα Σαβράν, Αντισυνταγματάρχης Κλάδης, που ήταν και διοικητής του 49ου Συντάγματος, διοικούσε την πρώτη ημέρα της μάχης 8 Τάγματα Πεζικού και την 14η Αυγούστου 10 Τάγματα. Είχε αναλάβει στην ουσία χρέη Μεράρχου. Τούτο αποτέλεσε μία τεραστίων διαστάσεων αποτυχία της διοίκησης της Ι Μεραρχίας, αφού δεν αντιλήφθηκε ότι το έργο του Αντισυνταγματάρχη Κλάδη ήταν βαρύ και ως εκ τούτου επιβαλλόταν να αναθέσει τη διεύθυνση της μάχης, π.χ., στο μεν Κ.Α. Τιλκί Κιρί Μπελ, όπου στην πραγματικότητα απουσίαζε η διοίκηση, στον Συνταγματάρχη Αρχηγό του Πεζικού της Μεραρχίας, Συνταγματάρχη Δημήτριο Παπανικολάου, να περιορίσει την ευθύνη του Αντισυνταγματάρχη Κλάδη στο Κ.Α. Κιλίτς Αρσλάν Μπελ και αναθέσει τη διεύθυνση της μάχης νότια του Καγιαντιμπί στο διοικητή του 4ου Συντάγματος Πεζικού, Αντισυνταγματάρχη Αριστείδη Χατζηγιάννη, που στην πραγματικότητα είχε ακυρωθεί ως διοικητής Συντάγματος, διοικώντας μόνο το Ι/4 Τάγμα, και αυτό μειωμένο κατά ένα Λόχο. Έδυε η 13η Αυγούστου και η κατάσταση στον τομέα της Ι Μεραρχίας δεν ενέπνεε καμία εμπιστοσύνη για την επομένη, αφού δεν υπήρχαν εφεδρικές δυνάμεις.
5. Η επίθεση κατά του τομέα της IV Μεραρχίας – Διοικητής ο Υποστράτηγος Δημήτριος Δημαράς
Στον τομέα της IV Μεραρχίας η κύρια μάχη διεξήχθη στο Κ.Α. Καμελάρ, επί του ορεινού όγκου του Κιουτσούκ Καλετζίκ, ή απλά Καλετζίκ, που αποτελούσε και το πλέον ζωτικό σημείο του τομέα της. Κατά του Κ.Α. Καμελάρ, όπου αμυνόταν το Ι/35 Τάγμα υπό τον Ταγματάρχη Αναστάσιο Τζόκα, επιτέθηκε η 5η τουρκική Μεραρχία, υποστηριζόμενη από 42 πυροβόλα εκ των οποίων τα 14 βαρέα (4 Σκόντα των 150 χλστ, 8 Σκόντα των 105 χλστ. και 2 των 120 χλστ Ντε Μπανζ). Εκ του βομβαρδισμού τα χαρακώματα της πρώτης γραμμής, στα υψώματα Ποϊραλικαγιά – Κιουτσούκ Τεπέ – Μαύρος Βράχος, ανασκάφτηκαν και οι αμυνόμενοι αποδεκατίστηκαν. Ο διοικητής του Τάγματος και ο διοικητής του 1ου Λόχου, Λοχαγός Παπαχαραλάμπους, τραυματίστηκαν. Τη διοίκηση του Τάγματος ανέλαβαν διαδοχικά οι Λοχαγοί Ζήσης και Ανδρεάδης που τραυματίστηκαν και τελικά την ανέλαβε ο Λοχαγός Λάζαρος Βογιώτης, που φονεύτηκε την επομένη. Το Ι/35 Τάγμα υποχώρησε στη δεύτερη αμυντική γραμμή στα υψώματα 1680 – 1670 (Kalecik Tepesi) και συνέχισε τη μάχη, αγωνιζόμενο μόνο μέχρι τις 12:00΄, οπότε ενισχύθηκε από το ΙΙ/11 Τάγμα. Το Ι/35 Τάγμα έχασε κατά τη διάρκεια της μάχης το μισό της δύναμής του.
Προκειμένου να καταγραφεί στην ιστορική μνήμη μία εικόνα της αγριότητας του αγώνα, που διεξήχθη στη δεύτερη αμυντική γραμμή του Κ.Α. Καμελάρ, είναι χαρακτηριστική η αναφορά που υπέβαλε στον διοικητή του 35ου Συντάγματος ο Λοχαγός Ανδρεάδης, τη 09:20΄ ώρα. Είχαν περάσει τεσσερισήμισι ώρες από την έναρξη της τουρκικής επίθεσης και καμία ενίσχυση δεν είχε φθάσει ακόμη στο Καλετζίκ:
«Ταγματάρχης Τζόκας ετραυματίσθη, ανέλαβε Διοίκησιν λοχαγός Ζήσης· σύνδεσμός σας δεν ανεύρεν αυτόν. Διαταγήν έλαβον εγώ. Είμαι τραυματίας εις δύο μέρη. Όχι σοβαρώς. Δυσκολεύομαι ν’ αναλάβω αντεπίθεσιν ως τραυματίας και στερούμενος πυρομαχικών και μη βοηθούμενος υπό πυροβολικού. Ευρίσκομαι επί λόφου βορείως παρατηρητηρίου όπου και η γραμμή αμύνης. Δεξιά μου ευρίσκεται ο λοχαγός Βογιώτης μετά του λόχου του, άκρον δεξιόν παραμένει 3ος λόχος, αποσυρθείς εκ δύο φυλακίων του. Βαλόμεθα δραστηρίως υπό εχθρικού πυροβολικού· … αποστείλατε πυρομαχικά. Αυτήν την στιγμήν εχθρικόν πυροβολικόν μας έχει κατακεραυνοβολήση, δεν δύναμαι εξορμήσω δι’ όλους τους ως άνω λόγους»
Το Απόσπασμα Συνταγματάρχη Πλαστήρα, (5/42 Σύνταγμα Ευζώνων και ΧΙΙΙα Μοίρα Ορειβατικού Πυροβολικού) που στάθμευε στο χωρίο Έρικμεν, τέθηκε από την 08.00 ώρα, με διαταγή του Α΄ Σώματος Στρατού, υπό τη διοίκηση της IV Μεραρχίας και διατάχθηκε να ανέλθει στο Κ.Α. Καμελάρ με Τάγμα και Πυροβολαρχία. Η IV Μεραρχία διέταξε τον Συνταγματάρχη Πλαστήρα να ανακαταλάβει τις απολεσθείσες θέσεις του Καμελάρ. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας έφθασε τη 10.00 ώρα στο Καμελάρ, ακολουθούμενος από Τάγμα και Πυροβολαρχία του Αποσπάσματός του, αλλά ουδέν έπραξε για την ανακατάληψη των απολεσθέντων σημείων του Καμελάρ, ή τουλάχιστον την ενίσχυση της δεύτερης αμυντικής γραμμής, παρά τα προβλεπόμενα περί αυτών στις διαταγές που του ανατέθηκαν. Μέχρι αργά το απόγευμα κανένα τμήμα του Αποσπάσματος Πλαστήρα δεν είχε ανέβει στο σφαγείο του Καλετζίκ, παρά την ρητή διαταγή του Α΄ Σώματος Στρατού. Μόλις τη 18.30 ώρα ο Πλαστήρας θα ενισχύσει τη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ με τον 3ο Λόχο του Συντάγματός του, υπό τον Λοχαγό Γεωργουσόπουλο. Παρά ταύτα ο Πλαστήρας καταφέρεται κατά του Ι/35 Τάγματος με περιφρονητικό λόγο, παρ’ όλο που το Τάγμα αυτό επέδειξε θάρρος και ανθεκτικότητα και τήρησε τις θέσεις του, μαχόμενο μόνο και άνευ ενισχύσεως επί επτά αγωνιώδεις ώρες. Τα υπολείμματα του Ι/35 Τάγματος παρέμειναν στο Καλετζίκ μέχρι την κατάληψή του από τους Τούρκους.
Περί τη 13.00 ώρα επιτέθηκε πλευρικά κατά του Καλετζίκ και η 11η Μεραρχία, που ενισχύθηκε διαδοχικά με Σύνταγμα της εφεδρικής 12ης Μεραρχίας. Μέχρι την 20.00 ώρα η 11η Μεραρχία εκτέλεσε τρείς επιθέσεις για την άλωση του Καλετζίκ, κάποιες σε συνδυασμό με την 5η Μεραρχία, που όλες απέτυχαν. Τα τμήματα της 11ης Μεραρχίας παρέμειναν καλυμμένα σε εγγύτατη απόσταση από τα ελληνικά συρματοπλέγματα και κατά τη διάρκεια της νύκτας της 13/14 Αυγούστου αντάλλασσαν πυρά με τους Λόχους του Ι/35 Τάγματος Πεζικού και τον Λόχο Ευζώνων του Λοχαγού Γεωργουσόπουλου. Η μόνη υποστήριξη Πυροβολικού που διέθεταν οι αμυνόμενοι ήταν τα πυρά της IVβ Μοίρας Ορειβατικού Πυροβολικού και ενός ανεξάρτητου Ορειβατικού Ουλαμού, υπό τον Υπολοχαγό Σπυρίδωνα Ραυτόπουλο, που άφησε μία ενδιαφέρουσα περιγραφή της μάχης του Καλετζίκ στην Έκθεση Πεπραγμένων του. Το Πυροβολικό της IV Μεραρχίας, αποτελούμενο από 12 βαρέα πυροβόλα και 12 πεδινά των 75 χλστ., δεν υποστήριξε τον αγώνα που διεξαγόταν στο Καλετζίκ. Το Κ.Α. Καμελάρ μη ενισχυθέν από το Απόσπασμα Πλαστήρα, όπως προβλεπόταν από ρητή εντολή του Α΄ Σώματος Στρατού και της IV Μεραρχίας,[4]έπεσε το πρωί της επομένης. Οι αμυνόμενοι στα Κ.Α. Κισλατζίκ και Σεϋλέν της IV Μεραρχίας, όπου ο Πριονοειδής και ο Διχαλωτός Βράχος αντίστοιχα, τήρησαν τις θέσεις τους μέχρι την ώρα που διατάχθηκε η γενική σύμπτυξη.
6. Η παραφιλολογία περί των αιτίων της ήττας
6.1 Η κατάργηση των Συγκροτημάτων και η μη διάθεση της ΙΧ Μεραρχίας στον Τρικούπη αποτέλεσε αιτία της ήττας
Από πολλούς ιστορικούς υποστηρίζεται ότι η κατάργηση των Συγκροτημάτων από τον διοικητή της Στρατιάς Χατζανέστη και η αφαίρεση της δυνατότητας από τον Τρικούπη να μεταφέρει την ΙΧ Μεραρχία στο Αφιόν, αποτέλεσε αιτία της ήττας. Οι απόψεις αυτές είναι ανιστόρητες. Ο Τρικούπης με τη δεύτερη αναφορά του προς τη Στρατιά, τη 0830 ώρα της 13ης Αυγούστου, απέτρεψε τη μεταφορά της ΙΧ Μεραρχίας στο Αφιόν. Σε αυτή ανέφερε ότι η «κυρία προσπάθεια εχθρού φαίνεται στρεφομένη δεξιόν IV και αριστερόν Ι Μεραρχιών και μεταξύ τούτων διάκενον. Αναλόγως εξελίξεως καταστάσεως, προτίθεμαι μετακινήσω εν ανάγκη σιδηροδρομικώς προς Αφιόν και τμήμα ΙΧ Μεραρχίας». Μολονότι είχαν χαθεί τα Κ.Α. Τηλκί Κηρί Μπελ και Καγιαντιμπί, καθώς και η πρώτη γραμμή του Κ.Α. Καμελάρ, ο Τρικούπης απέφυγε να αναφέρει το γεγονός αυτό στη Στρατιά. Αναφερόταν ωσάν η μάχη να εξελισσόταν ομαλά. Οι λέξεις «φαίνεται»και «εν ανάγκη» έδωσαν το μήνυμα στο διοικητή της Στρατιάς ότι ο Τρικούπης δεν είχε διευκρινίσει την κατεύθυνση της κυρίας εχθρικής προσπάθειας και ότι εκείνη τη στιγμή δεν υπήρχε ανάγκη για την μεταφορά στο Αφιόν της ΙΧ Μεραρχίας. Επιπλέον και με βάση το υπάρχον σχέδιο της Στρατιάς η ΙΧ Μεραρχία προοριζόταν να συμμετάσχει στην αντεπίθεση του Β΄ Σώματος Στρατού προς Τσάι, προκειμένου να προσβληθεί το δεξιό πλευρό των επιτιθέμενων τουρκικών δυνάμεων.
Ο Τρικούπης ζήτησε επίσημα από τη Στρατιά τη μεταφορά της ΙΧ Μεραρχίας στο Αφιόν στις 16:10΄. Αλλά και σε αυτή την αναφορά του ο Τρικούπης δεν ήταν ιδιαίτερα σαφής για τους κινδύνους που αντιμετώπιζαν οι αμυνόμενες δυνάμεις του. Παρουσίαζε εμμέσως πλην σαφώς το μέτωπό του ως ακλόνητο. «Κατάστασις στιγμής ακόλουθος: «Ισχυρά πίεσις εχθρού κέντρον αντιστάσεως Χασάν Μπελ και προπαρασκευή αντεπιθέσεως ημών προς ανακατάληψιν κέντρου αντιστάσεως Τιλκί Κιρί Μπελ και σημείου στηρίγματος Καγιαντιμπί, τήρησις υπολοίπου μετώπου Ι και IV Μεραρχιών». Με βάση τους δεδομένους χρόνους για τη διαβίβαση των αναφορών προς την Στρατιά και τη λήψη απάντησης από τη Στρατιά, η απάντηση στο αίτημά του Τρικούπη θα έφθανε το πρωί της επομένης. Συνεπώς, ήταν αδύνατη η έγκαιρη μεταφορά της ΙΧ Μεραρχίας στο Αφιόν. Δυστυχώς, ο Τρικούπης ζητούσε την ΙΧ Μεραρχία και δεν έθετε τη χείρα του στη ΧΙΙ Μεραρχία, που ήταν δική του και εναντίον της οποίας δεν επιτίθετο ο εχθρός.
Ο Τρικούπης γνώριζε από πολύ νωρίς ότι η κατάσταση ήταν εξαιρετικά δυσμενής, ειδικά στον τομέα της Ι Μεραρχίας, και ότι στερούμενος εφεδρειών ήταν αδύνατο να αποτρέψει τη διάσπαση της δεξιάς πτέρυγας της εξέχουσας. Τούτο φαίνεται και στο δελτίο στρατιωτικής κατάστασης που υπέβαλε στη Στρατιά στις 24:00΄ της 13ης Αυγούστου, στο οποίο, αν και προσπάθησε να εξωραΐσει την κατάσταση, αποκρύπτοντας προβλήματα, ανέφερε ότι ο «εχθρός διαθέτει πολύ πυροβολικόν και αφθονίαν πυρομαχικών. Πρόθεσις εχθρού καταφανής προς ανατροπήν μετώπου υποτομέων Καλετζίκ, Σαβράν και Σινάν Πασά. Κατάστασις μετώπου τούτου παραμένει κρίσιμος».
Προδήλως από πολύ ενωρίτερα ο Τρικούπης επιβαλλόταν να αναλάβει την ευθύνη και να διατάξει τη βαθιά σύμπτυξη των δυνάμεών του από την εξέχουσα του Αφιόν κατά τη διάρκεια της νύκτας, δεδομένου ότι ουδεμία εφεδρεία διέθετε για να συνεχίσει τη μάχη. Αλλά δεν ήταν ο άνθρωπος των μεγάλων αποφάσεων και πρωτοβουλιών. Άλλωστε είχε πείσει τον Χατζανέστη ότι το μέτωπο ήταν ακλόνητο.
6.2 Η μεταφορά δυνάμεων από την Μικρά Ασία στην Θράκη εξασθένησε το μέτωπο
Στη μη τεκμηριωμένη ελληνική ιστοριογραφία επικρατεί και διακινείται η θέση ότι η αφαίρεση δυνάμεων από τη Στρατιά Μικράς Ασίας και η μεταφορά τους στην Ανατολική Θράκη αποτέλεσε μία από τις κύριες αιτίες της ήττας. Ειδικότερα αναφέρουν ότι ο Κεμάλ αποφάσισε να επιτεθεί, επειδή εξασθένησε το Μικρασιατικό Μέτωπο. Η άποψη αυτή είναι εντελώς ανιστόρητη.
Κατ’ αρχάς η Στρατιά Μικράς Ασίας, με παρούσα δύναμη 6.360 αξιωματικούς, 223.300 οπλίτες και 425 πυροβόλα, δεν μπορούσε να ηττηθεί επειδή αφαιρέθηκαν από τη δύναμή της 10.000 οπλίτες περίπου. Μια Στρατιά που διαθέτει την παραπάνω δύναμη μπορεί να ηττηθεί από μία δύναμη αντιστοίχου ισχύος, για λόγους που ανάγονται αποκλειστικά στο στρατηγικό και επιχειρησιακό επίπεδο και ποτέ στο τακτικό.
Με βάση τις καταστάσεις δυνάμεως της Στρατιάς Μικράς Ασίας, της 1ης Ιουνίου και της 1ης Ιουλίου, προκύπτει ότι η συνολική δύναμη που μεταφέρθηκε από τη Μικρά Ασία στην Ανατολική Θράκη ανερχόταν σε 168 αξιωματικούς και 9.450 οπλίτες περίπου. Πιθανόν να ήταν ελάχιστα μεγαλύτερη. Από την περιοχή του Αφιόν Καραχισάρ αφαιρέθηκε μόνο το 56ο Σύνταγμα Πεζικού. Έως την 30η Μαΐου, το εν λόγω Σύνταγμα βρισκόταν στην περιοχή του Ουσάκ και η μάχιμη δύναμή του, τη 15η Μαΐου, ανερχόταν σε 8 αξιωματικούς και 463 οπλίτες. Τη 15η Ιουνίου, το 56ο Σύνταγμα αναχώρησε από το Αφιόν Καραχισάρ για να μεταφερθεί στην Ανατολική Θράκη. Εν τω μεταξύ στις 13 Ιουνίου είχε φθάσει στο Αφιόν Καραχισάρ το Απόσπασμα Πλαστήρα δυνάμεως 62 αξιωματικών και 2.975 οπλιτών, εκ των οποίων οι 2.500 οπλίτες ήταν του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων. Επομένως, από την περιοχή του Αφιόν Καραχισάρ και ειδικά από τη δεξιά πτέρυγα της εξέχουσας ουδεμία δύναμη αφαιρέθηκε. Αντιθέτως η πτέρυγα αυτή ενισχύθηκε δια ενός ισχυρού Αποσπάσματος Συντάγματος Ευζώνων.
7. Η τακτική κατάσταση το πρωί της 14ης Αυγούστου στους τομείς των Ι και IV Μεραρχιών
Οι αντεπιθέσεις που η Ι Μεραρχία είχε διατάξει να εκτελεστούν για την πλήρη ανακατάληψη του Σ.Σ. Καγιαντιμπί και των Κ.Α. Τηλκί Κηρί Μπελ και Χασάν Μπελ δεν εκτελέστηκαν. Αναφέρονται διάφορες δικαιολογίες από τους εκτελεστές στις Εκθέσεις Πεπραγμένων τους, αλλά η πραγματικότητα ήταν μία. Η μάχη στη δεξιά πτέρυγα της εξέχουσας δεν διευθυνόταν. Κανένας αξιωματικός των Ι και IV Μεραρχιών, από το βαθμό του Αντισυνταγματάρχη και πάνω, δεν βρισκόταν στα Κέντρα Αντιστάσεως ώστε διά της επί τόπου παρουσίας του να εμπνεύσει και να ενθαρρύνει τους μαχητές, να συντονίσει και να διευθύνει τον αγώνα και την υποστήριξη του πυροβολικού.
Όλως αντιθέτως όλη η ανώτατη τουρκική ηγεσία βρισκόταν στο Κοτσά Τεπέ τη 13η και 14η Αυγούστου, σε απόσταση 7 χλμ. από τη γραμμή της μάχης και διέθετε πλήρη παρατήρηση του πεδίου της μεγάλης μάχης. Οι Τούρκοι Μέραρχοι βρίσκονταν 1-2 χιλιόμετρα από τη γραμμή της μάχης, και συντονίζονταν από τους Σωματάρχες τους, που βρίσκονταν και αυτοί εγγύς της γραμμής της μάχης. Π.χ. ο διοικητής του 4ου τουρκικού Σώματος Στρατού είχε εγκαταστήσει τον Τακτικό Σταθμό Διοικήσεώς του στο ύψωμα Μπέη Τεπέ, όπου βρισκόταν και ο διοικητής της 5ης τουρκικής Μεραρχίας (βλέπε σχεδιάγραμμα 3). Οι Αρχηγοί Πεζικού των 5ης και 11ης τουρκικών Μεραρχιών διοικούσαν τα επιτιθέμενα Τάγματα των Μεραρχιών τους επί της γραμμής της μάχης. Οι Έλληνες διοικητές βρίσκονταν μακριά από τη γραμμή της μάχης, δεν γνώριζαν την κατάσταση των δυνάμεών τους, στερούνταν επίγνωσης της τρέχουσας τακτικής κατάστασης, δεν συντόνιζαν τις μονάδες τους και δεν διεύθυναν τη μάχη.
Ο διοικητής της Ι Μεραρχίας περί τις απογευματινές ώρες της 13ης Αυγούστου επέστρεψε στο στρατηγείο του στο Μπαλ Μαχμούτ, κατόπιν εντολής του Τρικούπη. Το Μπαλ Μαχμούτ απέχει 15 χιλιόμετρα από το Τηλκί Κηρί Μπελ. Ο διοικητής του Υποτομέα Σαβράν βρισκόταν στο Σταθμό Διοικήσεώς του στο χωριό Κηλίτς Αρσλάν Μπελ. Επομένως βρισκόταν περί τα 6 χιλιόμετρα πίσω από τη γραμμή της μάχης στο Τηλκί Κηρί Μπελ, αλλά λόγω της υψομετρικής διαφοράς των 500 μέτρων για να φθάσει σε αυτή χρειαζόταν 2 ώρες. Ο Αντισυνταγματάρχης Κλάδης πείστηκε από τις διαβεβαιώσεις του Αντισυνταγματάρχη Χατζηγιάννη και του Ταγματάρχη Χωραΐτη ότι με το πρώτο φως η αντεπίθεση στο Τηλκί Κηρί Μπελ θα εκτοξευόταν. Όμως δεν βρισκόταν επί του υψώματος για να διαπιστώσει ότι οι προετοιμασίες δεν είχαν ολοκληρωθεί, οι διοικήσεις του δεξιού και του αριστερού του Κέντρου Αντιστάσεως δεν είχαν συντονιστεί μεταξύ τους και δεν υπήρχε σύνδεσμος μεταξύ του πυροβολικού και των τμημάτων επιθέσεως.
Ο διοικητής του 5ου Συντάγματος Αντισυνταγματάρχης Πλέσσας δεν «ξεκόλλησε» από το Σταθμό Διοικήσεώς του στο Σινάν Πασά, μολονότι τα Ι/5 και ΙΙ/5 Τάγματα στο Χασάν Μπελ διοικούνταν από ένα Λοχαγό και συγκρατούσαν μετά βίας 7 Τάγματα της 57ης τουρκικής Μεραρχίας. Ο Ταγματάρχης Σπηλιωτόπουλος που με το ΙΙΙ/37 Τάγμα του έφθασε το πρωί στο Χασάν Μπελ για να αναλάβει τη διοίκηση και των 2 Ταγμάτων του 5ου Συντάγματος δεν μπόρεσε να κάνει κάτι περισσότερο για να εκτελέσει την αντεπίθεση. Όμως και ο Μέραρχος της VII, που είχε αναλάβει τη διοίκηση του Υποτομέα Σινάν Πασά, δεν αποφάσισε να μεταβεί στο Χασάν Μπελ για να διευθύνει την διαταχθείσα αντεπίθεση. Ή τουλάχιστον δεν απέστειλε προς τούτο τον υφιστάμενό του διοικητή του 5ου Συντάγματος Πεζικού.
Το ίδιο συνέβαινε και στο Κ.Α. Καμελάρ. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας απέφυγε να ανέβει στο σφαγείο Καλετζίκ που αποτελούσε το διακύβευμα του διεξαγόμενου αγώνα. Ακόμη και το πρωί της 14ης Αυγούστου αποφάσισε να μεταβεί στο ύψωμα 1535 για να παρακολουθήσει και να διευθύνει τη μάχη στο Καλετζίκ. Όμως το τι ακριβώς συνέβαινε στην ανατολική πλευρά του Καλετζίκ ήταν αδύνατο να το διαπιστώσει από το ύψωμα 1535.
Τα Τάγματα ήταν καταπονημένα, είχαν υποστεί σημαντικές απώλειες, και οι άνδρες τους, εμπειροπόλεμοι όντες, αντιλαμβανόταν πολύ καλά τα ελλείμματα από την απουσία ισχυρής διοίκησης. Κατόπιν τούτων δεν ήταν διατεθειμένοι να θυσιαστούν σε προσπάθειες που είχαν μέσα τους το σπέρμα της αποτυχίας. Ήταν μία θλιβερή κατάσταση που διαπιστώθηκε στο Σαγγάριο, αλλά κανένας δεν έκανε κάτι για την διορθώσει. Επαναλαμβάνονταν τα ίδια στο Αφιόν, αλλά με πολύ σοβαρότερα τώρα ελλείμματα. Στο Σαγγάριο υπήρχαν γκεσέμια που πήγαιναν μπροστά, χάραζαν με την βαριά περπάτησιά τους το δρόμο προς τη θυσία και έκρυβαν σε κάποιο βαθμό τα προβλήματα. Όμως τα γκεσέμια της Στρατιάς χάθηκαν στα αφιλόξενα και κακοτράχαλα βουνά ανατολικά του Σαγγάριου. Τα Συντάγματα και τα Τάγματα της Στρατιάς δεν τα διοικούσαν πλέον ημίθεοι, οι δε Σωματάρχες και Μέραρχοι, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, ήταν του γλυκού νερού.
8. Η Τουρκική επίθεση το πρωί της 14ης Αυγούστου στον τομέα της IV Μεραρχίας
8.1 Η επίθεση για την κατάληψη του Καλετζίκ
Το 4ο Τουρκικό Σώμα Στρατού και οι υπό τις διαταγές του 5η και 11η Μεραρχίες μετά την αποτυχία όλων των επιθέσεων που εκτόξευσαν κατά τη 13η Αυγούστου για την κατάληψη και της δεύτερης γραμμής άμυνας του Καλετζίκ προέβησαν σε σοβαρές προετοιμασίες τη νύκτα της 13/14 Αυγούστου για τη συνέχιση της επιθέσεως το πρωί της επομένης. Προς τούτο το 4ο Σώμα Στρατού ενίσχυσε τις 5η και 11η Μεραρχίες με δυνάμεις της εφεδρικής 12ης Μεραρχίας και τις διέταξε να συντονιστούν μεταξύ τους για να επιτεθούν το πρωί της 14ης για την κατάληψη του Καλετζίκ. Η προπαρασκευή του Πυροβολικού από 20 πυροβόλα της 11ης Μεραρχίας και 16 πυροβόλα της 5ης θα διαρκούσε από τη 06.00΄ – 07.00΄ ώρα, και με το πέρας της θα εξορμούσε το Πεζικό. Η μη συμμετοχή στην προπαρασκευή των υπολοίπων 22 πυροβόλων του Σώματος εκτιμάται ότι οφειλόταν στις περιορισμένες ποσότητες πυρομαχικών που διέθετε το Τουρκικό Πυροβολικό.
Το πρωί της 14ης Αυγούστου, μετά το πέρας του βομβαρδισμού του τουρκικού πυροβολικού, την 07.00΄ ώρα, επιτέθηκε το Τουρκικό Πεζικό και περί την 08.00΄ ώρα το Καλετζίκ περιήλθε στα χέρια του εχθρού. Το Ι/35 και το ΙΙ/11, καθώς και ένας Λόχος του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων που αμύνονταν στο Καλετζίκ υποστάντα βαριές απώλειες υποχώρησαν εν διαλύσει εγκαταλείποντας 4 πυροβόλα με 1.000 βλήματα. Η αντεπίθεση που εκτέλεσε, ταυτόχρονα με την έναρξη της τουρκικής επίθεσης, το ΙΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων υπό τον Ταγματάρχη Τερτίκα, εξ ιδίας πρωτοβουλίας του Τερτίκα, και όχι με διαταγή του Πλαστήρα», απέτυχε. Οι Έλληνες νεκροί στον τομέα που ενεργούσε η 5η Μεραρχία καταμετρήθηκαν από τους Τούρκους σε 500. Μετά την απώλεια του Καλετζίκ τα μεν Ευζωνικά Τάγματα συγκρατήθηκαν στο ύψωμα Βελισαρίου, τα δε υπολείμματα του Ι/35 Τάγματος κατήλθαν στο χωριό Έρικμεν. Δεν υπάρχουν πληροφορίες για το που συγκεντρώθηκε το ΙΙΙ/11 Τάγμα. Περισσότερες λεπτομέρειες για τη διεξαχθείσα μάχη του άρθρο μας «Ο Συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας και η Προβληματική Δράση του κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία – Μέρος ΙΙΙ».
8.2 Η κατάσταση στον υπόλοιπο τομέα της IV Μεραρχίας
Το επόμενο σε σημασία μετά το Καλετζίκ ύψωμα του αμυντικού Τομέα της IV Μεραρχίας ήταν ο Πριονοειδής Βράχος (κατά τους Τούρκους Kurtkaya). Το εν λόγω ύψωμα βρίσκεται βόρεια του χωριού Μπουγιούκ Καλετζίκ και συνέδεε τον Υποτομέα Μιχαήλ με το κυρίως ορεινό τμήμα του Τομέα της Μεραρχίας επί του Καλετζίκ (βλέπε σχεδιάγραμμα 1). Ο Πριονοειδής Βράχος μετά των προς Βορρά αυτού υπαρχόντων υψωμάτων συναποτελούσαν το Κ.Α. Κισλατζίκ, επί του οποίου αμυνόταν το 2ο Τάγμα του 35ου Συντάγματος Πεζικού (ΙΙ/35 Τάγμα) υπό τον Ταγματάρχη Νικόλαο Αντωνάτο. Οι επιθέσεις που εκτοξεύτηκαν για την κατάληψη του Πριονοειδούς βράχου κατά τη 13η Αυγούστου από 2 τουρκικά Συντάγματα απέτυχαν. Κατά την Τουρκική ΔΙΣ ο Πριονοειδής Βράχος ήταν ισχυρά οργανωμένος , με τριπλή σειρά συρματοπλεγμάτων. Κατόπιν τούτων ο διοικητής του 4ου Τουρκικού Σώματος Στρατού αποφάσισε η επίθεση να συνεχιστεί με το λυκαυγές της 14ης Αυγούστου. Την 4η πρωινή ώρα της 14ης Αυγούστου το 36ο και το 189ο τουρκικά Συντάγματα κατόπιν ισχυρού βομβαρδισμού του Πριονοειδούς Βράχου επιτέθηκαν και κατόρθωσαν να καταλάβουν τον εν λόγω ύψωμα. Οι αμυνόμενοι υποχώρησαν στη δεύτερη γραμμή αντιστάσεως και συνέχισαν τη μάχη. Ο διοικητής του ΙΙ/35 Τάγματος Ταγματάρχης Ν. Αντωνάτος τραυματίστηκε και τη διοίκηση του Τάγματος ανέλαβε ο Λοχαγός Ηλίας Ζήσης. Περί τη 07.30΄ ώρα η IV Μεραρχία ανέθεσε τη διοίκηση του Κ.Α. Κισλατζίκ στο διοικητή του 11ου Συντάγματος Αντισυνταγματάρχη Μιχαήλ Νικολαρέα και τον διέταξε να αντεπιτεθεί με το ΙΙΙ/11 Τάγμα να για την ανακατάληψη του Πριονοειδή Βράχου. Ο διοικητής του 11ου Συντάγματος προετοίμασε την εκτέλεση της αντεπίθεσης αλλά πριν επιτεθεί ενημέρωσε την IV Μεραρχία ότι καταλήφθηκε από τους Τούρκους το Κ.Α. Καμελάρ, τα τμήματα του 35ου Συντάγματος που αμύνονταν στο Σ.Σ. Καράση υποχώρησαν και κατόπιν τούτων το δεξιό του Κ.Α. Κισλατζίκ ήταν εκτεθειμένο σε υπερκέραση. Ο διοικητής του 11ου Συντάγματος ανέφερε στη Μεραρχία ότι η ανακατάληψη του Πριονοειδούς Βράχου και η μεταφορά της άμυνας στον Πριονοειδή Βράχο θα αποτελούσε προεξέχον σημείο της όλης αμυντικής τοποθεσίας υποκείμενο σε κύκλωση. Κατόπιν τούτου πρότεινε την μη εκτέλεση της αντεπίθεσης και την συνέχιση της άμυνας επί της δεύτερης αμυντικής γραμμής. Η Μεραρχία ύστερα από τις διαβεβαιώσεις του Αντισυνταγματάρχη Νικολαρέα ότι μπορούσε να διατηρήσει υπό την κατοχή του τη δεύτερη γραμμή αντιστάσεως ενέκρινε τη μη εκτέλεση της αντεπίθεσης. Οι Τούρκοι επιχείρησαν τρεις επιθέσεις για την ολοκλήρωσης της κατάληψης του Κ.Α. Κισλατζίκ, αλλά απέτυχαν. Ομοίως απέτυχαν και οι Τουρκικές προσπάθειες για την κατάληψη του Κ.Α. Σεϋλέν αριστερά του Πριονοειδούς Βράχου.
Η γενική κατάσταση περί την 9η ώρα στον Τομέα της IV Μεραρχίας ήταν η ακόλουθη: Ο ορεινός όγκος του Καλετζίκ είχε καταληφθεί από τους Τούρκους με αποτέλεσμα το ΙΙΙ/35 που αμυνόταν στο ανεξάρτητο Σ.Σ. Καράση αμέσως βόρεια του χωριού Κιουτσούκ Καλετζίκ να αναγκαστεί να συμπτυχθεί για να μη κυκλωθεί στο χωριό Έρικμεν, όπου είχαν συμπτυχθεί και τα υπολείμματα του Ι/35 Τάγματος. Οι δυνάμεις του Αποσπάσματος Πλαστήρα συγκρατήθηκαν στα υψώματα Βελισαρίου με τμήματα του ΙΙ/42 Τάγματος Ευζώνων να παραμένουν επί του υψώματος 1535 χωρίς να πιέζονται από τους Τούρκους. Το 11ο Σύνταγμα συνέχισε τη μάχη στη δεύτερη γραμμή άμυνας του Κ.Α. Κισλατζίκ, αποκρούοντας τρεις Τουρκικές επιθέσεις και τηρώντας σταθερά τις θέσεις του. Ο Υποτομέας Μιχαήλ αμυνόταν σθεναρά στις Τουρκικές επιθέσεις. Κατόπιν των παραπάνω είναι προφανές ότι η αμυντική τοποθεσία της IV Μεραρχίας είχε διαρραγεί από το όρος Καλετζίκ μέχρι και το δεξιό του Κ.Α. Κισλατζίκ.
Τη 0830 ώρα το Α΄ Σώμα Στρατού έθεσε στη διάθεση της IV Μεραρχίας το 26ο Σύνταγμα Πεζικού της ΙΧ Μεραρχίας, υπό τον Αντισυνταγματάρχη Καλλιαγκάκη, που είχε αφιχθεί στο Αφιόν Καραχισάρ σιδηροδρομικώς από το χωριό Ντουγκέρ, καθώς και το ΙΙΙ/46 Τάγμα του 46ου Συντάγματος της ΧΙΙ Μεραρχίας. Η Μεραρχία έχοντας υπόψη της τη δυσμενή κατάσταση που είχε δημιουργηθεί στο δεξιό της, λόγω της απώλειας του Καλετζίκ, διέταξε επιτελή αξιωματικό της να οδηγήσει το 26ο Σύνταγμα στο Κ.Α. Καμελάρ προκειμένου να εκτελέσει αντεπίθεση για την ανακατάληψη του. Ενώ είχε αρχίσει η μετακίνηση του 26ου Συντάγματος η Μεραρχία πληροφορήθηκε την απώλεια του ανεξάρτητου Σ.Σ. Καράση και αντιλήφθηκε ότι δημιουργούνταν συνθήκες υπερκέρασης των δυνάμεών της που αμύνονταν στο Κ.Α. Κισλατζίκ και στον Υποτομέα Μιχαήλ. Κατόπιν τούτου διέταξε την εγκατάσταση του 26ου Συντάγματος επί του Μουτατίμπ Νταγ μέχρι τα υψώματα του χωριού Έρικμαν προς παρεμπόδιση της καθόδου του εχθρού στην πεδιάδα και την πόλη του Αφιόν Καραχισάρ.
9. Ο διοικητής του Α΄ Σώματος Στρατού αποφασίζει την αποχώρηση από την εξέχουσα του Αφιόν Καραχισάρ
Ο διοικητής του Α΄ Σ. Στρατού, Υποστράτηγος Ν. Τρικούπης, πληροφορήθηκε την απώλεια του Καλετζίκ περί την 09.00 ώρα από αξιωματικούς του επιτελείου της IV Μεραρχίας, που προσήλθαν αλληλοδιαδόχως στο στρατηγείο του, μάλλον άνευ εξουσιοδότησης του διοικητή της Μεραρχίας και αποφάσισε την αποχώρηση των δυνάμεών του από την τοποθεσία αντιστάσεως. Τη 10.00 ώρα της 14ης Αυγούστου 1922 ο Υποστράτηγος Τρικούπης εξέδωσε την ακόλουθη διαταγή γενικής σύμπτυξης των δυνάμεών του Σώματος από την δεξιά πτέρυγα της εξέχουσας του Αφιόν Καραχισάρ, λόγω της κατάρρευσης της άμυνας στο δεξιό της IV Μεραρχίας, δηλαδή στο Καλετζίκ, όπως αναφέρει στη διαταγή του.
«Αριθ. ε.π. 3325/3. Στρατηγείον 14/8/22. Ι, IV, ΧΙΙ Μεραρχίας, Β΄ Σ. Στρατού. Κατόπιν διασπάσεως δεξιού τομέως IVης Μεραρχίας το Α΄ Σ. Στρατού θα συμπυχθή εις την γραμμήν Ταζλέρ – υψώματα Ντουζ Αγάτς – Κούμαρι – Αϊβαλί – Μπαλ Μαχμούτ – Κιοπρουλού – Μπουγιούκ Τζορτζά. IVη Μεραρχία εις υψώματα Κιοπρουλού, Ιη μετά VIIης και η ΧΙΙη εκατέρωθεν. Μεραρχίαι να κινηθώσιν εν συνδέσμω κανονιζομένης κινήσεως επί IV Μεραρχίας. Σταθμός Διοικήσεως Σ. Στρατού προσωρινώς εις Κασλί Γκιόλ Χαμάμ (Gazligiol).»
Μολονότι ο Τρικούπης αποφάσισε να συμπτύξει τις δυνάμεις του αμέσως μόλις ενημερώθηκε για την απώλεια του Καλετζίκ, δεν ενημέρωσε αμέσως τηλεφωνικά περί της απόφασής του τους διοικητές των Ι και IV Μεραρχιών, ώστε να αρχίσουν τις προετοιμασίες τους για να συμπτυχθούν ομαλά. Δεν τους ενημέρωσε ακόμη και όταν εξέδωσε τη διαταγή του τη 10.00 ώρα. Βασική προϋπόθεση για την καλή προετοιμασία οποιασδήποτε επιχείρησης είναι η έγκαιρη προετοιμασία των υφισταμένων διοικήσεων και προς τούτο εκδίδεται προειδοποιητική διαταγή, ή εάν ο χρόνος επείγει, οι εκτελεστές ειδοποιούνται τηλεφωνικά. Οι Ι και IV Μεραρχίες μη γνωρίζοντας την απόφαση του Τρικούπη συνέχισαν τη μάχη, ενώ θα έπρεπε να αρχίσουν να απαγκιστρώνονται σταδιακά από την αμυντική γραμμή, υπό την κάλυψη τμημάτων τηρήσεως της επαφής. Κατόπιν τούτου συνεχίστηκε η άνευ λόγου φθορά των μονάδων και μοιραία και η πτώση του ηθικού τους, δεδομένου ότι τα Συντάγματα Πεζικού της Ι Μεραρχίας μετά δυσκολίας συγκρατούσαν τις προ του μετώπου τουρκικές δυνάμεις, που στην περιοχή του υψώματος Τιλκί Κιρί Μπελ είχαν ενισχυθεί διά δυνάμεων της εφεδρικής 3ης τουρκικής Μεραρχίας.
Ο Τρικούπης λόγω της ραγδαίας κατάρρευσης του μετώπου της δεξιάς πτέρυγας φαίνεται ότι τέθηκε εκτός διανοητικής ισορροπίας και ενεργούσε σπασμωδικά. Η διαταγή συμπτύξεως που εξέδωσε και η μη άμεση διαβίβασή -με την έκδοσή της- στις μαχόμενες Ι, IV και VII Μεραρχίες αποτελούν μνημείο ανευθυνότητας του ιδίου και των ανώτερων αξιωματικών που επάνδρωναν το επιτελείο του. Στη διαταγή συμπτύξεως δεν καθορίστηκαν όρια συμπτύξεως μεταξύ των Ι, IV και ΧΙΙ Μεραρχιών, καθώς και η προτεραιότητα χρησιμοποίησης των κοινών δρομολογίων μεταξύ των γειτονικών IV και ΧΙΙ Μεραρχιών. Περί ελέγχου κυκλοφορίας ούτε λόγος. Τα ζητήματα αυτά επέδρασαν δυσμενώς στη συνοχή των Μεραρχιών κατά την σύμπτυξη. Ακόμη και αυτός ο ίδιος έκανε αλλεπάλληλα λάθη για τη θέση που θα εγκαθίστατο το Στρατηγείο του.
Αμέσως μόλις έγινε γνωστή η απόφαση του Τρικούπη περί συμπτύξεως του Σώματος, δηλαδή πριν ακόμη την έκδοση της διαταγής του, φαίνεται ότι επικράτησε μεγάλη αναστάτωση στο Στρατηγείο του, αφού αυτοστιγμή διαλύθηκε το τηλεφωνικό κέντρο και ο ασύρματος του Σώματος απωλέσθηκε. Ο Λοχαγός Κανελλόπουλος που διατάχθηκε από τον διευθυντή του 3ου επιτελικού γραφείου να διαβιβάσει τη διαταγή συμπτύξεως του Σώματος στις Μεραρχίες βρήκε το τηλεφωνικό κέντρο διαλυμένο και τα μηχανήματα να έχουν αποσυρθεί. Απευθύνθηκε στο επιτελάρχη για το πώς έπρεπε να ενεργήσει και έλαβε την απάντηση να ενεργήσει κατά την κρίση του. Την αποχώρηση του Τρικούπη από το Αφιόν την ακολούθησε ένα μεγάλο πλήθος βοηθητικών μονάδων, που στρατωνίζονταν άνευ λόγου στην πόλη, μαζί με πέντε χιλιάδες Αρμένιους και πολλούς φυγάδες. Προφανώς επικρατούσε πανικός, ανάμιξη μονάδων και τρομερός συνωστισμός, που επιδεινώθηκε στη στενωπό του Γκετζέκ Χαμάμ, όπου ο μοναδικός δρόμος διχάζεται προς το Κιοπρουλού δυτικά και προς Εϋρέτ βόρεια. Ο Τρικούπης κατά τη διάρκεια της μετακίνησής του δεν ενδιαφέρθηκε να έρθει σε επαφή με τις Μεραρχίες του, αλλά σταματούσε συχνά παραπλεύρως της σιδηροδρομικής γραμμής και επιχειρούσε δια της τηλεγραφικής γραμμής που όδευε παράλληλα προς τη σιδηροδρομική να συνδεθεί με τη Σμύρνη για να ενημερώσει τον Χατζανέστη.
10. Η σύμπτυξη της Ι Μεραρχίας
Η Ι Μεραρχία ουδέποτε ενημερώθηκε περί της έκδοσης από τον Τρικούπη διαταγής συμπτύξεως και ούτε έλαβε τη διαταγή του. Η τηλεφωνική επικοινωνία της Ι Μεραρχίας με το Αφιόν είχε διακοπεί από τη 10.00 ώρα, πιθανότατα λόγω της πρόωρης διάλυσης του τηλεφωνικού κέντρου του Α΄ Σώματος Στρατού. Μολονότι η κατάσταση στον Υποτομέα Σαβράν από το πρωί χειροτέρευε, η Ι Μεραρχία συνέχισε τη μάχη μέχρι τη 13.00 ώρα, όποτε η γραμμή άμυνας του εν λόγω Υποτομέα κατέρρευσε και τα 4ο, 22ο και 49ο Συντάγματα τράπηκαν πανικόβλητα προς το Μπαλ Μαχμούτ. Οι προσπάθειες που καταβλήθηκαν για την ανασύνταξή τους δεν είχαν σοβαρά αποτέλεσμα.
Η Ι Μεραρχία σε διαταγή που εξέδωσε καθόριζε τα της εγκατάστασης των μονάδων της στη δεύτερη γραμμή άμυνας του Α΄ Σώματος Στρατού. Προς τούτο η VII Μεραρχία διατασσόταν να καταλάβει την γενική γραμμή Καρατζά Εϋρέν – Ακ Χισάρ – Αϊβαλή. Επίσης το 23ο Σύνταγμα Πεζικού υπό τον Συνταγματάρχη Χαράλαμπο Λούφα, στο οποίο διατίθονταν και τα δύο Τάγματα του Καγιαντιμπί, εντελλόταν να εγκατασταθεί στα υψώματα εκατέρωθεν του χωριού Μπαλ Μαχμούτ. Προς αντίληψη βλέπε σχεδιάγραμμα 7 παρακάτω.
Η Μεραρχία μετά από μία μερική ανασυγκρότηση των μονάδων της κινήθηκε με το στρατηγείο της και τα 4ο, 22ο και 49ο Συντάγματα προς το χωριό Μπασκιμσέ, υπό συνθήκες διάλυσης και πανικού. Ουδείς αξιωματικός του επιτελείου της παρέμεινε πίσω προκειμένου να επιληφθεί της εγκατάστασης της VII Μεραρχίας και του 23ου Συντάγματος στις καθορισθείσες θέσεις Ουδεμία επίσης ενέργεια έγινε προκειμένου να υπάρχει σύνδεσμος μεταξύ της διοίκησης της Μεραρχίας και των Μονάδων που θα εγκαθίσταντο στην προσδιορισθείσα γραμμή άμυνας. Επίσης η Μεραρχία δεν απέστειλε σύνδεσμο στο στρατηγείο του Α΄ Σώματος Στρατού. Προφανώς η διοίκηση και το επιτελείο της Ι Μεραρχίας είχαν τεθεί εκτός ισορροπίας λόγω της βιαιότητας της τουρκικής επίθεσης, του άμεσου κλονισμού του μετώπου της, της επακολουθείσας κατάρρευσης και διάλυσης και ως εκ τούτου λειτουργούσαν και αποφάσιζαν υπό συνθήκες πανικού.
Η μάχη στα Κέντρα Αντιστάσεως Κίρκα και Χασάν Μπελ συνεχίστηκε μέχρι τις τελευταίες απογευματινές ώρες, οπότε τα μαχόμενα τμήματα υποχώρησαν προς Σινάν Πασά και βορειότερα, παρενοχλούμενα από τουρκικά τμήματα Ιππικού. Ο διοικητής της 57ης τουρκικής Μεραρχίας αυτοκτόνησε, λόγω της ντροπής που αισθάνθηκε εξ αιτίας της αποτυχίας του να καταλάβει το Χασάν Μπελ.
11. Η σύμπτυξη της IV Μεραρχίας
O διοικητής της IV Μεραρχίας Υποστράτηγος Δημαράς τη 12.00 ώρα μετέβη στο στρατηγείο του Α΄ Σώματος Στρατού για να ενημερώσει τον Τρικούπη για την επικρατούσα κατάσταση στον τομέα του. Εκεί ενημερώθηκε από τον Τρικούπη ότι προ 2 ωρών είχε εκδώσει διαταγή συμπτύξεως, αντίγραφο της οποίας του παρέδωσε επιτελής του Σώματος. Τα στρατηγεία του Σώματος και της IV Μεραρχίας βρίσκονταν εντός της πόλης του Αφιόν Καραχισάρ, αλλά φαίνεται ότι δεν βρίσκονταν σε επαφή. Από τα γεγονότα προκύπτει ότι ο «αριστοκράτης» Τρικούπης ασκούσε τη διοίκησή του κατά τρόπο μάλλον «αριστοκρατικό», μη έχοντας άμεση επαφή με τους μεράρχους του, ακόμη και στις πλέον δύσκολες στιγμές. Ο Δημαράς ανέλαβε να ενημερώσει στη συνέχεια την ΧΙΙ Μεραρχία. Στη διαταγή συμπτύξεως που εξέδωσε ο διοικητής της IV Μεραρχίας καθόριζε η Μεραρχία του να συγκεντρωθεί στη στενωπό του Κιοπρουλού υπό την κάλυψη του Αποσπάσματος Πλαστήρα και του 26ου Συντάγματος Πεζικού υπό τον Αντισυνταγματάρχη Δημήτριο Καλλιαγκάκη.
«Αριθ. ε.π. 5457/3. Στρατηγείον 14 Αυγούστου 1922. ώρ. 12. Διαταγή. Τα τμήματα της Μεραρχίας θα συμπτυχθώσιν εν πλήρη τάξει ως κάτωθι. … δ) Το Απόσπασμα Πλαστήρα προς Νοτίως Κιοπρουλού υψώματα άτινα θα τηρήσει μετ’ Αντισυνταγματάρχου Καλλιαγκάκη (26ον Συν/μα) εγκαθιστάμενον ασφαλώς. Ώρα ενάρξεως συμπτύξεως 18η. Όριον δύο φαλάγγων (Πλαστήρα και Καλλιαγκάκη) 3 χιλμ. Νοτίως Κιοπρουλού ένθα συνδεθήσονται. Τα Αποσπάσματα Καλλιαγκάκη και Πλαστήρα … να έχωσιν υπ’ όψιν των, ότι η γραμμή Γκετζέκ Χαμάμ – υψώματα αμέσως ανατολικώς Μπαλ Μαχμούτ θα αποτελέση την γραμμήν αντιστάσεως της Μεραρχίας με τας φάλαγγας 8ου και 11ου εν εφεδρεία εις Κιοπρουλού. Σταθμός Διοικήσεως Μεραρχίας εις Κιοπρουλού … Δ. Δημαράς Υποστρ.».[5]
Οι δυνάμεις της IV Μεραρχίας συμπτύχθηκαν με σχετική τάξη, αλλά η σύμπτυξή τους επιμηκύνθηκε χρονικά, επειδή βρισκόταν σε στενή εμπλοκή με τον εχθρό, από την οποία έπρεπε πρώτα να απεμπλακούν. Κατά την υποχώρησή το 8ο Σύνταγμα, ως το πλέον απομεμακρυσμένο, χρησιμοποίησε το ίδιο δρομολόγιο με την ΧΙΙ Μεραρχία, αυτό που από το Αφιόν Καραχισάρ διά Μπαγιάτ – Ελπιρέκ – στενωπός Γκετζέκ Χαμάμ – Αραπλή Τσιφλίκ κατευθύνονται είτε προς Εϋρέτ, είτε προς Κιοπρουλού (βλέπε σχεδιάγραμμα 5). Το στρατηγείο της Μεραρχίας και το 11ο Σύνταγμα ακολουθώντας δυτικότερο δρομολόγιο έφθασαν μετά τα μεσάνυκτα στο Κιοπρουλού. Δύο Τάγματα του 8ου Συντάγματος δεν μπόρεσαν να φθάσουν στον προορισμό τους, επειδή ο διοικητής του Συντάγματος ακολούθησε άλλο δρομολόγιο από αυτό που καθόρισε στη διαταγή του, χωρίς όμως να ενημερώσει περί αυτού τα Τάγματα που τον ακολουθούσαν, ή να τοποθετήσει έλεγχο κυκλοφορίας στο σημείο αλλαγής του δρομολογίου (βλέπε σχεδιάγραμμα 7). Τα Τάγματα αυτά στάθμευσαν στη στενωπό Γκετζέκ Χαμάμ, όπου επικρατούσε απίστευτος συνωστισμός από τη συσσώρευση Μονάδων, βαρέων και πεδινών πυροβόλων, φορτηγών κτηνών, αραμπάδων, αυτοκινήτων, φυγάδων και 5.000 Αρμενίων. Προφανώς η IV Μεραρχία συμπτύχθηκε με σχετική τάξη, αυτή που επέτρεπε η κατάσταση. Το 26ο Σύνταγμα Πεζικού εγκαταστάθηκε στις θέσεις που καθορίζονταν στη διαταγή της IV Μεραρχίας, μάλλον λίγο ανατολικότερα. Το Απόσπασμα Πλαστήρα δεν εγκαταστάθηκε στα Νοτίως του Κιοπρουλού υψώματα (βλέπε σχεδιαγράμματα 7 και 9 παρακάτω).
12. Η σύμπτυξη της VII Μεραρχίας
Η VII Μεραρχία (5ο και 37ο Συντάγματα) που ενεργούσε υπό τις διαταγές της Ι Μεραρχίας, αποχωρώντας από τα Κέντρα Αντιστάσεως Κίρκα και Χασάν Μπελ αργά το απόγευμα δεν κατόρθωσε να καταλάβει τη γραμμή Καρατζά Εϋρέν – Μπακερτζίκ – Ακ Χισάρ – Αϊβαλή, όπως προβλεπόταν στη διαταγή της Ι Μεραρχίας. Η Μεραρχία συγκεντρώθηκε περί τα μεσάνυκτα Νότια του χωριού Αϊβαλή, περιβαλλόμενη από δυνάμεις της 1ης Τουρκικής Μεραρχίας Ιππικού, που την παρενοχλούσαν κατά τη διάρκεια της νύκτας (βλ σχεδιάγραμμα 5).
Με βάση τη διαταγή συμπτύξεως του Σώματος οι Μεραρχίες θα έπρεπε να εγκατασταθούν αμυντικά στη γραμμή υψώματα βορείως Καρατζά Εϋρέν – Νοτίως Ακ Χισάρ και Αϊβαλή – βορειοδυτικώς Μπαλ Μαχμούτ – Νοτίως Κιουπρουλού – βορείως Μπουγιούκ Τζορτζά. Η εν λόγω γραμμή δεν καταλήφθηκε στο σπουδαιότερο τμήμα της, δηλαδή στα υψώματα βορείως Καρατζά Εϋρέν – Μπακερτζίκ – Νοτίως Ακ Χισάρ, που ήταν αυτά που απαγόρευαν την κατεύθυνση από την πεδιάδα του Σινάν πασά προς το Τουμλού Μπουνάρ. Και τούτο αποτέλεσε μείζονος σημασίας αποτυχία των Ι και VII Μεραρχιών. Το μέρος της γραμμής που καταλήφθηκε σημειώνεται στο σχεδιάγραμμα 7 με συνεχή μπλε γραμμή, και το μη καταληφθέν μέρος της γραμμής σημειώνεται με διακεκομμένη γραμμή χρώματος βαθύ μπλε.
13. Γενικά σχόλια
Ο διοικητής του Α΄ Σώματος Στρατού Υποστράτηγος Τρικούπης μετά από διανοητικές παλινδρομήσεις εγκατέστησε το στρατηγείο του στο Μπαϊράμ Γκιόλ. Άλλη τοποθεσία σημείωνε στη διαταγή του, αλλού έφθασε και αλλού κατέληξε. Προφανώς τοποθετήθηκε έκκεντρα ως προς τις Ι, VII και IV Μεραρχίες του που είχαν σηκώσει το βάρος της τουρκικής επίθεσης. Ο Τρικούπης συνεχίζοντας να κινείται έκκεντρα και την επομένη ως προς τις Ι και VII Μεραρχίες του –η IV εν των μεταξύ καταστράφηκε- εγκαταστάθηκε μετά του στρατηγείου του το μεσημέρι της 15ης Αυγούστου στο Ουλουτζάκ. Οι αποφάσεις του αυτές αποτέλεσαν και την αιτία που έχασε κάθε επαφή με τις Ι και VII Μεραρχίες, αυτές δηλαδή που κάλυπταν την σύμπτυξη των λοιπών δυνάμεων των Α΄ και Β΄ Σωμάτων Στρατού προς το Τουμλού Μπουνάρ. Αδιανόητες αποφάσεις και ενέργειες την ώρα που όλα κατέρρεαν.
Για να είμαστε ακριβείς, όλα πήγαν στραβά στις 14 Αυγούστου και τούτο επειδή ο Ελληνικός Στρατός και τότε, αλλά και σήμερα, δεν εκπαιδεύεται στη διεξαγωγή υποχωρητικών αγώνων. Και αυτό είναι ένα πραγματικό γεγονός που σημάδεψε οδυνηρά την νεότερη στρατιωτική ιστορία μας. Το αναφερόμενο αδιαμφισβήτητο γεγονός παροξύνθηκε κατά τη διάρκεια της Μικρασιατικής Εκστρατείας και ειδικά κατά την τελευταία περίοδο της ήττας, από τα εξής ζητήματα:
- Την απουσία από το εθνικό μας DNA συνείδησης συλλογικής ευθύνης. Κατόπιν τούτου οι Έλληνες στρατιώτες δεν θέλουν να μείνουν στην οπισθοφυλακή κατά τη διάρκεια μίας υποχώρησης. Επιθυμούν κάποιοι άλλοι να τους καλύψουν. Όταν συμβαίνει να έχει καταρρεύσει και η διοίκηση, τότε κυριαρχεί η επιθυμία να μην μείνουν τελευταίοι, με αποτέλεσμα η υποχώρηση να μετατρέπεται σε άτακτη και πανικόβλητη φυγή. Βεβαίως οι φυγάδες, κυρίως οι μεμονωμένοι, ή και σε μικρές ομάδες, βρήκαν πολλές φορές την τιμωρία της δειλίας τους από Τούρκους χωρικούς που τους συνέλαβαν και τους κατακρεούργησαν. Η ασφάλεια σε όλες τις μορφές του αγώνα βρίσκεται μόνο στο συγκροτημένο και πειθαρχημένο τμήμα.
- Το παραπάνω γεγονός πρέπει να συνδυαστεί με την απουσία από το στρατό μας, σε όλες σχεδόν τις περιόδους της ιστορίας του, ισχυρής πειθαρχίας, που αποτελεί τη συνδετική ύλη που τηρεί την συνοχή μίας Μονάδας.
- Την μη απόδοση από τις διοικήσεις, τους αξιωματικούς και τους οπλίτες της απαιτούμενης σημασίας στα θέματα της ασφάλειας. Εξ αιτίας αυτής της αδυναμίας προέκυψαν πολλοί αδικαιολόγητοι αιφνιδιασμοί, μικρές και μεγάλες ήττες και τρομακτικές απώλειες κατά την Μικρασιατική Εκστρατεία.
- Την απουσία υψηλού επιπέδου εκπαίδευσης μαχητή από το σύνολο του στρατιωτικού προσωπικού και ειδικότερα από τους οπλίτες των Μεταγωγικών, που στερούμενοι συνήθως πειθαρχίας υποχωρούσαν άτακτα και μετέδιδαν τον πανικό και στα μάχιμα τμήματα.
14. Άγνωστα αίσχη που διαπράχθηκαν κατά την υποχώρηση και παραμένουν στο απυρόβλητο
14.1 Συντάγματα και Τάγματα δεν εκτέλεσαν την αποστολή τους, ή την εκτέλεσαν κατά το δοκούν
1) Το 23ο Σύνταγμα Πεζικού υπό τον Συνταγματάρχη Λούφα διαταχθέν από την Ι Μεραρχία να εγκατασταθεί στα υψώματα νοτιοανατολικά Αϊβαλή – βορειοδυτικά Μπαλ Μαχμούτ – ύψωμα νοτιοανατολικά Σιδηροδρομικού Σταθμού Μπαλ Μαχμούτ, εξετέλεσε πλημμελώς τη διαταγή που έλαβε. Ο προσωρινός διοικητής του 23ου Συντάγματος Ταγματάρχης Διάμεσης (ο Λούφας ασθενούσε) διέταξε ο ΙΙ/23 Τάγμα υπό τον Λοχαγό Μαυρομιχάλη να εγκατασταθεί στο αμέσως νοτιοανατολικά του Σ. Σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ ύψωμα 1185 (Τακλή Τεπέ). Το ΙΙ/23 Τάγμα εγκαταστάθηκε στο ύψωμα Τακλή Τεπέ και κάλυψε μέτωπο 800 μέτρων. Ο Διάμεσης διέταξε επίσης να εγκατασταθούν στη γραμμή υψώματα νοτιοανατολικά Αϊβαλή – υψώματα βορειοδυτικά Μπαλ Μαχμούτ το ΙΙ/22 Τάγμα υπό τον Ταγματάρχη Τρικαλιώτη και το ΙΙΙ/4 Τάγμα υπό τον Ταγματάρχη Πρεμέτη, αντίστοιχα (βλέπε σχεδιάγραμμα 6). Τα Τάγματα αυτά είχαν τεθεί με διαταγή της Ι Μεραρχίας υπό τη διοίκηση του 23ου Συντάγματος. Έχει ήδη αναφερθεί ότι τα ΙΙ/22 και ΙΙΙ/4 Τάγματα το πρωί της 13 Αυγούστου, μετά την απώλεια του Σημείου Στηρίγματος Καγιαντιμπί –στο διάκενο μεταξύ των Ι και IV Μεραρχιών- συγκράτησαν νότια το Καγιαντιμπί την 23η Τουρκική Μεραρχία. Και τα δύο Τάγματα είχαν υποστεί απώλειες και επιπλέον δεν διέθεταν στιβαρούς διοικητές. Προφανώς ο Ταγματάρχης Διάμεσης απέφυγε να εγκαταστήσει στη γραμμή που διέταξε την εγκατάσταση των ΙΙ/22 και ΙΙΙ/4 Ταγμάτων το Ι/23 Τάγμα που δεν είχε συμμετάσχει στη μάχη, του οποίου ήταν και διοικητής, και το ΙΙΙ/23 Τάγμα που είχε συμμετάσχει στη μάχη στο Κηλίτς Αρσλάν Μπελ μόνο το πρωί της 14ης Αυγούστου. Το γεγονός αυτό ήταν πολύ θλιβερό.
2) Ο διοικητής του ΙΙ/22 Τάγματος Τρικαλίωτης αρνήθηκε ενυπόγραφα να εκτελέσει την αποστολή του και υποχώρησε με το Τάγμα του στο χ. Μπασκιμσέ (βλ σχεδιάγραμμα 6).
3) Τις απογευματινές ώρες της 14/27 Αυγούστου το Ι/37 Τάγμα διατάχθηκε από την Ι Μεραρχία να εγκατασταθεί στα υψώματα νοτιοανατολικά του Αϊβαλή, προκειμένου να καλύψει την κίνηση της Μεραρχίας προς Μπασκιμσέ. Ο διοικητής του Τάγματος Ταγματάρχης Δανίκας δεν εκτέλεσε τη διαταγή που έλαβε και αποχώρησε στο χ. Μπασκιμσέ (βλέπε σχεδιάγραμμα 8).
14.2 Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν εκτελεί την αποστολή που του ανατέθηκε από την IV Μεραρχία
Ο Πλαστήρας υποχωρώντας από τα υψώματα Μπελ Τεπέ απέφυγε να εγκατασταθεί στα υψώματα Νοτίως Κιοπρουλού προκειμένου να προκαλύψει την IV Μεραρχία, υπό τις διαταγές της οποίας υπαγόταν, όπως προέβλεπε η αποστολή που του ανέθεσε. Ο Πλαστήρας αφού διήλθε από τα υψώματα Νοτίως του Κιοπρουλού, κατέβηκε στην στενή κοιλάδα της στενωπού, πέρασε βόρεια του ποταμού Ακάρ, από την γέφυρα Νότια του Κιοπρουλού, κινήθηκε δυτικά και οδήγησε το Απόσπασμά του στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ, όπου και στάθμευσε (βλέπε σχεδιάγραμμα 9). Ο Πλαστήρας αναφέρει ο ίδιος στην Έκθεση πεπραγμένων του την ανυπακοή του ενώπιον του εχθρού:
«Αφιχθέντες περί την 22αν ώραν εις τα Νοτίως Κιοπρουλού υψώματα εύρομεν ταύτα κατηλημμένα παρά του 23ου Συντάγματος, όπερ είχεν εγκαταστήση προφυλακάς, μεθ’ ο διελθόντες διά της Νοτίως Κιουπρουλού ξυλίνης γέφυρας αφικόμεθα περί την 24ην ώραν εις Σ. Σταθμόν Μπαλ Μαχμούτ όπου και εγκατεστάθημεν προς διανυκτέρευσιν»
Ο Πλαστήρας μη εκτελώντας την αποστολή που του ανατέθηκε, μη παραμένοντας στην κοιλάδα του Κιοπρουλού όπου θα συγκεντρωνόταν η IV Μεραρχία, προκειμένου να την ενημερώσει ότι δεν εκτέλεσε τη διαταγή που του ανέθεσε, και τέλος μετακινώντας το Σύνταγμά του δυτικότερα, μακριά από την παράταξη της Μεραρχίας του, προφανέστατα εγκατέλειψε την παράταξη της Μεραρχίας του. Επομένως εκτός από ανυπάκουος ενώπιον του εχθρού, μεταμορφώθηκε σε φυγά. Η IV Μεραρχία έμεινε ακάλυπτη από Νότο και δεν το γνώριζε.
Η δικαιολογία του Πλαστήρα στην Έκθεσή Πεπραγμένων του για την μη εκτέλεση της αποστολής του, είναι ότι επί των υψωμάτων Νοτίως Κιοπρουλού βρήκε εγκατεστημένο το 23ο Σύνταγμα Πεζικού. Η δικαιολογία αυτή είναι άτοπη και δεν είναι αποδεκτή ούτε όταν αναφέρεται από τον χειρότερο υποδεκανέα. Κατ’ αρχάς επί των υψωμάτων Νοτίως Κιοπρουλού δεν είχε εγκατασταθεί το 23ο Σύνταγμα Πεζικού, αλλά το ΙΙ/23 Τάγμα υπό το Λοχαγό Μαυρομιχάλη, κατόπιν εντολής του 23ου Συντάγματος, το οποίο κάλυψε το 1/3 του τομέα που είχε ανατεθεί στον Πλαστήρα. Επομένως τα 2/3 του τομέα του Πλαστήρα παρέμειναν ακάλυπτα. Η δικαιολογία επομένως του Πλαστήρα δεν ευσταθεί. Όμως το σοβαρότερο ζήτημα, που εσκεμμένα αποκρύπτεται, είναι ότι η IV Μεραρχία ανέθεσε την κάλυψή της σε ένα δικό της Σύνταγμα και όχι σε ένα τρίτο, μίας άλλης Μεραρχίας. Ο στρατιωτικός οποιουδήποτε βαθμού είναι ρητώς ο μόνος υπεύθυνος να εκτελέσει την αποστολή που του ανατέθηκε. Μεταβίβαση της ευθύνης εκτέλεσης της ανατεθείσας αποστολής σε άλλον, και μάλιστα άλλης Μονάδας, είναι αδιανόητη. Επίσης από καμία πηγή δεν προκύπτει ότι μεταξύ του Πλαστήρα και του Λοχαγού Μαυρομιχάλη υπήρξε οποιαδήποτε συνεννόηση περί ανάληψης από το Μαυρομιχάλη της ευθύνης κάλυψης της IV Μεραρχίας στα υψώματα Νοτίως Κιοπρουλού, πράγμα βεβαίως που υπό καμία συνθήκη δεν μπορούσε να υπάρξει. Λαμβάνοντας υπόψη και τη διαφορά βαθμού μεταξύ των δύο, μία τέτοια συμφωνία θα ήταν τερατώδης. Τέλος ο Πλαστήρας ήταν Συνταγματάρχης και όφειλε να απομακρύνει από τον τομέα του τον Μαυρομιχάλη και το Τάγμα του. Βεβαίως τα απλά αυτά ζητήματα είναι κατανοητό όταν δεν τα αντιλαμβάνονται οι απλοί πολίτες και οι φυγόστρατοι, ή αυτοί που για διαφόρους λόγους δεν υπηρέτησαν στις Ένοπλες Δυνάμεις. Αλλά να μην τα αντιλαμβάνονται οι αξιωματικοί και οι μόνιμοι υπαξιωματικοί, πέρα από αδιανόητο, είναι θλιβερό και εκφεύγει οποιουδήποτε σχολιασμού.
14.3 Ο Συνταγματάρχης Λούφας αποσύρει τις δυνάμεις του από τα Νοτίως του ποταμού Ακάρ υψώματα
Νωρίς το πρωί της 15ης Αυγούστου ο Συνταγματάρχης Λούφας, που είχε αναλάβει τα καθήκοντά του, απέσυρε τις δυνάμεις του από τα Νοτίως του ποταμού Ακάρ υψώματα και επομένως αποκαλύφθηκε στον εχθρό το δρομολόγιο που θα ακολουθούσε η IV Μεραρχία προς τα δυτικά, μέχρι το χωριό Κιουτσούκιοϊ, όπου θα αποτελούσε την εφεδρεία του Α΄ Σώματος (βλέπε σχεδιάγραμμα 10). Η εν λόγω απόφαση του Λούφα ήταν αδικαιολόγητη και σε συνδυασμό με την μη κάλυψη της IV Μεραρχίας από το Απόσπασμα Πλαστήρα, καταδικαστική για την ασφάλεια της IV, αφού διεύρυνε το ακάλυπτο μέτωπον του δρομολογίου σύμπτυξης της IV Μεραρχίας.
Η Ι Μεραρχία με τη διαταγή συμπτύξεως της ανέθεσε στον Συνταγματάρχη Λούφα να εγκατασταθεί στη γραμμή από νοτιοανατολικά του Αϊβαλή μέχρι τα υψώματα νοτιοδυτικά του Κιοπρουλού και να επιδιώξει να συνδεθεί με την IV Μεραρχία, που πιθανόν θα συμπτυσσόταν στη γραμμή Κιοπρουλού – Γκετζέκ Χαμάμ. Ο Λούφας δεν επεδίωξε με αποφασιστικό τρόπο να συνδεθεί με την IV Μεραρχία. Απλά ρώτησε τηλεφωνικά τον Μαυρομιχάλη αν συνδέθηκε ανατολικά με άλλη ελληνική δύναμη και στην αρνητική απάντηση αυτού τον διέταξε να αποχωρήσει από το ύψωμα Τακλή Τεπέ. Ο Λούφας όφειλε, να εκτιμήσει ότι ανατολικότερα βρισκόταν η IV Μεραρχία και κατόπιν τούτου να μην αποσύρει τις δυνάμεις του από τα νοτίως του ποταμού Ακάρ υψώματα. Κατόπιν και της μη εγκατάστασης του Αποσπάσματος Πλαστήρα στα Νοτίως του Κιοπρουλού υψώματα το δρομολόγιο υποχώρησης της IV Μεραρχίας αποκαλύφθηκε στον εχθρό επί μετώπου πλέον των 10 χλμ., από το Αϊβαλή μέχρι τα υψώματα Νοτίως Κιοπρουλού. Η IV Μεραρχία μολονότι τήρησε τον τομέα της Νότια του Αφιόν Καραχισάρ κατά τη διήμερη μάχη, με τις αποφάσεις και ενέργειες των Πλαστήρα και Λούφα προγράφηκε η καταστροφή της.
Ο διοικητής του ΙΙΙ/4 Τάγματος Πρεμέτης δεν μπόρεσε να συγκρατήσει τους άνδρες του στα υψώματα βορειοδυτικά του Κιοπρουλού και παρασύρθηκε και αυτός στο Μπασκιμσέ (βλ σχεδιάγραμμα 10).
14.4 Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας εγκαταλείπει την παράταξη και άνευ διαταγής τινός κινείται προς το Τουμλού Μπουνάρ
Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αντιλήφθηκε την αποχώρηση των τμημάτων του 23ου Συντάγματος και του ΙΙΙ/4 Τάγματος Πρεμέτη από τα Νοτίως της σιδηροδρομικής γραμμής υψώματα, το αναφέρει ο ίδιος στην Έκθεση Πεπραγμένων του: «Παρατηρούμεν όμως ότι και αι προφυλακαί του 23ου Συν/τος αποσύρονται». Ο Πλαστήρας ως έμπειρος αξιωματικός είναι αδύνατο να μην κατανόησε ότι το δρομολόγιο υποχώρησης της IV Μεραρχίας προς τα δυτικά είχε αποκαλυφθεί στον εχθρό, αφού και ο ίδιος απέφυγε να προκαλύψει τη Μεραρχία του Νοτίως Κιοπρουλού. Παρά ταύτα αντί να ανέλθει τάχιστα στα υψώματα Νότια της σιδηροδρομικής γραμμής, για να καλύψει τη Μεραρχία του, μετακίνησε το Απόσπασμά 3 χλμ. δυτικότερα, του σταθμού, και στη συνέχεια αποχώρησε προς το Τουμλού Μπουνάρ, σύμφωνα με την κατάθεση του διοικητή της μίας των Πυροβολαρχιών του Αποσπάσματος Πλαστήρα Λοχαγού Αναστασίου Τούντα: «το απόσπασμα είχε σταθμεύσει εν τω Σιδ/κώ σταθμώ Μπαλ Μαχμούτ. Ενταύθα περέμεινε το απόσπασμα μέχρι του λυκαυγούς ότε απεσύρθη τρία χιλιόμετρα Δυτικότερον και εκαλύφθη εν τηνι χαράδρα μέχρι της 7ης ώρας, ότε εξηκολούθησεν την κίνησίν του προς Δυσμάς». Σχετικά βλέπε σχεδιαγράμματα 10 και 11.
Ο Πλαστήρας μετά την απόφασή του να αφήσει τη Μεραρχία του ακάλυπτη στο έλεος του εχθρού και στη συνέχεια εγκαταλείποντας πλήρως την παράταξη και υποχωρώντας άνευ διαταγής του διοικητή του προς τα δυτικά, κατέστη αντάρτης και φυγάς. Αποτελεί τον πρώτο Συνταγματάρχη φυγά στην ιστορία του Ελληνικού Στρατού.
15. Η ολέθρια απόφαση που έλαβε ο Τρικούπης την νύκτα της 14ης Αυγούστου
Ο Υποστράτηγος Τρικούπης το βράδυ της 14ης Αυγούστου αγνοούσε ότι οι δυνάμεις της Ι Μεραρχίας, μετά της VII, δεν είχαν καταλάβει τις θέσεις που καθορίζονταν στη διαταγή συμπτύξεως του και ειδικά ότι οι δυνάμεις αυτές είχαν διασπαστεί σε τρία τμήματα που δεν βρίσκονταν σε σύνδεσμο μεταξύ τους. Δηλαδή ότι η Ι Μεραρχία μετά των 4ου, 22ου και 49ου Συνταγμάτων βρισκόταν στο χωριό Μπασκιμσέ, η VII στο Αϊβαλή και το Απόσπασμα του 23ου Συντάγματος στα υψώματα βόρεια και νότια της σιδηροδρομικής γραμμής, περί τον σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ (βλέπε σχεδιάγραμμα 7). Η άγνοια του Τρικούπη οφειλόταν, πλέον της απώλειας του ασυρμάτου του Σώματος, και στην έκκεντρη θέση που εγκατέστησε το στρατηγείο του, σε σχέση με τις θέσεις που είχε καθορίσει στη διαταγή του να εγκατασταθούν οι Μεραρχίες του, αλλά και με τις θέσεις που αυτές τελικώς κατέλαβαν. Κανονικά έπρεπε να εγκαταστήσει το στρατηγείο του στην περιοχή Μπασκιμσέ – Ακ Χισάρ – Κιουτσούκιοϊ. Δηλαδή πίσω από το κέντρο της παράταξής του. Η κατάσταση ίσως να σωζόταν αν είχε ενεργήσει έτσι. Ασφαλώς ο Τρικούπης όφειλε να γνωρίζει, ή να είχε εκτιμήσει, ότι η κατάσταση των Ι, IV και VII Μεραρχιών από απόψεως συνοχής, ηθικού και μαχητικής ικανότητας δεν ήταν καλή μετά τις σκληρές μάχες που διεξήγαγαν στις 13 και 14 Αυγούστου. Άλλωστε αυτή την εικόνα θα του είχαν μεταφέρει οι αξιωματικοί σύνδεσμοι που απέστειλε τις απογευματινές ώρες της 14ης Αυγούστου στην Ι Μεραρχία, οι οποίοι ενημερώθηκαν αναλυτικά από τον Υποστράτηγο Φράγκου για τις μεγάλες απώλειες της Μεραρχίας του και ότι λόγω της πτώσης του ηθικού δεν θα ήταν ευχάριστα τα αποτελέσματα των επιχειρήσεων που θα ακολουθούσαν. Μάλλον ο Τρικούπης δεν έλαβε υπόψη του αυτή την ενημέρωση.
Την 20.30 ώρα της 14ης Αυγούστου ο Τρικούπης έλαβε –μέσω του Β΄ Σώματος Στρατού- διαταγή της Στρατιάς, της οποίας το ενδιαφέρον σημείο ήταν το ακόλουθο:
«Α΄ Σώμα Στρατού …εάν υποχρεωθή προς υποχώρησιν, να διεκδική το έδαφος βήμα προς βήμα και να καλύπτη γραμμήν Σμύρνης, συμπτυσσόμενον εν απολύτω ανάγκη επί γενικής γραμμής Ρεσίλ Τεπέ – Ακάρ Νταγ»[6]
Προφανώς ο διοικητής της Στρατιάς και οι επιτελείς του αγνοούσαν ότι μεταξύ του Τουμλού Μπουνάρ και του Αφιόν Καραχισάρ δεν υπήρχε καμία ισχυρή γραμμή άμυνας και ότι η μόνη ενδεδειγμένη γραμμή στην οποία έπρεπε να υποχωρήσουν ταχέως οι ελληνικές δυνάμεις για να μην συντριβούν από τις τουρκικές δυνάμεις, που θα επιτίθονταν με τον αέρα του νικητή, ήταν αυτή της οχυρωμένης τοποθεσίας του Τουμλού Μπουνάρ (βλέπε σχεδιάγραμμα 2 περί της θέσεώς της).
Ο Τρικούπης κατόπιν της αναφερόμενης διαταγής της Στρατιάς εξέδωσε διαταγή για την σύμπτυξη των Ι, IV, VII και ΧΙΙ Μεραρχιών του στην διατασσόμενη από τη Στρατιά γραμμή. Η IV Μεραρχία θα εγκαθίστατο στο Κιουτσούκιοϊ ως εφεδρεία του Σώματος.
Αργότερα νέα διαταγή της Στρατιάς, που λήφθηκε από το Β΄ Σώμα Στρατού την 02.00 ώρα της 15ης Αυγούστου, και διαβιβάστηκε αμέσως στο Α΄ Σώμα, η Στρατιά ακύρωνε την προηγούμενη διαταγή της για την υποχώρηση του Α΄ Σώματος στη γραμμή Ακάρ – Ρεσίλ Τεπέ και την διεκδίκηση του εδάφους βήμα – βήμα. Το Α΄ Σώμα με τη νέα διαταγή της Στρατιάς διατασσόταν να καλύψει τις γραμμή των συγκοινωνιών προς την Σμύρνη και να αντεπιτεθεί ευθύς μόλις αυτό θα ήταν δυνατό. Προσέτι το Β΄ Σώμα ετίθετο υπό τις διαταγές του Τρικούπη. Προφανώς η Στρατιά άφηνε στον Τρικούπη την πρωτοβουλία να συμπτυχθεί κατά τον τρόπο που αυτός θα έκρινε συμφερότερο. Όμως ο Τρικούπης δεν μετέβαλε την διαταγή του. Το Β΄ Σώμα αποφάσισε να συμπτυχθεί σε θέσεις που θα επέκτειναν την γραμμή του Τρικούπη προς Βορρά. Οι θέσεις συμπτύξεως των V, ΙΧ και ΧΙΙΙ Μεραρχιών του Β΄ Σώματος Στρατού, καθώς και της ΧΙΙ Μεραρχίας του Α΄ Σώματος σημειώνονται στο σχεδιάγραμμα 11, όπως και οι χρόνοι που οι Μεραρχίες έφθασαν σε αυτές τις θέσεις τη μεσημβρία της 15ης Αυγούστου. Οι αναφερόμενες 4 Μεραρχίες δεν είχαν εμπλακεί σε μάχη μέχρι εκείνη την ώρα.
Επομένως την 15η Αυγούστου ο Τρικούπης διέθετε 4 Μεραρχίες (V, ΙΧ, ΧΙΙ και ΧΙΙΙ) που δεν είχαν εμπλακεί σε μάχη και 3 Μεραρχίες (Ι, IV, VII) που είχαν υποστεί σημαντική φθορά και το ηθικό τους ήταν χαμηλό λόγω της ήττας που υπέστησαν στο μέτωπο της εξέχουσας, των μεγάλων απωλειών, των πολλών φυγάδων και του τουρκικού Ιππικού που είχε εισχωρήσει τα μετόπισθεν των Ι και VII Μεραρχιών.
Κατόπιν των παραπάνω προκύπτει ότι ο Τρικούπης, αγνοώντας την νέα διαταγή της Στρατιάς που του παρείχε ελευθερία ενεργείας και «πειθαρχώντας» στην προηγούμενη που τον υποχρέωνε να συμπτυχθεί «βήμα – βήμα», αποφάσισε να συμπτύξει τις δυνάμεις του κατά ένα μικρό άλμα 10 χιλιομέτρων περίπου προς τα δυτικά (βλέπε σχεδιάγραμμα 11). Για την ακρίβεια οι Ι και VII Μεραρχίες θα έπρεπε να καταλάβουν τις θέσεις που δεν κατέλαβαν την προηγουμένη. Ο Τρικούπης, μη σπεύδοντας να εισέλθει όσο το δυνατόν ταχύτερα στην οχυρωμένη τοποθεσία του Τουμλού Μπουνάρ, ενεργούσε ως Λοχαγός και όχι ως ο επιχειρησιακός διοικητής 7 Μεραρχιών, εκ των οποίων οι 4 ανέπαφες. Δυστυχώς ο Τρικούπης είχε χάσει την επαφή με την πραγματικότητα και αντί να επισπεύσει την κίνησή του προς την οχυρωμένη τοποθεσία του Τουμλού Μπουνάρ, όπου οι 7 Μεραρχίες του θα μπορούσαν να αμυνθούν αποτελεσματικά στην επίθεση της τουρκικής Στρατιάς, αποφάσισε να κρατήσει τις ανέπαφες Μεραρχίες του ανατολικά της γραμμής του χωριού Ουλουτζάκ. Προφανώς ο Τρικούπης βρισκόταν σε αδυναμία να εκτιμήσει ορθολογικά την κρισιμότητα της κατάστασης ώστε να αντιληφθεί ότι:
α) Οι δυνάμεις των Ι και VII Μεραρχιών που κάλυπταν την κατεύθυνση προς το Τουμλού Μπουνάρ είχαν χάσει μεγάλο μέρος της μαχητικής τους ικανότητας και κατόπιν τούτου ήταν πιθανό ανά πάσα στιγμή να καταρρεύσουν στις επιθέσεις των Τούρκων.
β) Η τουρκική Στρατιά βρισκόταν στο πλευρό του, νότια της οροσειράς του όρους Ιλμπουλάκ, διέθετε τον αέρα του νικητή και μπορούσε να καταβάλει εύκολα τις Ι και VII Μεραρχίες και να φθάσει ταχέως στο Τουμλού Μπουνάρ. Η προέλασή της τουρκικής στρατιάς προς τα δυτικά διευκολυνόταν από την ύπαρξη στην πεδιάδα του Σινάν Πασά πολλών βατών δρομολογίων προς τα δυτικά (βλέπε σχεδιάγραμμα 11).
γ) Οι V, ΙΧ και ΧΙΙΙ Μεραρχίες του Β΄ Σώματος Στρατού για κινηθούν προς το Τουμλού Μπουνάρ, είχαν στη διάθεσή τους μετά το Ουλουτζάκ μόνο την καροποίητη οδό Ουλουτζάκ – Χαμούρκιοϊ και αυτή πολύ κακής κατάστασης.
δ) Η τουρκική Στρατιά μπορούσε να φθάσει πολύ πιο γρήγορα από τις Μεραρχίες του Τρικούπη στο Τουμλού Μπουνάρ και να τις αποκόψει από τις συγκοινωνίες τους προς τη Σμύρνη. Δυστυχώς ο Τρικούπης είχε αποδειχθεί και στο παρελθόν βραδύς στη λήψη απόφασης και στην ενέργεια.
Τη διαταγή συμπτύξεως του Τρικούπη για την 15η Αυγούστου δεν την έλαβε η Ι Μεραρχία.
16. Η τουρκική ηγεσία τροποποιεί το σχέδιό της και «παρέχει» χρόνο στις ελληνικές δυνάμεις να φθάσουν στο Τουμλού Μπουνάρ
Κατόπιν της διαταγής της 1ης Στρατιάς το μεν 1ο Σώμα Στρατού προώθησε τις δυνάμεις του μέχρι τη νύκτα της 14ης Αυγούστου στη γραμμή Νοτίως των υψωμάτων Μπαλ Μαχμούτ – Κιοπρουλού, το δε 4ο Σώμα Στρατού στο ύψος των υψωμάτων μεταξύ των χωριών Μπογιαλί και Έρικμεν (βλέπε σχεδιάγραμμα 11).
Η διαταγή της 1ης Στρατιάς κοινοποιήθηκε στο Δυτικό Μέτωπο. Όμως ο διοικητής του Δυτικού Μετώπου αποφάσισε να εκτελεστεί διπλή υπερκέραση των ελληνικών δυνάμεων προς παρεμπόδισή της υποχώρησής τους είτε προς Βορρά, προς την περιοχή του Γ΄ Σώματος Στρατού, είτε προς τη Σμύρνη, προκειμένου να επιτευχθεί η πλήρης καταστροφή τους. Στο σημείο αυτό πρέπει να σημειωθεί ότι πλην της καροποίητης οδού Αφιόν Καραχισάρ – Τουμλού Μπουνάρ – Ουσάκ, ουδεμία άλλη οδός υπήρχε που να οδηγεί από την περιοχή διεξαγωγής των επιχειρήσεων προς την Σμύρνη. Προφανώς σε περίπτωση επιτυχούς εκτέλεσης της ιδέας ενεργείας του διοικητή του Δυτικού Μετώπου, οι δυνάμεις των Α΄ και Β΄ Σωμάτων Στρατού θα παγιδεύονταν Βόρεια της σιδηροδρομικής γραμμής της Σμύρνης και θα καταστρέφονταν. Σε περίπτωση δε που θα επιχειρούσαν να διαφύγουν δια ορεινών ημιονικών δρομολογίων προς τα δυτικά θα ήταν αναγκασμένες να εγκαταλείψουν άπαν το πεδινό και βαρύ υλικό τους.
Την 0030 ώρα της 15ης Αυγούστου ο διοικητής του Δυτικού Μετώπου εξέδωσε σχετική διαταγή προς τις 1η και 2η Στρατιές για την εκτέλεση της ιδέας ενεργείας του. Κύρια και ενδιαφέροντα σημεία της διαταγής του είναι τα εξής:
1) Θα έπρεπε να εκτελεστεί αδιάκοπη καταδίωξη των ελληνικών δυνάμεων ώστε να υποχρεωθούν να δώσουν μάχη.
2) Η 2η Στρατιά θα εμπόδιζε την υποχώρηση των Ελλήνων προς την Κιουτάχεια και το Εσκί Σεχίρ προελαύνοντας, διά της 61ης Μεραρχίας από τον σιδηροδρομικό σταθμό Ισχανιγιέ και δια του 6ου Σώματος Στρατού (16η και 17 Μεραρχίες) από το Καζλί Γκιολ, στην γενική κατεύθυνση προς τα δυτικά.
3) Η 1η Στρατιά θα εμπόδιζε την υποχώρηση των Ελλήνων προς την Σμύρνη. Προς τούτο:
Ο διοικητής της 1ης Στρατιάς ευθύς ως έλαβε τη διαταγή του Δυτικού Μετώπου ακύρωσε την προηγούμενη διαταγή του, περί καταδίωξης προς Βορρά, και με νέα διαταγή του καθόρισε στα 1ο και 4ο Σώματα Στρατού να κινηθούν προς τα δυτικά, και να συγκεντρωθούν στους χώρους που προσδιορίζονταν στη διαταγή του Δυτικού Μετώπου (περί των χώρων αυτών βλέπε σχεδιάγραμμα 12).
Το πρωί της 15ης Αυγούστου οι τουρκικές Μεραρχίες δεν είχαν λάβει ακόμη τη νέα διαταγή της 1ης Στρατιάς και κατόπιν τούτου επιτέθηκαν προς Βορρά, όπως προέβλεπε η προηγούμενη διαταγή της Στρατιάς, και προωθήθηκαν μέχρι περίπου τις κορυφές των υψωμάτων του Ρεσίλ Μπαμπού, οπού εκεί έλαβαν την νέα διαταγή (βλέπε σχεδιάγραμμα 11). Στην επίθεση των Μεραρχιών του 1ου Σώματος Στρατού ανήκει και αυτή της 23ης Μεραρχίας κατά της IV ελληνική Μεραρχίας, περί της οποίας θα γίνει ειδική αναφορά αμέσως στη συνέχεια. Κατόπιν της νέας διαταγής της 1ης Στρατιάς οι τουρκικές Μεραρχίες αναστράφηκαν και κινήθηκαν προς τα δυτικά, όπου έφθασαν στους χώρους συγκέντρωσης τους αργά το απόγευμα, χωρίς να λάβουν την επαφή με τις δυνάμεις υπό τον Υποστράτηγο Φράγκου που υποχωρούσαν προς το Τουμλού Μπουνάρ (βλέπε σχεδιάγραμμα 12).
Με βάση την κλίμακα του χάρτη του σχεδιαγράμματος 12 προκύπτει ότι οι τουρκικές Μεραρχίες κινήθηκαν την 15η Αυγούστου σε αποστάσεις μέχρι και 30 χλμ., έναντι των 10 χλμ. που θα υποχωρήσουν προς τα δυτικά οι ανέπαφες V, IX, XII και ΧΙΙΙ ελληνικές Μεραρχίες.
Συμπέρασμα:
Ο τουρκικός στρατός διέθετε ηγεσία που ανέπτυσσε άπειρη ενεργητικότητα και ωθούσε τα στρατεύματά της στη νίκη. Τα ελληνικά Α΄ και Β΄ Σώματα Στρατού είχαν την ατυχία να διοικούνται από ένα αξιωματικό που αποδεδειγμένα διέθετε νωθρά αντανακλαστικά και τα οδηγούσε μοιραία στην καταστροφή.
17. Η αποφράδα ημέρα της 15ης Αυγούστου – Ο Τρικούπης «καταδικάζει» τις άθικτες Μεραρχίες του σε καταστροφή
17.1 Η αιφνιδιαστική προσβολή και διάλυση της IV Μεραρχίας στην στενωπό του Κιοπρουλού
Το πρωί της 15ης Αυγούστου, η IV Μεραρχία παρέμενε ακάλυπτη από Νότο και δεν το γνώριζε. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν ενημέρωσε τη Μεραρχία για τη μη εκτέλεση της αποστολής που του ανέθεσε και ότι αυτή ήταν ακάλυπτη στα υψώματα νοτίως Κιοπρουλού. Την ώρα που η IV Μεραρχία άρχισε να κινείται προς τα δυτικά προσβλήθηκε αιφνιδιαστικά από την 23η τουρκική Μεραρχία, εντός της στενωπού του Κιοπρουλού, διαλύθηκε και καταστράφηκε (βλέπε σχεδιάγραμμα 11). Το βαρύ και πεδινό υλικό της Μεραρχίας μαζί με άγνωστο αριθμό πυροβόλων εγκαταλήφθηκε, μαζί με πολλές εκατοντάδες νεκρών και τραυματιών. Οι τραυματίες αποτελειώνονταν από τους Τούρκους, συνήθως με φρικτό τρόπο.ffffff
Περί της τουρκικής επίθεσης κατά της IV Μεραρχίας η Τουρκική Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού σημειώνει στον τόμο υπό τον τίτλο «Η μεγάλη επίθεση» τα εξής:
«Το Τάγμα τούτο, επικεφαλής του οποίου ήταν ο ίδιος ο διοικητής της (της 23ης) Μεραρχίας άνοιξε σφοδρό πυρ Πεζικού και βαρέων πολυβόλων κατά της κινούμενης εχθρικής φάλαγγας. Η μάχη αμέσως γενικεύθηκε. Οι Έλληνες δεν μπόρεσαν να καταλάβουν τι συνέβαινε. Οι Έλληνες σε πλήρη διάλυση άρχισαν να φεύγουν προς βορρά προς τις νότιες πλαγιές του Ρεσούλ Μπαμπά. Η ορειβατική πυροβολαρχία, τα τυφέκια και τα βαρέα πολυβόλα, έθεσαν υπό τα δραστικά πυρά των και από μικρή απόσταση τον ανθρώπινο συρφετό και έτσι η πεδιάδα γέμισε από νεκρούς. Η μονάδα αυτή ήταν η 4η Ελληνική Μεραρχία. Η Μεραρχία αυτή είχε εγκαταλείψει όλα τα όπλα, σκεύη, αυτοκίνητα, τετράτροχες άμαξες, και τα πυροβόλα της (συρόμενο δι’ αυτοκινήτου πυροβόλο/οβιδοβόλο 150 χλστ., δύο πυροβόλα 120 χλστ. βορείως Αραπλή Τσιφλίκ και 4 ορειβατικά πυροβόλα στις νότιες πλαγιές του Ρεσούλ Μπαμπά»
Ο διοικητής της 23ης τουρκικής Μεραρχίας στην αναφορά που υπέβαλε στο 1ο Σώμα Στρατού την 08.00 ώρα ανέφερε τα εξής για την επίθεση κατά της IV Μεραρχίας:
«Κατέλαβα εξ απίνης μία εχθρική Μεραρχία στην κοιλάδα. Ενεργήθηκε μετά σφοδρότητος επίθεση. Ο εχθρός διασκορπισθείς κάλυψε όλη την περιοχή με τους νεκρούς του. Λόγω ελλείψεως ιππικού η εχθρική Μεραρχία μπόρεσε να αποφύγει την πλήρη αιχμαλωσία»
Δυστυχώς το τραγικό αυτό γεγονός και ο λόγος που συνέβη οι περισσότεροι το αγνοούν και κάποιοι το γνωρίζουν, αλλά το αντιπαρέρχονται σιωπώντας. Κάποιοι άλλοι πιστεύουν ότι καλώς έκανε ο Πλαστήρας και δεν κάλυψε την IV Μεραρχία!
Ο διοικητής της IV Μεραρχίας λόγω του αιφνιδιασμού που υπέστη η Μεραρχία του και η εκ του γεγονότος αυτού διάλυση των Μονάδων του, διέταξε διά της αποστολής αγγελιοφόρων αξιωματικών τη συγκέντρωση των δυνάμεών του στον βορείως του χωριού Τσατ Κουγιού αυχένα για ανασυγκρότηση. Η απόφασή του ήταν εντελώς αδικαιολόγητη. Κανένα τμήμα της Μεραρχίας δεν έφθασε στον ορισθέντα χώρο συγκέντρωσης, πλην του διοικητή του 11ου Συντάγματος με μία δύναμη 500 περίπου ανδρών του Συντάγματός του. Οι υπόλοιπες δυνάμεις της Μεραρχίας συνέχισαν εν διαλύσει την κίνησή τους προς το Κιουτσούκιοϊ. Ο διοικητής της Μεραρχίας με τη δύναμη του 11ου Συντάγματος και αυτή του 26ου, που είχε τεθεί υπό τις διαταγές του, αντί να κινηθεί προς το Κιουτσούκιοϊ, όπως καθοριζόταν στην διαταγή του, κατευθύνθηκε στο Ουλουτζάκ. Και αυτή η απόφασή του ήταν αδικαιολόγητη και ολέθρια. Χάθηκε κάθε ευκαιρία για τη μερική τουλάχιστον ανασυγκρότηση της IV Μεραρχίας. Η διάλυση της IV Μεραρχίας είχε δυσμενείς επιπτώσεις στην εξέλιξη της υποχωρητικής μάχης, δεδομένου ότι η αποστολή της ήταν να εγκατασταθεί στο Κιουτσούκιοϊ ως εφεδρεία του Α΄ Σώματος Στρατού. Στην περίπτωση που θα εγκαθίστατο, θα συνέδεε τις βορείως της σιδηροδρομικής Μεραρχίες με τις Ι και VII Μεραρχίες και πιθανό να αποφευγόταν η διάσπαση των δυνάμεων του Τρικούπη.
17.2 Η φυγή του Αποσπάσματος Πλαστήρα προς το Τουμλού Μπουνάρ
Το Απόσπασμα Πλαστήρα λίγο μετά την υποχώρηση του περί τα 3 χιλιόμετρα δυτικά του σιδηροδρομικό σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ, κινήθηκε την 07.00 ώρα άνευ διαταγής του προϊσταμένου του διοικητή, δηλαδή του Υποστράτηγου Δ. Δημαρά, προς το Τουμλού Μπουνάρ, αφού προηγουμένως ο Πλαστήρας «ενέπνευσεν εις τους άνδρας του ηθικόν διά καταλλήλου ομιλίας»!!! Αυτό αναφέρει στην Έκθεσή του. Προφανώς επρόκειτο περί εγκατάλειψης θέσης και φυγής ενώπιον του εχθρού, έστω «συντεταγμένης». Πάντως εγκατάλειψης της παράταξης της Μονάδας στην οποία ανήκε, και φυγής προς τα πίσω.
Το Απόσπασμα κατά την φυγή του προς το Τουμλού Μπουνάρ συναντήθηκε με τα ασύντακτα λείψανα της IV Μεραρχίας που υποχωρούσαν προς τα δυτικά, μετά τον αιφνιδιασμό που υπέστησαν στην στενωπό του Κιοπρουλού. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ως ο επί τόπου ανώτερος σε βαθμό αξιωματικός της IV Μεραρχίας είχε την υποχρέωση να θέσει τα ατάκτως υποχωρούντα τμήματα της Μεραρχίας υπό τις διαταγές του και να επιβάλει στους διοικητές τους, Αντισυνταγματάρχες Καρύδη του 8ου Συντάγματος και Παπαπαναγιώτου του 35ου Συντάγματος του, την ανασύνταξή των τμημάτων τους. Αλλά για μία ακόμη φορά απέφυγε να εκτελέσει το καθήκον του και να αποδείξει ότι πράγματι διέθετε ηγετικές ικανότητες. Στην Έκθεσή Πεπραγμένων του αναφέρεται στη συνάντηση με τα ασύντακτα τμήματα της IV Μεραρχίας και καταγράφει με θλιβερά χρώματα την κατάσταση τους, χωρίς να αντιλαμβάνεται ότι ο μόνος υπεύθυνος γι’ αυτή την θλιβερή κατάσταση ήταν ο ίδιος και κανένας άλλος.
Το Απόσπασμα Πλαστήρα συνεχίζοντας την φυγή του προς το Τουμλού Μπουνάρ πέρασε εγγύς της γραμμής μάχης της Ι Μεραρχίας περί το Μπασκιμσέ. Ο Πλαστήρας παρουσιάστηκε στον Υποστράτηγο Φράγκου και του ανέφερε ότι πηγαίνει στο Τουμλού Μπουνάρ, διότι εκεί έπρεπε να δοθεί η μάχη. Ασφαλώς η μάχη θα έπρεπε να δοθεί στο Τουμλού Μπουνάρ, αλλά αυτό δεν θα το αποφάσιζε ο Πλαστήρας. Η μάχη εκείνη την ώρα δινόταν στη γραμμή Μπασκιμσέ – Ακ Χισάρ από τις Ι και VII Μεραρχίες, αλλά ο Πλαστήρας αντί να σταθεί και να συνδράμει τις δυνάμεις του Φράγκου, έστρεψε τα νώτα του και έφυγε προς το Τουμλού Μπουνάρ. Οπωσδήποτε δεν έδωσε και το καλύτερο παράδειγμα προς όσους εκείνη τη στιγμή μάχονταν. Το Απόσπασμα Πλαστήρα συνέχισε την «συντεταγμένη» φυγή του προς το Τουμλού Μπουνάρ, όπου έφθασε την 18.00 ώρα. Έφθασε στην ασφάλεια του Τουμλού Μπουνάρ πρώτος απ’ όλους. Αλλά και εκεί απέφυγε να θέσει τα 8ο και 35ο Συντάγματα της IV Μεραρχίας υπό τις διαταγές του.
17.3 Η πρόωρη και αδικαιολόγητη υποχώρηση των Ι και VII Μεραρχιών στο Τουμλού Μπουνάρ
Τη 15η Αυγούστου, οι Ι και VII Μεραρχίες δεν κατέβαλαν σοβαρές προσπάθειες για να καταλάβουν τα υψώματα βορείως Καρατζά Εϋρέν – Ακ Χισάρ, όπου είχε εγκατασταθεί τμήμα τουρκικού ιππικού της 1ης Μεραρχίας Ιππικού, ώστε να οργανωθεί μια συνεχής γραμμή άμυνας από το Ακάρ Νταγ μέχρι Μπασκιμσέ. Για την ακρίβεια οι δύο Μεραρχίες απέτυχαν να εκβάλλουν τα τμήματα της 1ης τουρκικής Μεραρχίας Ιππικού από τα δεσπόζοντα υψώματα βορείως του χωριού Καρατζά Εϋρέν, μολονότι διέθεταν κατά πολύ υπέρτερη ισχύ από το τουρκικό Ιππικό. Οι δύο ελληνικές Μεραρχίες αφού αμύνθηκαν για περιορισμένο χρόνο στη γραμμή Ακ Χισάρ – Μπασκιμσέ συμπτύχθηκαν άνευ σοβαρής πίεσης του εχθρού στην οχυρωμένη τοποθεσία του Τουμλού Μπουνάρ.
Ο σύνδεσμος μεταξύ της Ι Μεραρχίας και του Α΄ Σώματος Στρατού δεν αποκαταστάθηκε. Ο διοικητής του 23ου Συντάγματος, Συνταγματάρχης Λούφας, που διατάχθηκε από τον Φράγκου να εγκαταστήσει το Απόσπασμά του βορείως Μπασκιμσέ, για την κάλυψη της Μεραρχίας από την κατεύθυνση του Ουλουτζάκ, καθώς και για πιθανή αποκατάσταση συνδέσμου με τον Τρικούπη, δεν εκτέλεσε την εντολή και υποχώρησε αυτοβούλως προς το Τουμλού Μπουνάρ.
Στην οχυρωμένη τοποθεσία του Τουμλού Μπουνάρ συγκεντρώθηκαν περί το μεσονύκτιο της 15ης/16ης Αυγούστου οι Ι και VII Μεραρχίες, το Απόσπασμα Πλαστήρα που είχε εγκαταλείψει τη Μεραρχία του και είχε φθάσει πρώτο από όλους στο Τουμλού Μπουνάρ, τμήματα της IV Μεραρχίας που διέφυγαν από την κόλαση του Κιουπρουλού και οργανώθηκαν σε 4 πλήρη Τάγματα και 2 ανέπαφα Τάγματα της ΧΙΙ Μεραρχίας. Το 1/38 Σύνταγμα Ευζώνων κάλυπτε το δεξιό της τοποθεσίας επί του Ακάρ Νταγ (βλέπε σχεδιάγραμμα 10). Η δύναμη αυτή, αντίστοιχη 3 Μεραρχιών, που τέθηκε υπό τις διαταγές του διοικητή της Ι Μεραρχίας Υποστράτηγου Α. Φράγκου, μπορούσε να τηρήσει υπό την κατοχή της την οχυρωμένη τοποθεσία. Όμως, απαιτούνταν στιβαροί και αποφασιστικοί διοικητές, που αποδείχθηκε ότι δεν υπήρχαν.
17.4 Η μοιραία απόφαση του Τρικούπη που καταδίκασε τις άθικτες Μεραρχίες του σε καταστροφή και η διάσπαση των δυνάμεων των Α΄ και Β΄ Σωμάτων Στρατού
Στις 14:00΄ της 15ης Αυγούστου, ο Τρικούπης με το Στρατηγείο του έφθασαν στο χωριό Ουλουτζάκ, όπου έφθασε και ο διοικητής του Β΄ Σώματος Στρατού, Υποστράτηγος Κίμων Διγενής. Αν ο Τρικούπης μετακινιόταν στον αυχένα του Ουλουτζάκ, θα έβλεπε από ψηλά τις δυνάμεις του Φράγκου και θα μπορούσε να συνδεθεί μαζί του. Ο Φράγκου ήταν αυτός που μπορούσε να εξασφαλίσει την είσοδο στην τοποθεσία του Τουμλού Μπουνάρ στις δυνάμεις του Τρικούπη που βρίσκονταν βόρεια της οροσειράς του Ιλμπουλάκ. Όμως, ο Τρικούπης δεν απομακρύνθηκε από το Ουλουτζάκ και ούτε απέστειλε τις Ημιλαρχίες του για να συνδεθούν με τον Φράγκου, με τον οποίο είχε διακοπεί κάθε σύνδεσμος και επικοινωνία από τη 10:00΄ της προηγουμένης. Το πλέον πιθανόν ο Τρικούπης είχε κλονιστεί και είχε χάσει την επαφή με την πραγματικότητα. Άλλωστε στο στρατηγείο του επικρατούσε ηττοπάθεια και κάποιοι ζητούσαν την ύψωση λευκής σημαίας. Είναι πολλά τα ερωτήματα που υποβλήθηκαν επ’ αυτού από τις Ανακριτικές Επιτροπές.
Πριν την άφιξη του Τρικούπη στο Ουλουτζάκ, είχε φθάσει περί το μεσημέρι η ΙΧ Μεραρχία και ο διοικητής της, Συνταγματάρχης Παναγιώτης Γαρδίκας, εκτέλεσε αναγνώριση της περιοχής νότια του Ουλουτζάκ, από την οποία διαπίστωσε ότι τα Συντάγματα Πλαστήρα και Λούφα όδευαν προς το Τουμλού Μπουνάρ και οι υπό τον Φράγκου δυνάμεις υποχωρούσαν μαχόμενες. Ο Γαρδίκας συνάντησε τους Σωματάρχες, Τρικούπη και Διγενή, τους ενημέρωσε περί της σύμπτυξης της Ομάδας Φράγκου στο Τουμλού Μπουνάρ και ζήτησε επίμονα η Μεραρχία του και όλο το Σώμα να κινηθούν προς το Τουμλού Μπουνάρ. Οι Σωματάρχες του επέβαλαν σιωπή και ο Τρικούπης αποφάσισε οι δυνάμεις του να διανυκτερεύσουν στο Ουλουτζάκ, μολονότι υπήρχε ακόμη επαρκής χρόνος ημέρας για κίνηση (βλέπε στο σχεδιαγράμματα 11 το χρόνο άφιξης των Μεραρχιών στους προορισμούς τους).
Αυτό που συνέβαινε εκείνες τις φοβερές στιγμές ήταν κάτι το μοναδικό ίσως στην παγκόσμια στρατιωτική ιστορία. Οι νικηφόρες τουρκικές δυνάμεις βρίσκονταν σε απόσταση 10 χιλιομέτρων νότια από τις δυνάμεις του Τρικούπη, αλλά αυτός αρνούταν να αντιληφθεί ότι η σωτηρία των Μεραρχιών του κρινόταν από μία κλωστή. Αντί να σπεύσει προς το Τουμλού Μπουνάρ, έστηνε καταυλισμό στο Ουλουτζάκ.
Εν πάση περιπτώσει η απόφαση Τρικούπη να παραμείνουν οι δυνάμεις του στην πεδιάδα Ουλουτζάκ – Εϋρέτ τη νύκτα της 15ης Αυγούστου, τις καταδίκασε σε καταστροφή και αιχμαλωσία, δεδομένου ότι η περιοχή μεταξύ Ουλουτζάκ και Τουμλού Μπουνάρ, θα καταλαμβανόταν από νωρίς το πρωί της 16ης Αυγούστου από τις τουρκικές δυνάμεις.
Κατόπιν τούτων, τη νύκτα της 15ης/16η Αυγούστου οι ελληνικές δυνάμεις διασπάστηκαν σε δύο ομάδες, η μία υπό τον Φράγκου στο Τουμλού Μπουνάρ και η άλλη που αποτελούταν από 4 άθικτες Μεραρχίες υπό τον Τρικούπη στο Ουλουτζάκ (βλέπε σχεδιάγραμμα 12).
Ό,τι είχε συμβεί μέχρι εκείνη τη στιγμή ήταν μία άσχημη εξέλιξη των πραγμάτων, που μπορεί να συμβεί σε κάθε Στρατό στην πορεία ενός πολέμου. Ο Τρικούπης αποφασίζοντας την παραμονή και διανυκτέρευση της δύναμής του στο Ουλουτζάκ τη νύκτα της 15ης/16η Αυγούστου υπέγραψε την ήττα της Στρατιάς και την καταστροφή του τρισχιλιόχρονου Μικρασιατικού Ελληνισμού.
18. Ο επίλογος της σημαντικότερης και μεγαλύτερης εκστρατείας της νεότερης Ελλάδας
Το πρωί της 16ης Αυγούστου, η ΙΧ Μεραρχία αποτέλεσε την εμπροσθοφυλακή της Ομάδας Τρικούπη στην προσπάθειά της να εισέλθει στην τοποθεσία του Τουμλού Μπουνάρ. Πολύ σύντομα μετά τη διέλευσή της από το χωριό Χαμούρκιοϊ ενεπλάκη σε έναν επικό αγώνα για να ανοίξει τον δρόμο προς το Τουμλού Μπουνάρ, αποκρούοντας τις επιθέσεις που δεχόταν από Νότο και Ανατολάς, από δυνάμεις του 1ου και του 4ου τουρκικών Σωμάτων Στρατού, ενώ πιεζόταν ταυτόχρονα από Βορρά από το τουρκικό Ιππικό. Οι τουρκικές επιθέσεις υποστηρίζονταν από πυροβολικό που είχε ταχθεί σε υπερέχουσες θέσεις νότια της κοιλάδας του Κιουτσούκιοϊ και το πεδίο μάχης της ΙΧ Μεραρχίας μεταξύ των χωριών Χαμούρκιοϊ και Κιουτσούκ Ασλανάρ αποτελούσε μία τεράστια βληματοδόχο (βλέπε σχεδιάγραμμα 12). Η ΙΧ Μεραρχία διέθετε μόνο 5,5 Τάγματα και παρά ταύτα ο Τρικούπης απέφυγε να την ενισχύσει με δυνάμεις από τις V, XII και ΧΙΙΙ Μεραρχίες που διέθεταν συνολικά 22 Τάγματα.
Οι τουρκικές δυνάμεις επεδίωξαν και τελικά πέτυχαν να παρεμβληθούν μεταξύ της μαχόμενης ΙΧ Μεραρχίας και του 23ου Συντάγματος της VII Μεραρχίας και του Αποσπάσματος Πλαστήρα, που είχαν εγκατασταθεί αμυντικά βόρεια του Τουμλού Μπουνάρ, μέχρι το Χασάν Ντετέ Τεπέ. Οι διοικητές της VII Μεραρχίας και των δύο αναφερομένων Συνταγμάτων παρατηρούσαν από τα υπερκείμενα παρατηρητήριά τους τον άπελπι αγώνα της ΙΧ Μεραρχίας, που διεξαγόταν σε απόσταση 4-5 χιλιομέτρων από τη γραμμή τους, χωρίς να επεμβαίνουν, έστω διά των πυροβόλων τους. Μία εικόνα της συναφθείσας μάχης, μας δίνει ο διοικητής της ΙΧ Μεραρχίας Συνταγματάρχης Γαρδίκας:
«Προς αντιμετώπισιν της καταστάσεως διετέθη ως τάχιστα το 26ον Σύνταγμα. Ο ήρως διοικητής του, Αντισυνταγματάρχης Καλλιαγκάκης, έφιππος, αεικίνητος, διά παροτρυντικών φωνών, και πλήττων διά του μαστιγίου του, εν μέσω εκρήξεων βλημάτων του εχθρικού πυροβολικού και εν μέσω χαλάζης βλημάτων πεζικού ωδήγησεν αιμοστάζων, τέλος το 26ον Σύνταγμά του εναντίον του Τουρκικού 4ου Σ. Στρατού. Το 26ον Σύνταγμα διά της προσωπικής αυταπαρνήσεως του ήρωος Διοικητού του αποκατέστησε μικράν κάμψιν του αριστερού της γραμμής μάχης της 9ης Μεραρχίας. Μεθ’ ό αιμόφυρτος εκ των πολλαπλών τραυμάτων του έπεσεν μετά του ίππου του επί της γης νεκρός επί του νεκρού ίππου του».[7]
Η Ομάδα Τρικούπη, μη τυχούσας συνδρομής από την Ομάδα Φράγκου, και ειδικότερα από την VII Μεραρχία και το Απόσπασμα Πλαστήρα, απέτυχε να εισέλθει στην τοποθεσία του Τουμλού Μπουνάρ. Σε τούτο συνέβαλε και ότι το 1/38 Σύνταγμα Ευζώνων εγκατέλειψε με επικεφαλής τον διοικητή του, Συνταγματάρχη Ιωάννη Ζήρα, το οχυρωμένο ύψωμα Τουκλού Τεπέ, του Ακάρ Νταγ, που αποτελούσε το δεξιό στήριγμα της τοποθεσίας του Τουμλού Μπουνάρ. Το εφεδρικό 4ο Σύνταγμα που ήταν εγκατεστημένο στο επίσης ισχυρά οχυρωμένου ύψωμα Άιρ Ολούκ δεν αντεπιτέθηκε για την ανακατάληψη του Τουκλού Τεπέ, αλλά εγκατέλειψε και αυτό με τη σειρά του το Άιρ Ολούκ. Κατόπιν αυτής της εξέλιξης η Ομάδα Φράγκου αποχώρησε από την τοποθεσία του Τουμλού Μπουνάρ το απόγευμα της 16ης Αυγούστου. Η τύχη της Ομάδας Τρικούπη προγράφηκε.
Την επομένη, 17η Αυγούστου του 1922, η Ομάδα Τρικούπη μετακινήθηκε 5 χιλιόμετρα δυτικότερα, στην κοιλάδα του Αλή Βεράν, όπου κυκλώθηκε και συντρίφτηκε. Το πεδινό και βαρύ πυροβολικό εγκαταλήφθηκε στο πεδίο της μάχης, μαζί με ένα μεγάλο αριθμό αραμπάδων, αυτοκινήτων, πυρομαχικών και άλλων υλικών. Επίσης εγκαταλήφθηκαν και 2.000 περίπου τραυματίες που βρήκαν φρικτό θάνατο από τους Τούρκους.
Μετά την μάχη του Αλή Βεράν ακολούθησε μία οδυνηρή περίοδος ταχείας υποχώρησης της Ομάδας Μεραρχιών υπό τον διοικητή της Ι Μεραρχίας Υποστράτηγο Φράγκου, με την οποία ενώθηκε και η ΙΙ Μεραρχία υπό τον Συνταγματάρχη Στυλιανό Γονατά, προς το Αιγαίο. Κατά την υποχώρηση, που εν πολλοίς είναι άτακτη, γενικεύεται η εγκατάλειψη των Μονάδων από τους οπλίτες τους. Άθλιοι φυγάδες μεταδίδουν τον πανικό και διαπράττουν ειδεχθή εγκλήματα κατά Τούρκων και Ελλήνων. Στην περιοχή του χωριού Τακμάκ, ανατολικά της Φιλαδέλφειας, η Ομάδα Φράγκου συναντά τα ασύντακτα και θλιβερά λείψανα της Ομάδας Τρικούπη που διασώθηκαν από την κόλαση του Αλή Βεράν. Η εικόνα αυτής της ασύντακτης μάζας γενικεύει την διαρροή των ανδρών από τις Μονάδες της Ομάδας Φράγκου. Ελάχιστοι παραμένουν γύρω από τους αξιωματικούς τους για να καλύψουν την φυγή των αθλίων. Κατόπιν τούτου αποφασίζεται η διάσωση αυτού του ασύντακτου πλέον συρφετού και η εγκατάλειψη των πληθυσμών στην μάχαιρα των Τούρκων. Δεν υπάρχουν αξιόμαχες δυνάμεις για να καλύψουν την Σμύρνη, παρά τα όσα ισχυρίζονται κάποιοι ιστορικοί. Την 24η Αυγούστου η IV Μεραρχία μπόρεσε και συγκέντρωσε στον Κασαμπά εκ των Συνταγμάτων της 113 αξιωματικούς, 550 οπλίτες και 10 πολυβόλα. Το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων έφθασε στον Τσεσμέ με 400 Ευζώνους, μολονότι μετά από το Καλετζίκ συμμετείχε μόνο στην μάχη του Σαλιχλί. Το 23ο Σύνταγμα Πεζικού της VII Μεραρχίας, που κατά τα φαινόμενα ήταν αυτό που συγκράτησε το μεγαλύτερο μέρος της δύναμής του, έφθασε στον Τσεσμέ με 65 αξιωματικούς και 1250 οπλίτες. Οι εξακριβωμένες απώλειες του ανέρχονταν σε165 νεκρούς, 260 τραυματίες και 799 εξαφανισμένους. Προφανώς δεν ήταν όλοι φυγάδες. Οι φυγάδες προσήλθαν στις μονάδες τους όταν αυτές μεταφέρθηκαν στην Χίο και στην Λέσβο. Είναι βέβαιο ότι λόγω της εξάντλησης από τις μακρές πορείες, την πείνα και τη δίψα, ήταν πολλοί που εγκατέλειψαν την προσπάθεια να ακολουθήσουν τις μονάδες τους.
Αυτό που συνέβη την περίοδο της υποχώρησης αποτελεί την πλέον μελανή σελίδα της ιστορίας του Ελληνικού Στρατού, που κανένας δεν συζητά. Αναλυτική και σε βάθος εξέταση των γεγονότων της διάλυσης του στρατού ουδέποτε επιχειρήθηκε.
Ουδείς παραπέμφθηκε στη δικαιοσύνη για ανυπακοή ενώπιον του εχθρού, εγκατάλειψη θέσεως και δειλία. Τα εγκλήματα αυτά τιμωρούνται με την εσχάτη των ποινών.
18. Επίλογος
Αν κάποιοι πιστεύουν ότι τα όσα τραγικά συνέβησαν κατά την αμυντική μάχη στην εξέχουσα του Αφιόν, και στη συνέχεια κατά την υποχώρηση του στρατού προς την Ερυθραία, αποτελούν μία ατυχή στιγμή του ιστορικού μας βίου, ή ότι συνέβησαν για πρώτη φορά, πιστεύω πως πλανώνται οικτρά επειδή αγνοούν την ιστορία μας και μάλιστα τη στρατιωτική. Συνέβησαν πάρα πολλές φορές στο παρελθόν και θα συμβούν και στο μέλλον επειδή ουδέποτε μελετήθηκαν αναλυτικά οι αιτίες των αδυναμιών, αποτυχιών και καταστροφών. Ούτε από τις πολιτικές ηγεσίες, αλλά ούτε και από τις στρατιωτικές. Δυστυχώς ο Στρατός μας, για τον οποίο μπορώ να έχω άποψη, δεν διαθέτει μηχανισμό αυτοδιόρθωσης. Αυτά που συνέβησαν στη Μικρά Ασία τον Αύγουστο του 1922 είχαν συμβεί επίσης κατά τον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897, συνέβησαν κατά την προσβολή και διάλυση της V Μεραρχίας στο Αμύνταιο το 1912, μετά από την αιφνιδιαστική επίθεση ενός τουρκικού λόχου Μηχανικού υπό έναν υπολοχαγό, συνέβησαν κατά την πρώτη περίοδο του Εθνικού Διχασμού, στην διάρκεια των τραγικών γεγονότων που εκτυλίχθηκαν στην Ανατολική Μακεδονία τον Αύγουστο του 1916, που είχαν σαν αποτέλεσμα την παράδοση της Ανατολικής Μακεδονίας και του Δ΄ Σώματος Στρατού στους Βουλγάρους. Συνέβησαν επίσης κατά τη σύμπτυξη του Ελληνικού Στρατού από το Βορειοηπειρωτικό Μέτωπο και την τοποθεσία του Βερμίου τον Απρίλιο του 1941 και τέλος κατά την Τουρκική εισβολή στην Κύπρο τον Ιούλιο και Αύγουστο του 1974. Τέλος συνέβησαν κατά τη γενική επιστράτευση-παρωδία που κηρύχθηκε από τη δικτατορία Ιωαννίδη, συμφωνούντων του Γκιζίκη και των λοιπών Αρχηγών των Ενόπλων Δυνάμεων, οι οποίοι παρά την αποδεδειγμένη ευθύνη τους για την ηγετική συμμετοχή τους στο πραξικόπημα κατά του Μακαρίου στην Κύπρο, την παταγώδη αποτυχία της γενικής κινητοποίησης των Ενόπλων Δυνάμεων, και την αδιαφορία τους για το σφαγιασμό της Κύπρου από τον ΑΤΙΛΛΑ, τιμήθηκαν από τη Δημοκρατία. Την κινητοποίηση του 1987 την έζησα από κοντά, αλλά δεν μου επιτρέπεται να αναφερθώ περισσότερο. Άλλωστε νικήσαμε!
Η επιτυχής διεξαγωγή των υποχωρητικών επιχειρήσεων απαιτεί πάνω απ’ όλα απόλυτη πειθαρχία. Δυστυχώς ως λαός και ως πολίτες είμαστε ατομιστές και απεχθανόμαστε την πειθαρχία. Το επίπεδο της πειθαρχίας ενός Στρατού μετριέται στις δυσκολίες και όχι όταν όλα πάνε καλά. Η υποχωρητική μάχη για να διεξαχθεί με επιτυχία απαιτεί διοικήσεις που διαθέτουν την απαιτούμενη βούληση να επιβάλλουν την πειθαρχία και να διατηρήσουν τη συνοχή στις Μονάδες τους, καθώς και αξιωματικούς και οπλίτες με υψηλό φρόνημα και συνείδηση του χρέους προς την πατρίδα και τους συναδέλφους τους. Για την επιτυχή διεξαγωγή του υποχωρητικού αγώνα απαιτείται επίσης ακρίβεια στην εκτέλεση των εντολών, ευλαβική τήρηση των χρονικών προθεσμιών, καθορισμός προτεραιότητας χρήσης των δρομολογίων και αυστηρός έλεγχο της κυκλοφορίας. Προσέτι πριν την έναρξη της υποχωρητικής επιχείρησης επιβάλλεται να σταλούν εγκαίρως τμήματα υπό αξιωματικούς στη νέα τοποθεσία για την αναγνώριση των προς κατάληψη θέσεων και για την υποδοχή και την οδήγηση των Μονάδων στις προσδιορισμένες θέσεις τους, όταν αυτές θα εισέρχονται στην νέα τοποθεσία αντιστάσεως. Κατά τους υποχωρητικούς αγώνες του Αυγούστου του 1922 ουδέν των ανωτέρω τηρήθηκε. Οι εντολές των προϊσταμένων διοικήσεων δεν εκτελέστηκαν. Επικράτησε χάος, συνωστισμός και ανάμιξη Μονάδων στις στενωπούς και στις διασταυρώσεις των δρομολογίων, και τέλος ήρθε η κατάρρευση του ηθικού και η πανικόβλητη φυγή.
Ο Ελληνικός Στρατός δεν σπούδαζε τότε και δεν σπουδάζει συστηματικά τις αμυντικές και υποχωρητικές επιχειρήσεις σήμερα. Δεν τις σπουδάζει ούτε ως επιτελική εργασία, ούτε στις διάφορες ασκήσεις και ειδικά στις Τακτικές Ασκήσεις Άνευ Στρατευμάτων (ΤΑΑΣ) που διεξάγουν οι Σχηματισμοί. Ο Ελληνικός Στρατός δεν γνωρίζει πως διεξάγονται οι υποχωρητικές επιχειρήσεις (απαγκίστρωση, σύμπτυξη, επιβράδυνση, αποχώρηση) επειδή όλοι πιστεύουν ότι σε ένα μελλοντικό πόλεμο θα είμαστε οπωσδήποτε νικητές και ως εκ τούτου δεν θα βρεθούμε στην ανάγκη να υποχωρήσουμε. Ο Ελληνικός Στρατός δεν γνωρίζει πως διεξάγονται οι κινήσεις και το τι σημαίνει έλεγχος κυκλοφορίας. Στην επιστράτευση του 1974 για να φθάσει κάποιος αξιωματικός από την Αθήνα στην Αλεξανδρούπολη απαιτούνταν δύο 24ώρα.
Όλοι οι Μόνιμοι Αξιωματικοί θεωρούνταν τότε, και θεωρούνται ικανοί σήμερα να αναλάβουν τη διοίκηση Λόχων και Ταγμάτων, ή αντιστοίχων, μολονότι κάποιοι εξ αυτών δεν διαθέτουν τα απαιτούμενα διοικητικά, ηγετικά και επαγγελματικά προσόντα. Άλλωστε βασική προϋπόθεση για την προαγωγή των αξιωματικών σε ανώτερο βαθμό είναι η κάλυψη ενός ελάχιστου προβλεπόμενου για κάθε βαθμό χρόνου διοικήσεως. Επομένως όλοι θα πρέπει να διοικήσουν, προκειμένου να προαχθούν. Ακόμη και αν δεν μπορούσαν να μεταφέρουν έναν Ουλαμό αρμάτων από ένα σημείο σε ένα άλλο [Σ.σ.: Αναφέρομαι σε περιστατικό που μου έτυχε και ο αξιωματικός ήταν και διοικητής Ίλης. Δεν ήμουν εγώ ο διοικητής της Μονάδας. Αν ήμουν θα είχα βάλει στην θέση του ΔΕΑ.] Βεβαίως υπάρχουν πάντοτε αξιωματικοί που καλύπτουν χρόνο διοικήσεως υπηρετούντες σε επιτελεία, υπασπιστήρια και υπηρεσίες, εν πάση περιπτώσει όχι σε μονάδες.
Ο στρατιωτικός μας οργανισμός είναι ιδιαίτερα χαλαρός στα ζητήματα της ασφάλειας, εξεταζόμενης υπό την ευρεία της έννοια. Αξιωματικοί και οπλίτες δεν επιδεικνύουν την απαιτούμενη σοβαρότητα στην ασφάλεια. Εκ του λόγου τούτου είναι εξαιρετικά πολλοί σε αριθμό οι αιφνιδιασμοί που έχουν υποστεί τμήματα του Ελληνικού Στρατού στους διάφορους πολέμους, που συνοδεύονταν από διαλύσεις και καταστροφές μικρών τμημάτων, μέχρι ακόμη και Μεραρχιών, την αιχμαλωσία και τον θάνατο, κάποτε φρικώδη, εκατοντάδων ανδρών, την εγκατάλειψη μεγάλου αριθμού τραυματιών και σοβαρών πολεμικών υλικών. Ο τελευταίος αιφνιδιασμός, που απέδειξε ότι κάτι σάπιο υπάρχει στο «βασίλειο», ήταν η σύλληψη από τους Τούρκους δύο Ελλήνων στρατιωτικών στις Καστανιές του Έβρου.
Οι οπλίτες του Στρατού μας δεν διέθεταν και δεν διαθέτουν προηγμένη εκπαίδευση μαχητή, που παρέχεται αρχικά από μία μακρά και επίπονη βασική εκπαίδευση, που απευθύνεται σε άπαντες, ανεξαρτήτως Κλάδου, Όπλου, Σώματος και ειδικότητας. Η εκπαίδευση του μαχητή αποτελεί τη μήτρα της πειθαρχίας. Λόγω της απουσίας απαιτητικής εκπαίδευσης μαχητή από τον Στρατό μας τότε και πολύ περισσότερο σήμερα, ο Στρατός μας ποτέ δεν διέθετε υψηλό επίπεδο πειθαρχίας. Κατά την Μικρασιατική Εκστρατεία ακόμη και ένα ατύχημα περιορισμένης έκτασης είχε σαν αποτέλεσμα την πρόκληση σύγχυσης, πανικού, φόβου και τέλος την άτακτη φυγή. Η κατάσταση ήταν τραγική στις μονάδες των Μεταγωγικών, που πλήρωναν πάντα βαρύ τίμημα λόγω της ελλιπούς εκπαίδευσής τους και της απουσίας υψηλού επιπέδου πειθαρχίας.
Τέλος πάντοτε θα τίθεται το ερώτημα: Έχουμε γίνει σοφότεροι και καλύτεροι από τους προγόνους μας του 1922; Ή μπορεί να υποστούμε και πάλι έναν αιφνιδιασμό αντίστοιχης ισχύος και βιαιότητας με αυτόν που υπέστη η Στρατιά Μικράς Ασίας στις 13 Αυγούστου 1922;
[1] Νότιο Συγκρότημα Μεραρχιών, Υποστράτηγος Νικόλαος Τρικούπης, «Δεδομένα και σκέψεις εν σχέσει με την άμυναν της ζώνης του Ν. Συγκροτήματος και συμπλήρωσις μελετών. 23 Δεκεμβρίου 1921, (Νερούτσος, Τα προ της τουρκικής επιθέσεως γεγονότα, σ. 250-251). Το χωριό Πασάκιοϊ βρίσκεται βόρεια του υψ. Κηλίτς Αρσλάν Μπελ.
[2] Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α., Έκθεσις Εξετάσεως Μάρτυρος Αντισυνταγματάρχη Αναστασίου Κλάδη Διοικητή 49ου Συντάγματος Πεζικού
[3] Τσάλτας, Έκθεσις Πεπραγμένων Ι/49 Τάγματος
[4] Νικόλαος Πλαστήρας, Έκθεσις Πεπραγμένων του Μικτού Αποσπάσματος ΧΙΙΙ Μεραρχίας, όπου: «13 Αυγούστου 1922 Ώρα 8η, … Τάγμα του 5/42 Συν/τος μετά της Διοικήσεως του Συν/τος και Πυρ/χίας διά Μοναστίρ Ντερέ θα ανέλθη επί του Καμελάρ Νταγ. … Στρατηγός Δ. Δημαράς».
[5] Υποστράτηγος Δημήτριος Δημαράς, Συνοπτική Έκθεσις των Πεπραγμένων υπό της IV Μεραρχίας κατά την περίοδον των επιχειρήσεων του Αυγούστου 1922
[6] Το Ρεσίλ Τεπέ είναι το ύψωμα που στα σχεδιαγράμματα 2, 7 και 8 αναφέρεται ως Ρεσίλ Μπαμπού
[7] Γαρδίκας, Επιχειρήσεις Μικράς Ασίας Αυγούστου 1922,
Βελισάριος 
Εξαιρετικό ! Πολύ πιο περιεκτικό και ουσιαστικό από τη μόνη ανάλυση που υπήρχε ως τώρα (την παρωχημένη της ΔΙΣ του 1959-60) σε συνδυασμό με τα πλήρως κατατοπιστικά σχέδια… Διαφωνία βασική επί των αριθμών (223.000 οπλίτες κλπ) που είναι βέβαιο ότι δεν ήταν τόσοι αλλά πολύ λιγότεροι «παρόντες», όπως και τα 425 πυροβόλα… Τις μικροδιαφωνίες μου επί της εξιστόρησης τις συζητάμε. ΜΠΡΑΒΟ για την εργασία που ήταν απαραίτητη!
Εξαιρετικό . Οι επισημάνσεις σας για την σύγχρονη εποχή τουλάχιστον ανησυχητικές .
Ο ένας μου γιος υπηρέτησε σε μονάδες ΧΩΚ , έκανε τέσσερις εβδομάδες μάθημα ειδικότητας και στο τέλος έγραψε και τεστ . Έκανε επίσης οκτώ φορές βολή με το ατομικό του όπλο .
Ο άλλος μου γιος , οπλίτης σε μηχανοκίνητη ταξιαρχία Πεζικού στον Έβρο έκανε μια και μοναδική βολή τους δύο μήνες που έμεινε εκεί .
Η μελέτη της Μικρασιατικής Εκστρατείας πρέπει πλέον να διακρίνεται σε δύο εποχές: στην προ-Αρματιστή και στη μετά-Αρματιστή!
αγαπητέ κ. ταξίαρχε, συγχαρητήρια!
είναι εξαιρετικό! και προσωπικά με βοήθησαν πολύ τα ουσιαστικά διαγράμματα στις εικόνες σας.
είχα από το σχολείο, πάντα την εντύπωση, ότι το άσχημο τέλος της εκστρατείας οφείλονταν στους πολιτικούς, που με τη διχόνοια τους, υπονόμευσαν την προσπάθεια. Δυστυχώς όμως, όπως αντιλαμβάνομαι από όλα σας τα άρθρα για την εκστρατεία, τα στρατιωτικά λάθη ήταν τραγικά, κάτι το οποίο με λυπεί βαθύτατα (δεν πολεμήσαμε δηλαδή στρατιωτικώς «ορθά» και ηττηθήκαμε από έναν στρατό με καλύτερο πχ εξοπλισμό, αλλά κάναμε τραγικά λάθη σε στρατηγικό και τακτικό επίπεδο).
Στη τελευταία δε παράγραφο, με ανησυχεί το σχόλιό σας ότι ο ΕΣ ακόμη και σήμερα δεν εξασκείται σε υποχωρητικές επιχειρήσεις. δεν ξέρω γιατί, και δεν μπορώ να καταλάβω γιατί οι επιτελείς δεν βγαίνουν από το γενικότερο τέλμα αλλαγής φιλοσοφίας τους. Αν το θυμάμαι σωστά, σε ένα παλαιότερο άρθρο του βελισάριου, είχε γίνει εκτενής σχολιασμός ότι ο ΕΣ ακολουθεί το αμερικάνικο μοντέλο διοίκησης χωρίς όμως την «κτηνώδη» Δ.Μ που αυτός απολαμβάνει, αντί του γερμανικού (του 2ου ΠΠ ως προς το επίπεδο ποιότητας της διοίκησης), που βασίζεται σε πολύ δραστήριους διοικητές. (Αν κάνω λάθος παρακαλώ διορθώστε με). Δεν μπορεί με κάποιο τρόπο να ενεργοποιηθεί η ηγεσία? μέσω συνεχούς όχλησης από ε.α. ? από εν ενεργεία στελέχη ? δεν μπορεί να μην υπάρχουν εξαιρετικοί αξιωματικοί στον ΕΣ..
σε κάθε περίπτωση και πάλι εξαιρετική η προσπάθεια σας!
υγ: θα υπάρξει και άλλο άρθρο σας ??
«Το επίπεδο της πειθαρχίας ενός Στρατού μετριέται στις δυσκολίες και όχι όταν όλα πάνε καλά.» Absolutely agree, and very well-said.
Excellent article and you make very astute and direct observations. Surely it is not easy to write these hard truths, as you have presented here. Soldiers must be able to acknowledge responsibility for failure and demonstrate the willingness to work for change and improvement.
Regarding the level of training and discipline, to what do you ascribe this to? Was it a matter of resources or political instability and institutional weakness? For example, Greek immigrants serving in the United States Army in World War I integrated quite well despite cultural differences. Their decorations for bravery against the Germans were considerable (1 Medal of Honor and 30 Distinguished Service Crosses).
As an aside, I recall reading that the US Military Advisory Assistance Group (USMAAG) initially had difficulty getting Greek commanders to emphasize training during operational pauses in 1948. They said the situation improved once Papagos became more involved but that it was still a problem right up to the victory in 1949.
Perhaps it is my personal bias, but I find it increasingly difficult to believe that a conscript army can achieve the level of training and preparedness of a professional army.
«Το επίπεδο της πειθαρχίας ενός Στρατού μετριέται στις δυσκολίες και όχι όταν όλα πάνε καλά.»
Very astute observation. You present the difficult truth, the «hard right» instead of the «easy wrong,» as we say in the US Army.
As unusual, your analysis is excellent. I’d like to ask: to what do you ascribe the lack of difficult training and enforcement of good order and discipline? Was it the lack of resources or qualified personnel? Or institutional weakness and political instability?
I think it is worth pointing out that the many Greek immigrants in the US Army who fought the Germans in France in 1918 integrated quite well, despite cultural differences (many became NCOs).Their decorations for bravery are a testament, as they earned a Medal of Honor and over 30 Distinguished Service Crosses. Hoplite George Dilboy, Sergeant Hercules Korgis and Corporal Emmanuel Stavroulakis come to mind. It’s worth noting that the US Army at the time had a poor reputation among Europeans for discipline and leadership, a reputation that persisted well into World War II. However, unlike the Greek army, this perceived weakness could be made up for with industrial output, vast numbers and equipment.
Does this lack of training and discipline exist today because of the absence of a professional, volunteer army? It seems that this issue spans many conflicts and generations. In 1948-49, the USMAAG reported difficulties getting Greek officers to emphasize training during operational pauses. They said that Papagos helped the situation, but that it was still a problem up until the victory in 1949.
Τα σέβη μου για άλλη μια φορά Κύριε Ταξιάρχε!! Δυστυχώς, δεν διδασκόμαστε ποτέ από τα λάθη μας.Απορω ειλικρινά αν αυτά τα λαθη, διδασκονται ως μαθήματα στην Σχολή Ευελπιδων, προς αποφυγήν μελλοντικών δυσμενών καταστάσεων.Αυτο που είναι ακόμα πιο δυσάρεστο είναι το γεγονός ότι πραγματικοί Ήρωες όπως ο Βλάσης Καραχρηστος, ο Ευάγγελος Τράκας, ο Γεώργιος Καλλιαγκακης, o Δημήτριος Τσάκαλος , ημίθεοι που κυριολεκτικά ανδραγαθησαν στα πεδία των μαχών, παραμένουν εν πολλοίς η εντελώς άγνωστοι, την ίδια ώρα που ηρωοποιουνται προσωπικότητες σαν τον Πλαστήρα και τον Γονατα .Ο Καλλιαγκακης, τιμάται από το σιχαμερό Ελληνικό κράτος με μια πάροδο -αδιεξοδο στην Νίκαια την ίδια στιγμή που οι ριψασπιδες έχουν λεωφόρους και αμέτρητες οδούς με το όνομα τους σε ολες τις πόλεις της Ελλάδας .Κύριε Ταξιάρχε, αναμένω με αδημονία κάποια σχετικά σας εμπεριστατωμένα άρθρα αναφορικά με τις επιχειρήσεις προς Άγκυρα .Ο παππούς μου πολέμησε και τραυματίστηκε βαρεια στο οροπέδιο Τοιντεμιρ , στην επίθεση προς κατάληψη του Γιλντιζ Νταγ. Αν συνοδεύονται και με ανάλογο φωτογραφικό υλικό και χαρτογράφηση, θα είναι η κορωνίδα του έργου σας.Τα σέβη μου από την Ολλανδία, η καρδιά μου είναι πάντα στην Ελλάδα.
Συγχαρητήρια στον κ. Βασίλειο Λουμιώτη για τη νέα εξαίρετη εργασία. Μπορούμε πλέον να μιλούμε για τη «Σχολή Λουμιώτη» στη μελέτη της Μικρασιατικής Εκστρατείας και γενικότερα της Στρατιωτικής μας Ιστορίας.
Αγαπητοί φίλοι σχολιαστές ευχαριστώ για τα φιλόφρονα λόγια σας.
Ας κρατήσουμε όμως το μέτρο.
Εξαιρετική παρουσιάση, διαβάζεται συντροφιά με χάρτη. Θα ήθελα όμως μια εκτίμηση, αν μία μόνο διαφοροποίηση στις κινήσεις του Τρικούπη, αρκούσε να αποτρέψει τη καταστροφή. Όχι την ήττα, προφανώς.
Εξαιρετική ανάλυση.
@ Bill Kalivas
Αγαπητέ κύριε Kaliva
Λυπάμαι για την καθυστέρηση να σας απαντήσω. Οπωσδήποτε σας ευχαριστώ για τις εύστοχες παρεμβάσεις σας. Παρακάτω θα προσπαθήσω να τοποθετηθώ σε κάποια από τα σχόλια σας.
Για να είναι δυνατή η αναγνώριση από την πολιτεία, τους πολιτικούς, τους στρατιωτικούς και τους πολίτες των λαθών, των ελλειμμάτων, των δυστοκιών και των όποιων άλλων προβλημάτων προέκυψαν κατά την διάρκεια ενός πολέμου -ανεξαρτήτως του αποτελέσματός του- απαιτείται η ύπαρξη ισχυρής πολιτικής βούλησης για να αναζητηθούν τα λάθη, τα προβλήματα, τα ελλείμματα και οι ευθύνες, ώστε να προκύψει η απαιτούμενη βελτίωση. Δυστυχώς στην πατρίδα μας ισχυρή πολιτική βούληση προς τούτο ουδέποτε εκδηλώθηκε μετά από κάθε πόλεμο που διεξήγαγε το νεότερο ελληνικό κράτος. Η Μικρασιατική Εκστρατεία μελετήθηκε επιδερμικά και οι Ανακριτικές Επιτροπές που συστήθηκαν δεν κατέληξαν σε κανένα αποτέλεσμα, ακόμη και για την απόδοση ευθυνών για τα στρατιωτικά εγκλήματα που διαπράχθηκαν. Ο Παπούλας πίστευε, και το δήλωσε στο έκτακτο στρατοδικείο, ότι η Στρατιά Μικράς Ασίας επί της διοικήσεώς του νικούσε. Δυστυχώς αυτό πιστεύουν και σήμερα πολλοί δημοσιολογούντες στρατιωτικοί και πολίτες. Ασφαλώς υπήρξαν νίκες στο τακτικό επίπεδο. Όλες όμως οι μεγάλες επιχειρήσεις του 1921 απέτυχαν. Τούτο ισοδυναμεί με ήττα. Η αποτυχία μας ήταν νίκη των Τούρκων. Όπως και η αποτυχία των Ιταλών στο Καλπάκι και την Πίνδο ήταν νίκη δική μας. Η μόνη σοβαρή νίκη στο επιχειρησιακό επίπεδο κατά την Μ.Ε. ήταν η απόκρουση της μεγάλης αντεπίθεσης που εκτόξευσαν οι Τούρκοι στις 8 Ιουλίου 1921 στο Εσκί Σεχίρ. Όμως η διοίκηση της Στρατιάς αποδείχθηκε ανίκανη να την εκμεταλλευτεί. Οι επιχειρήσεις του Σαγγάριου είναι μία πολύ πονεμένη ιστορία.
Τελικά την ανικανότητά μας και τις αποτυχίες μας τις αποδίδουμε στον «ξένο δάκτυλο» και νίπτουμε τας χείρας μας. Και γι’ αυτό τον λόγο σήμερα στην «σύγκρουσή μας» με την Τουρκία ψάχνουμε να βρούμε δεκανίκια. Με άλλα λόγια θέλουμε να έχουμε με το μέρος μας τον «ξένο δάκτυλο». Είναι πολλοί που πιστεύουν ότι θα πρέπει να έρθει η Ευρώπη να πολεμήσει για λογαριασμό μας. Ασφαλώς το να υπάρχουν συμμαχίες τώρα που αντιμετωπίζουμε την τουρκική απειλή είναι προς το συμφέρον μας. Όμως θα πρέπει να κάνουμε ότι απαιτείται για να μην χάσουμε έστω και μία σπιθαμή εδάφους. Εμείς και μόνο εμείς είμαστε υπεύθυνοι να εξασφαλίσουμε την εδαφική μας κυριαρχία και τα κυριαρχικά μας δικαιώματα.
Αναφορικά με το επίπεδο της εκπαίδευσης και της πειθαρχίας που θίγετε.
Υπάρχουν παθογένειες. Πάντοτε υπήρχαν. Ο Έλληνας ως άτομο είναι ικανός και ως στρατιώτης επέδειξε στους πολλούς πολέμους μας θάρρος, αυταπάρνηση, άφθαστο ηρωισμό και μοναδικές αρετές, όπως επέδειξαν και οι Ελληνοαμερικανοί στρατιώτες που αναφέρεις. Όταν ο Έλληνας στρατιώτης ενεργεί στο πλαίσιο της ομάδας μπορεί να δείξει είτε μεγαλείο, είτε ανεπάρκεια, μέχρι και δειλία. Οι λόγοι είναι πολλοί και κάποιους τους έχω αναδείξει στα κείμενά μου. Κατ’ αρχάς δεν υπάρχουν σταθερές που να τηρούνται απαρέγκλιτα. Η πολιτεία στο μεγάλο ζήτημα της θητείας δεν εφαρμόζει το άρθρο 4 του Συντάγματος περί της ισότητας των Ελλήνων πολιτών έναντι του νόμου. Αυτό αποτελεί νάρκη στα θεμέλια του ηθικού και της πειθαρχίας, ειδικά σήμερα που τίποτε δεν παραμένει κρυφό. Η απαιτητική εκπαίδευση μαχητή και μονάδας, που είναι αυτή που δένει την ομάδα και θεμελιώνει την πειθαρχία, δεν είναι στα προσόντα μας. Ειδικά σήμερα που οι μεν Ένοπλες Δυνάμεις μας είναι μεγάλες σε μέγεθος, αλλά το προσωπικό τους είναι λίγο και η ειρηνική επάνδρωσή τους χαμηλή. Η βασική εκπαίδευση είναι 3-4 εβδομάδων, όταν στον Αμερικανικό Στρατό και στους στρατούς των σοβαρών κρατών είναι τρίμηνη. Πριν αρκετά χρόνια και στην Ελλάδα ήταν δίμηνη. Όμως η σοβαρότητά της εξαρτιόταν πάντα από τον βαθμό «φαντεροπατερισμού» των διοικητών των κέντρων εκπαιδεύσεως και την φοβία τους για ενδεχόμενο ατύχημα. Το ίδιο ίσχυε και στις μονάδες εκστρατείας. Ικανοί διοικητές μονάδων διεξήγαγαν σοβαρού επιπέδου εκπαίδευση. Οι καριερίστες και οι αδύναμοι ανεπαρκή. Είναι αυτό που αναφέρω περί «σταθερών». [Ένα προσωπικό παράδειγμα: Σε ένα πενθήμερο νυκτερινής εκπαίδευσης εκτός στρατοπέδου είχα βγάλει από την Επιλαρχία μου 35 άρματα +10 Μ113 +3 Μ88Α1 +2 γεφυροφόρα Μ60Α1 και μεγάλο αριθμό τροχοφόρων. Πέρασε ένας διοικητής Τάγματος ΠΖ από τον χώρο μου, αρχαιότερος μου, και με το που είδε όλα αυτά που είχα βγάλει για εκπαίδευση τα πήρε στο κρανίο. Μου είπε: Ρε Βασίλη γιατί καρφώνεις. Είπαμε. 1 από κάθε Λόχο… Τόσα Μ113 είχε βγάλει αυτός. Βεβαίως δεν υπήρχε καμία τέτοια συμφωνία και ήταν αδύνατο να υπάρξει]. Ένα Τάγμα με επάνδρωση 40% την παρούσα περίοδο (πολλά λέω) είναι βέβαιο ότι δεν μπορεί να κάνει σοβαρή εκπαίδευση. Οι καθημερινές λειτουργικές ανάγκες είναι τεράστιες και πολλές φορές δεν εξυπηρετούνται. Μονάδες χωρίς επάνδρωση είναι αδύνατο να εκπαιδευτούν επαρκώς.
Τα ίδια ίσχυαν και πριν 100 χρόνια. Π.χ. ο Αρχηγός του ΓΕΣ Καθενιώτης, περί το 1933, ανέφερε εγγράφως στον πρωθυπουργό Παναγή Τσαλδάρη ότι με θητεία 12 μηνών είναι αδύνατον να διεξαχθεί εκπαίδευση.
Στον ελληνικό στρατό που σπανίζουν οι σταθερές, ο βαθμός ισχύος της διοίκησης είναι αυτός που καθορίζει την αξία της μονάδας. Π.χ. ο διοικητής του Ι/5 Τάγματος στο Χασάν Μπελ πανικοβλήθηκε. Ο διοικητής του ΙΙ/5 Τάγματος Κατσιμήτρος τραυματίστηκε. Την διοίκηση και των 2 Ταγμάτων την ανέλαβε ο Λοχαγός Γαζής και συνέχισε την μάχη. Οι Τούρκοι δεν κατέλαβαν το Χασάν Μπελ και ο διοικητής της 57 τουρκικής Μεραρχίας αυτοκτόνησε. Αν δεν υπήρχε ο άγνωστος στους πολλούς Λοχαγός Γαζής το Χασάν Μπελ θα είχε πέσει και η 57 τουρκική Μεραρχία μαζί το 5ο Σώμα Ιππικού θα είχαν κυκλώσει το Α΄ Σώμα Στρατού από την πρώτη ημέρα. Το ίδιο συνέβη και στην Κύπρο το 1974. Διοικητές μονάδων και Λόχων που διέθεταν θάρρος και σπουδαίες ηγετικές ικανότητες τήρησαν τις θέσεις του και τις μονάδες τους συγκροτημένες.
Το να συγκρίνουμε τον Αμερικανικό στρατό με τον Ελληνικό δεν γίνεται. Ο Αμερικανικός κατ’ αρχάς είναι επαγγελματικός και διαθέτει σταθερές στην γενική λειτουργία του που τηρούνται απαρέγκλιτα. Δεύτερο, η εκπαίδευση του είναι άκρως απαιτητική. Τρίτο, η πειθαρχία του είναι υποδειγματική. Τέταρτο, οι Μονάδες του είναι πλήρως επανδρωμένες. Πέμπτο, διαθέτει άφθονα μέσα. Έκτο, δεν υπάρχουν μπάρμπες από την Κορώνη. Μένω μόνο σε αυτά.
Ο Ελληνικός Στρατός δεν μπορεί να επαγγελματοποιηθεί πλήρως επειδή αυτό θα στοίχιζε μία τεράστια δαπάνη που είναι αδύνατο να καλυφθεί από τον Π/Υ. Ακόμη και αυτή η περιορισμένη επαγγελματοποίησή του, κατά τη γνώμη μου απέτυχε. Η επιλογή είναι διαβλητή και δεν γίνεται οι στρατιώτες να είναι ηλικίας 30-45 ετών και συνδικαλισμένοι. Αν ο Ελληνικός Στρατός, και ειδικά οι μάχιμες μονάδες του, διέθεταν καλή επάνδρωση από οπλίτες θητείας και από επαγγελματίες μικρής ηλικίας αυστηρά επιλεγμένους, η εκπαίδευσή του πατούσε σε απαρέγκλιτες σταθερές και ήταν άκρως απαιτητική, οι διοικητές επιλέγονταν μα βάση αυστηρά κριτήρια, εξαλειφόταν ως διά μαγείας ο κομματισμός και η κυβέρνηση τηρούσε αυστηρά το άρθρο 4 του Συντάγματος, τότε η αξία του στρατού μας θα ήταν ανάλογη ενός επαγγελματικού στρατού.
Δυστυχώς οι πολιτικοί μας θεωρούν τα παραπάνω «στρατιωτικοποίηση – μιλιταρισμό» και δεν τα θέλουν. Τους προκαλούν αλλεργία. Η ιδεολογική κυριαρχία της αριστεράς χειροτερεύει την κατάσταση. Σε ποια χώρα της δύσης θα καταδικαζόταν από πολιτικά κόμματα η επέμβαση της αστυνομίας σε μία πανεπιστημιακή εστία που είχε γίνει άντρο παρανόμων; Συμβαίνει όμως στην Ελλάδα. Ο Αλέξης θεωρεί τις προμήθειες πολεμικού υλικού της παρούσας κυβέρνησης ως υπερεξοπλισμούς. Άντε τώρα να του μιλήσεις για εντατική εκπαίδευση και αύξηση της θητείας.
Όσον αφορά τον Παπάγο. Ανέλαβε την Αρχιστρατηγία στο τελευταίο έτος του εμφυλίου και επέβαλε την πλήρη υποταγή των ανωτάτων διοικητών στις αποφάσεις του. Όποιος δεν εκτελούσε το καθήκον του πήγαινε στο πειθαρχικό. Το ίδιο έκανε και ως αρχιστράτηγος το 1940-41. Οι αποτυχόντες έφευγαν. Ακόμη και οι προσωπικοί φίλοι του. Ο διοικητής του Δ΄ Σώματος Στρατού Αντιστράτηγος Κοσμάς, ικανός αξιωματικός και φίλος του Παπάγου, επειδή εξέφρασε επιφυλάξεις σχετικά με την αντίσταση της χώρας σε περίπτωση Γερμανικής επίθεσης, απαλλάχθηκε της διοίκησής του και αποστρατεύθηκε. Όταν ο Παπάγος ανέλαβε στα τέλη του 1948 την αρχιστρατηγία των Ενόπλων Δυνάμεων, επανέφερε τον Κοσμά στην ενέργεια και του ανέθεσε την Αρχηγία του ΓΕΣ.
@ famas
Πράγματι. Η κατανόηση της στρατιωτικής ιστορίας είναι δυνατή μόνο με την ύπαρξη χάρτη και σχεδιαγράμματος-ων.
Η μόνη ρεαλιστική επιλογή που είχε ο Τρικούπης ήταν από πολύ νωρίς το πρωί της 15ης Αυγούστου να κινήσει τις υπό τις διαταγές του δυνάμεις προς το Τουμλού Μπουνάρ.
Αγαπητέ Θάνο
Τα ε.α. στελέχη ενοχλούν συνήθως την ηγεσία για την τακτοποίηση κάποιου «κοινωνικού αιτήματος». Δηλαδή για κάποιο ρουσφέτι.
Αγαπητέ Γιώργο
Επί των ζητημάτων που θέτεις έχω να πω:
Ο πρωθυπουργός της ήττας του 1897 ξαναέγινε πρωθυπουργός.
Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος που παρέδωσε την Αν Μακεδονία και το Δ΄ Σώμα Στρατού στους Βουλγάρους επέστρεψε στην Ελλάδα.
Οι ηγέτες των Ενόπλων Δυνάμεων το 1974 τιμήθηκαν από τη Δημοκρατία μας και ο Μπονάνος ήταν επίσημος προσκεκλημένος στην λεγόμενη γιορτή της Δημοκρατίας.
Ο πρωθυπουργός των Ιμίων επανεξελέγη πρωθυπουργός.
Για την εκστρατεία προς την Άγκυρα έχω γράψει ήδη ένα άρθρο στο ηλεκτρονικό περιοδικό ΣΤΡΑΤΗΓΕΙΝ, που αναφέρεται στο σχέδιο επιχειρήσεων.
@ con-ops
Αγαπητέ Τάκη
Λίγο μέτρο.
Σε παρακολουθώ στο ιστολόγιό σου. Αξίζει πολλά.
Κε. Ταξίαρχε,
Το άρθρο σας περιέχει αξιοσημείωτες λεπτομέρειες και διδάγματα από τις αποφράδες ημέρες του Αυγούστου 1922. Η αφήγησή σας όμως δημιουργεί και ορισμένα ερωτήματα:
1. Ο Συν/χης Πλαστήρας και το 5/42 πραγματοποιούσαν υποχωρητικό ελιγμό οπισθοφυλακής προς Κιοπρολού ή βρίσκονταν σε «στρατιωτικό περίπατο»; Ορισμένα αφηγήματα (π.χ., δημοσιευμένη αφήγηση Στρ. Λεωνίδα Σπαή), ισχυρίζονται ότι το 5/42 ακολουθούσε την υποχώρηση της IV Μεραρχίας προς Κιοπρολού με πεντάωρη καθυστέρηση και σε ρόλο οπισθοφυλακής. Ως εκ τούτου, το 5/42/ δεν είχε την δυνατότητα ή και τον ρόλο προκάλυψης ή εμπροσθοφυλακής στην τοποθεσία Κιοπρολού. Εάν το 5/42 είχε ρόλο οπισθοφυλακής – όπως κι εσείς λεπτομερώς εξηγείτε – η υποχωρητική του πορεία δεν θα ήταν ούτε εύκολη ούτε «ειρηνική» άνευ απωλειών δεδομένων των διεισδύσεων από τακτικές Τουρκικές δυνάμεις και αναμφίβολα και από Τσέτες στους άξονες υποχώρησης των Ελληνικών τμημάτων. Επί πλέον, ο καθ’ εαυτού υποχωρών κύριος σχηματισμός της IV Μεραρχίας προχωρούσε μέσα σ’ ένα «ρευστό» πεδίο μάχης χωρίς δικές του πλαγιοφυλακές;
2. Ορισμένα αφηγήματα εξηγούν ότι υπήρξε πρόθεση εξαπόλυσης επιθετικής ενέργειας στις 16-08-2022 από την Ομάδα Φράγκου ευρισκόμενη στην γραμμή Τουμλού Μπουνάρ με σκοπό την συνένωσή της με την Ομάδα Τρικούπη. Η επιθετική αυτή ενέργεια ακυρώθηκε μετά την εγκατάλειψη των θέσεων σε Τουκλού Τεπέ από το 1/38 Σύνταγμα Ευζώνων.
3. Κατά πόσο ακριβή είναι τα αφηγήματα ότι παρά την ενημέρωση στις 17-08-2022 του Υποστρατήγου Τρικούπη από τον Ανθυπολοχαγό Καραμάνη (5/42), ο οποίος διέσχισε εχθρικές γραμμές και συναντήθηκε με τον Τρικούπη, περί ύπαρξης ορεινού δρόμου για νυκτερινή διαφυγή προς την γραμμή Τουμλού Μπουνάρ η σχετική παρότρυνση αγνοήθηκε; Ομοίως, μετά την συμφορά σε Αλή Βεράν, κατά πόσο αληθεύει ότι ο Υπ/γος Τρικούπης επέλεξε λανθασμένη πορεία για τα υπολείμματα της Ομάδας του με αποτέλεσμα στην τοποθεσία Ογιουτσούκ να αναχαιτισθεί από τμήματα Τουρκικού ιππικού και μόνο η IX Μεραρχία με επιθετική ενέργεια κατάφερε να διασπάσει αυτό το εμπόδιο και να διαφύγει την αιχμαλωσία (το μεγαλύτερο μέρος της υπόλοιπης Ομάδας Τρικούπη αποκόπηκε και τελικώς παραδόθηκε);
4. Γράφετε στο άρθρο σας ότι το 5/42 «μετά από το Καλετζίκ συμμετείχε μόνο στην μάχη του Σαλιχλί». Μήπως υπήρξε συμμετοχή του 5/42 και στην αμυντική μάχη στην τοποθεσία Άκ Τάς (όπου ο «φυγάς» Συν/χης Πλαστήρας διορίσθηκε διοικητής μίας – ίσως νεοσύστατης – ΧΙΙΙ Μεραρχίας); Μετά την μάχη του Σαλιχλί συμμετείχε το 5/42 σε συνεχείς επιβραδυντικούς αγώνες;
5. Το στρατηγείο του Υπ/γου Τρικούπη διέθετε μόνο μία και μοναδική συσκευή ασυρμάτου η οποία «χάθηκε» στην μετακίνηση του στρατηγείου; Δεν υπήρχαν εφεδρικές συσκευές ασυρμάτου ακόμα και σε γειτνιάζον μεραρχιακό αρχηγείο;
6. Γράφετε σχετικά με την μελέτη ελιγμών κι επιχειρήσεων υποχώρησης. Τα παραδείγματα της σύγχρονης Ελληνικής στρατιωτικής ιστορίας συμπεριλαμβάνουν όχι μόνον τις εμπειρίες των τακτικών στρατιωτικών μονάδων. Πρέπει να συμπεριλαμβάνουν και τις τακτικές ομάδων οι οποίες συμμετείχαν στην Εθνική Αντίσταση κατά την διάρκεια του Β΄ ΠΠ (π.χ., ο Στρ. Ν. Ζέρβας του ΕΔΕΣ ήταν λίαν εμπειροπόλεμος «απόφοιτος» του Πολέμου της Μ. Ασίας) σε συνθήκες ανορθόδοξου πολέμου. Οι αμυντικές τακτικές οι οποίες πρόσφατα εφαρμόσθηκαν από τις μικρές ομάδες του Ουκρανικού ΣΞ και των οργανωμένων ομάδων αυτοάμυνας σε συνεργασία με πυρά υποστήριξης ΠΒ στην επιτυχή και σταδιακή απόκρουση της Ρωσικής εισβολής προς Κίεβο, περιέχουν σχετικά διδάγματα.
εξαιρετικό άρθρο, εξαιρετικά και πολλά σχόλια.
Ή αλλάζουμε ή εξαφανιζόμαστε.
ΛΑΜΠΡΟΣ, ΗΠΑ
«5. Τό στρατηγεῖο τοῦ Ὕπ/γοῦ Τρικούπη διέθετε μόνο μία καί μοναδική συσκευή ἀσυρμάτου ἡ ὁποία «χάθηκε» στήν μετακίνηση τοῦ στρατηγείου; Δέν ὑπῆρχαν ἐφεδρικές συσκευές ἀσυρμάτου ἀκόμα καί σέ γειτνιάζον μεραρχιακό ἀρχηγεῖο;»
Ἀπό τόν δραπέτη τοῦ χάρου τοῦ ἥρωα Γ. ΤΣΑΚΑΛΟΥ φαίνεται ὅτι ὕπηρχε ἄλλος ἕνας καί φορτώθηκε κατά λάθος στό τραῖνο καί χάθηκε. Ὅπως γραφωμεν καί στό ἄλλο τοπικ «ἡ ἐξέχουσα εἶχε τόν θάνατο μέσα της» ἄκουσα ἀπό κάποιον ὅτι εἶχαν παραγγελθεῖ αὐρματοι καί ἀλλά ὑλικά τα ὁποῖα ἐμπόδισε ἡ ἀντάντ νά ἔρθουν στήν Ἑλλάδα! Δέν ξέρω κατά πόσον εἶναι ἀληθής ἡ πληροφορία αὐτή.
Καί αὐτά πού γραφεῖ ὁ Κ. ΠΑΝΤΑΖΗΣ στό βιβλίο του γιά τήν νύκτα 12 πρός 13 αὐγούστου 1922 μέ τό παλαιό ἡμερολόγιο εἶναι φοβερά, ἄξια στρατοδικείου γιά τούς παραβάτες τοῦ καθήκοντος
Λάμπρος Ε. Π., Η.Π.Α. ως προς τους ασυρμάτους.
Η Στρατιά Μικράς Ασίας, μόλις λίγο καιρό πριν την έναρξη των επιθετικών επιχειρήσεων το καλοκαίρι του 1921 εφοδιάστηκε με ασυρμάτους. Αγοράστηκαν από την Marconi για τις μεραρχίες 10 μικρής ισχύος και άλλοι 5 μεγαλύτερης (προφανώς για τα σώματα στρατού).
Ο ασύρματος του Α΄ ΣΣ μεταφερόταν επί ειδικού αυτοκινήτου, το οποίο όμως ήταν ακινητοποιημένο λόγω βλάβης. Έτσι αποφασίστηκε να μεταφερθεί σιδηροδρομικώς. Ωστόσο, φαίνεται ότι ο επικεφαλής αξιωματικός (ίσως κάποιος νεαρός ανθυπολοχαγός) «προτίμησε» να ταξιδεύσει έως το Εσκή Σεχίρ, παρά να κατέλθει στο ορισμένο σημείο που θα εγκαθιστούσε το Στρατηγείο του ο Τρικούπης.
Οι ασύρματοι των μεραρχιών ήταν μικρότερης ισχύος σε σχέση με αυτούς των σωμάτων στρατού και δεν μπορούσαν να επικοινωνήσουν απευθείας με Σμύρνη. Ο Τρικούπης χρησιμοποιούσε τον ασύρματο του Β΄ ΣΣ στέλνοντας αξιωματικούς συνδέσμους για να στέλνουν ή να λαμβάνουν σήματα από την Σμύρνη. Μια λεπτομέρεια είναι πως ο ασύρματος του Β΄ ΣΣ ήταν ελαφρώς μικρότερης ισχύος σε σχέση με αυτόν του Α΄ ΣΣ. Πάντως, από τις 16 Αυγούστου, ο ασύρματος του Β΄ ΣΣ δεν μπορούσε να στείλει ή λάβει σήματα εξαιτίας παρεμβολών από τουρκικούς ασυρμάτους. Δηλαδή την 4η ημέρα των επιχειρήσεων Επιπλέον, ενώ διεξαγόταν η υποχωρητική κίνηση ο ασύρματος του Β΄ ΣΣ δεν μπορούσε να είναι αναπτυγμένος για να λειτουργεί.
Αυτό που δεν ξέρουμε είναι γιατί η Ι Μεραρχία δεν επικοινώνησε με την γειτονική IV Μεραρχία (ή η VII Μεραρχία με την IV) μέσω ασυρμάτου, όταν αντελήφθη πως δεν υπήρχε επαφή με το Α΄ ΣΣ.
ὅταν κάνεις ἐκστρατεῖα εἶναι παράλειψις νά μήν ἔχεις δεύτερο αυτοκίνητο. Ὅμως ἔλαβαν γνώση τά τμήματα στρατοῦ γῦρο ἀπό τό ἀφιόν γιά τήν σοβαρότητα τῆς καταστάσεως ὅπως τήν περιγράφει ὁ Κ. ΠΑΝΤΑΖΗΣ τό βράδυ 12-8-1922;;
δέν εἶχαν ἐκεῖ ἔστω 5 ἀσυρμάτους, τούς χρησιμοποίησαν;;
@ Λάμπρος Ε. Π.
Αγαπητέ Λάμπρο
Το Απόσπασμα Πλαστήρα μετά την απώλεια του Καλετζίκ υποχώρησε στα υψώματα Βελισαρίου, πλην τμήματος του ΙΙ/42 Τάγματος που παρέμεινε στο ύψωμα 1535. Σχετικά βλέπε σχεδιάγραμμα 5 του άρθρου. Μετά την 0900 ώρα η μάχη στην περιοχή του υψώματος Βελισαρίου και του υψώματος 1535 κόπασε. Πολύ αργότερα, και όταν ο Πλαστήρας διαπίστωσε ότι η μάχη στον τομέα της Ι Μεραρχίας είχε παύσει και οι τουρκικές δυνάμεις προήλαυναν στην πεδιάδα του Σινάν Πασά, μετακίνησε το Απόσπασμά του στο ύψωμα Μπελ Τεπέ (βλέπε σχεδιάγραμμα 5). Εκεί περί την 1800 ώρα έλαβε την διαταγή συμπτύξεως της IV Μεραρχίας από τον αξιωματικό σύνδεσμο του Συντάγματός του στην IV. Τα γεγονότα αυτά αναφέρονται από τον Πλαστήρα στην Έκθεση Πεπραγμένων του, από τον Πυροβολάρχη του Λοχαγό Τούντα και από Υπολοχαγό του Συντάγματος του. Προφανώς το Απόσπασμα Πλαστήρα στο ύψωμα Μπελ Τεπέ δεν τελούσε σε εμπλοκή με τους Τούρκους.
Η IV Μεραρχία δεν ανέθεσε στον Πλαστήρα αποστολή οπισθοφυλακής για την 14η Αυγούστου. Τον διέταξε να υποχωρήσει την 1800 από την θέση που βρισκόταν και να εγκατασταθεί στα υψώματα Νοτίως Κιοπρουλού προκειμένου να την προκαλύψει από Νότο (βλέπε σχεδιαγράμματα 7 και 9). Η IV Μεραρχία την 14η Αυγούστου υποχώρησε προς την στενωπό του Κιοπρουλού σε 4 κατευθύνσεις και επομένως οι υποχωρούσες σε κάθε κατεύθυνση δυνάμεις της θα έπρεπε να καλύψουν οι ίδιες την υποχώρησή τους. Οι κατευθύνσεις υποχώρησης σημειώνονται στο σχεδιάγραμμα 9. Οι σχηματισμοί της IV Μεραρχίας και το 11ο Σύνταγμα υποχώρησαν στην κατεύθυνση Αφιόν – Γκετζέκ Χαμάμ – Κιοπρουλού. Υπόψη ότι το Απόσπασμα Πλαστήρα για να φθάσει στα υψώματα Νοτίως Κιοπρουλού είχε να διανύσει την μικρότερη απόσταση από αυτές που είχαν να διανύσουν οι υπόλοιπες δυνάμεις της IV Μεραρχίας. Μία ματιά στο σχεδιάγραμμα 1 το αποδεικνύει.
Αποστολή οπισθοφυλακής ανατέθηκε στο Απόσπασμα Πλαστήρα από την IV Μεραρχία για την επομένη, όπως τούτο προκύπτει από την διαταγή της:
«δ) Το Απόσπασμα Πλαστήρα προς Νοτίως Κιοπρουλού υψώματα άτινα θα τηρήσει μετ’ Αντισυνταγματάρχου Καλλιαγκάκη (26ον Συν/μα) εγκαθιστάμενον ασφαλώς. Ώρα ενάρξεως συμπτύξεως 18η. … Τα Αποσπάσματα Καλλιαγκάκη και Πλαστήρα θα συνταυτίσωσι τας κινήσεις των Ν. Ακάρ, ώστε να εξασφαλίζωσιν εκ παραλλήλου τας κινήσεις των Β. Ακάρ τμημάτων μας».
Τα ζητήματα που καθορίζονταν στο παραπάνω απόσπασμα της διαταγής της IV Μεραρχίας είναι ότι το Απόσπασμα Πλαστήρα θα υποχωρούσε την 1800 ώρα και τα Αποσπάσματα Πλαστήρα και Καλλιαγκάκη θα έπρεπε να εξασφαλίσουν την υποχωρητική κίνηση της Μεραρχίας βόρεια του ποταμού Ακάρ το πρωί της επομένης. Μόνο που τούτο ήταν αδύνατο να συμβεί από το Απόσπασμα Πλαστήρα, αφού ο διοικητής του το μετέφερε την 14η Αυγούστου βόρεια του ποταμού Ακάρ και την 0700 ώρα της επομένης, 15η Αυγούστου, υποχώρησε άνευ διαταγής της IV Μεραρχίας προς το Τουμλού Μπουνάρ (βλέπε σχεδιάγραμμα 9). Προφανώς οι ανυπακοές του Πλαστήρα ήταν πολλές σε αριθμό.
Η υποχώρηση του Αποσπάσματος Πλαστήρα προς τα υψώματα Νοτίως Κιοπρουλού διεξήχθη χωρίς σοβαρή όχληση. Τσέτες εκείνη τη στιγμή δεν υπήρχαν.
Πράγματι υπήρξε πρόθεση εκτέλεσης αντεπίθεσης από την Ομάδα Φράγκου. Όμως για τους λόγους που αναφέρετε δεν εκτελέστηκε. Η μη εκτέλεση της εν λόγω αντεπίθεσης θεωρείται από πολλούς (και από μένα) αδικαιολόγητη.
Ο Καραμάνος δεν ανήκε μάλλον στο 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων, αλλά στην ΙΧ Μεραρχία. Αυτό όμως δεν έχει σημασία. Το ερώτημα είναι το πώς θα μπορούσε μία δύναμη 40-50.000 ανδρών να διαφύγει από ένα ημιονικό δρομολόγιο παρά το χωριό Άκτσιοϊ;
Μετά το Αλή Βεράν ουδεμία μάχη άξια σημασίας διεξήχθη. Και πως άλλωστε; Στο διάστημα 17-22 Αυγούστου, δηλαδή σε διάστημα 6 ημερών, οι δυνάμεις Φράγκου και αυτές που διασώθηκαν από το Αλή Βεράν έφθασαν στο Σαλιχλί. Όποιος δει τον χάρτη θα κατανοήσει αυτό που γράφω. Στο διάστημα αυτό υπήρξαν πορείες ακόμη και 24ώρες.
Κε. Ταξίαρχε, anast, και Κ/Δ ΚΒ – Πολλά ευχαριστώ για τα απαντητικά και λίαν διαφωτιστικά σχόλια.
04/10/2022 – τοπική 22:15 — ώρα Ελλάδος 05:15, 05/10/2022
Συγχαρητηρια για την αναλυση και τις παρατηρησεις στο τελος.Οπως το βλεπω τελικα ακομα και με Βενιζελο δεν θα ειχε καλο τελος η εκστρατεια,αλλωστε ο πλαστηρας βενιζελικος ηταν διοτι το προβλημα ηταν δομικης φυσης στερουμασταν εκπαιδευσης και γνωσης,τελικα και σοβαροτητας,ισως ομως μπορουσε να διασωσει μερος της ανατολικης θρακης,μεχρι εκει.Λυπουμαι πολυ που μυαλο δεν βαζουμε.Θα επρεπε οι υπευθυνοι να ντρεπονται αν συνεχιζουμε το ετος 2022 να εχουμε τα ιδια ελλειμματα.οι στολες δεν κανουν τους αξιωματικους,ουτε οι γραβατες τους πολιτικους.τι να πω μενω αναυδος!ας ερωτηθουν για ολα αυτα οι υπευθυνοι ,ποτε προβλεπεται να αλλαξουν τα κακως κειμενα;μεσα στην χιλιετια που διανυουμε;!
Ὁ Δραπέτης τοῦ χάρου γράφει (σ.227)
…..ὡστόσο οἱ τοῦρκοι ἔριξαν στήν μάχη ὅλες τίς δυνάμεις τους «τά ἔπαιξαν ὅλα γιά ὅλα…»
Ἐμεῖς τί παίξαμε;
Παρατάξαμε ὅτι εἴχαμε ἐκεῖ μπροστά μας. Ἡ ὑπόλοιπη δύναμη τῆς στρατιᾶς καθότανε καί κοίταζε μέ ἀνοικτό το στόμα, σάν ψημένο κεφάλι.καί μόνο το ἀπόγευμα τῆς ἄλλης ἡμέρας διατάχθηκε τό 46/12 σύνταγμα πού συνόρευε μέ τήν 4η μεραρχία νά πάη γιά ἐνίσχυση τῆς χαλασμένης πιά γραμμῆς τοῦ μετώπου, γιατί οἱ τοῦρκοι εἶχαν ἀνοίξει ρῆγμα καί ἄρχισαν ἀπό τίς νέες θέσεις τους νά βομβαρδίζουν τό Ἀφιόν Καραχισάρ.
……ὁ Τρικουπης προσπαθοῦσε νά ἐπικοινωνήση διά τοῦ ἀσυρμάτου μέ τήν στρατιά Σμύρνης νά λάβη ἐντολές καί ἔτσι ἄφησε νά χαθῆ πολύτιμος χρόνος…..
Καί ἀλλά πολλά γράφει ὁ ἥρωας Γ. Τσάκαλος
Ἐπιρίπτει τήν εὐθύνη στό Ἀφιόν.
Τό τί ἔπρεπε νά γίνη ἔχει λεχθεῖ ἀπό τούς σχολιαστές καί τόν συντάκτη τῆς εἰσηγήσεως.
Ἀλλά νά κάνης ἐκστρατεία στήν Ἄγκυρα καί νά μήν τήν κάνης δίπλα σου ἐμεῖς τό βλέπωμε γιά μεγάλη βλακεία, ὑπέρμετρη.
παντως και για τους Τουρκους την προηγουμενη χρονια τα πραγματα ηταν παρα πολυ δυσκολα,οι στρατιωτες μας και αμυνθηκαν οταν χρειαστηκε με επιτυχια σε τρομερα δυσκολες συνθηκες(σε τετοιο βαθος και επομενως με τοσο δυσκολο ανεφοδιασμο) και εκαναν τον υπερ παντων αγωνα επιτιθεμενοι και θα μπορουσαν με λιγο καλυτερα επιχειρησιακα σχεδια ή απλουστατα στην περιπτωση του Σαγγαριου αν ειχαν υποχωρησει πρωτοι οι τουρκοι(που ειχαν και αυτοι δραματικες απωλειες και σε αξιωματικους,αλλωστε ως τετοια εγινε γνωστη η μαχη εκεινη στην Τουρκια ,λογω των τεραστιων απωλειων που ειχαν σε αυτους)να επικρατησουν του πεδιου…δεν συνεβη και μετα η στασιμοτητα ενος ετους οπωσδηποτε ηταν λανθασμενη ενεργεια της ηγεσιας,εκ των υστερων μιλωντας
@ armatistis
General, thank you for the detailed
response and analysis!
The political resistance to adopting a more professional military reminds me of 1930s France. Charles de Gaulle’s advocacy of a professional, combined arms force capable of mobile operations was met with great skepticism across the political spectrum. The leftists feared that a professional army was less reliable and loyal to the 3rd Republic than a pure conscript army. The right wing doubted the effectiveness of such a force and were entrenched in outdated thinking.
I can’t understand how 3-4 weeks of training provides any value. General Katheniotis was correct; limited terms of service provide no usefulness and are completely inadequate. Two years ago the US Army increased initial training for combat arms recruits to 22 weeks. Prior to this, it was 14 weeks for infantry and 16 weeks for armor/cavalry. Non-combat recruits continue to receive 10 weeks of basic training before technical training.
Having the I, IV, VII, IX divisions and Plastiras’s 5/42 regiment under his command, do you think Frangou was capable of making a defensive stand somewhere east of Smyrna? If you add in the II Division under Gonatas (with extra battalions assigned?), the forces at hand were not insignificant. Granted the IV division and 5/42 regiment were greatly reduced in strength. The Turks might not have been in condition to conduct another large-scale attack. I absolutely agree that several 24 hour marches were needed for the group to get away from the main body of the Turkish army and only have to deal with Turkish cavalry and irregulars the rest of the way, which was not difficult.
Κύριε Ταξίαρχε, στο σχόλιο σας της 29-09-2022 18:48 γράφετε:
«Η μόνη ρεαλιστική επιλογή που είχε ο Τρικούπης ήταν από πολύ νωρίς το πρωί της 15ης Αυγούστου να κινήσει τις υπό τις διαταγές του δυνάμεις προς το Τουμλού Μπουνάρ».
Ακόμη και αν η κίνηση αυτή εξετελείτο επιτυχώς, δεν θα είχε ως συνέπεια την διάσπαση του μετώπου και την διείσδυση των Τούρκων μεταξύ του βορείου και του νοτίου συγκρο-τήματος; Πως εκτιμάτε ότι θα εξελίσσοντο τα πράγματα;
Ο Κ. Κανελλόπουλος (σελ.161) αναφερόμενος στην κατάσταση το βράδυ της 14-08-2022 αναφέρει ότι ο επιτελάρχης του Α’ ΣΣ υπεστήριξε την υποχώρηση προς Κιουτάχεια. Αυτό δεν θα άφηνε ανοικτό το δρόμο προς την Σμύρνη; Ποιό μπορεί να ήταν το σκεπτικό του;
Η διείσδυση του Τουρκικού Ιππικού στα νώτα της I Μεραρχίας είχε καταλυτικές συν-έπειες, δεν φαίνεται όμως να έγινε προσπάθεια να αντιμετωπιστεί. Ήταν λάθος εκτιμήση ή έλλειψη δυνάμεων;
Αναγνωρίζω ότι είναι προβληματισμοί αδαούς και επαφίεμαι στην κρίση σας αν αξίζει να δημοσιευθούν.
@ Ανώνυμο 14 Οκτωβρίου 2022/1049
Αγαπητέ
Προφανώς η υποχώρηση των δυνάμεων Τρικούπη προς το Τουμλού Μπουνάρ, είτε κατά την 15η που δεν έγινε, είτε κατά την 16η που διεξήχθη ανεπιτυχώς όμως, θα είχε σαν αποτέλεσμα την διάσπαση της συνέχειας του όλου μετώπου της Στρατιάς Μ. Ασίας. Η κατάσταση που θα διαμορφωνόταν αν η υποχώρηση του Τρικούπη στο Τουμλού Μπουνάρ διεξαγόταν την 15η θα ήταν η εξής:
– Στην οχυρωμένη τοποθεσία του Τουμλού Μπουνάρ θα συγκεντρώνονταν 4 άθικτες Μεραρχίες, 2 ακόμη (Ι και VII) με πολλά προβλήματα, τα υπολείμματα της IV και λίγο πίσω η ΙΙ Μεραρχία και η Μεραρχία Ιππικού. Κατόπιν τούτου υπήρχαν σοβαρές δυνατότητες η τοποθεσία του Τουμλού Μπουνάρ να τηρηθεί υπό την ελληνική κατοχή. Για το παραπέρα μόνο υποθέσεις μπορεί να γίνουν.
– Το Γ΄ Σώμα Στρατού μπορούσε να τηρήσει τον τομέα του Εσκί Σεχίρ – Προύσας με τις 3 Μεραρχίες του δεδομένου ότι ήταν ισχυρότερο του έναντι του μετώπου του 3ου τουρκικού Σ.Σ.. Ενδεχομένως να μπορούσε να αναλάβει και επίθεση προς Νότο, αν του επιστρεφόταν η Ανεξάρτητη. Υπόψη ότι η Ανεξάρτητη Μεραρχία του Γ΄ Σ.Σ. είχε διατεθεί από την Στρατιά στον Τρικούπη την νύκτα της 14ης/15η Αυγούστου..
– Τα πάντα θα κρίνονταν από την ενεργητικότητα των ανώτατων διοικητών να διευθύνουν τον αγώνα, που όπως προκύπτει μάλλον αυτή δεν υπήρχε.
Στην περίπτωση που οι 4 ανέπαφες Μεραρχίες υπό τον Τρικούπη υποχωρούσαν προς Βορρά και πάλι η συνέχεια του μετώπου θα διασπάτο. Στην περίπτωση αυτή:
– Οι τούρκοι θα μπορούσαν να επιτεθούν με το 1ο Σώμα Στρατού κατά της Ομάδας Φράγκου και να την καταδιώξουν προς την Σμύρνη σχετικά εύκολα, αφού όπως απεδείχθη εκ των γεγονότων η Ομάδα Φράγκου δεν διέθετε ισχυρή συνοχή και μαχητικότητα. Άλλωστε υποχώρησε το μεσημέρι της 15ης Αυγ από την γραμμή Ταζλέρ – υψώματα Καρατζά Εϋρέν – Ακ Χισάρ άνευ πίεσης από τον εχθρό, το δε 1/38 Σ. Ευζώνων εγκατέλειψε την 16η Αυγ το Τοκλού Τεπέ, επίσης άνευ πίεσης. Επομένως οι Τούρκοι θα έφθαναν οπωσδήποτε στην Σμύρνη, εκτός αν γινόταν κάποιο θαύμα.
– Με το 2ο και το 4ο Σώμα Στρατού θα συνέχιζαν την επίθεσή τους προς Βορρά.
– Η Ομάδα Τρικούπη κατά την υποχώρησή της προς Βορρά θα είχε να αντιμετωπίσει το 5ο Σώμα Ιππικού (3 Μ. Ιππικού) που βρισκόταν στα νώτα του, ως επίσης το 6ο Σ. Στρατού και την 61η Μεραρχία που θα της επιτίθεντο από ανατολικά. Επομένως η υποχώρηση προς Βορρά δεν θα ήταν ανώδυνη και πολύ πιθανόν η συνένωση με το Γ΄ Σώμα Στρατού να ήταν αδύνατη. Σχετικά βλέπε σχεδιαγράμματα 11 και 12 του άρθρου προς αντίληψη.
– Η τουρκική διοίκηση (Ινονού) που μάλλον διέβλεψε την ενέργεια αυτή, και αποβλέποντας στην αιχμαλωσία μίας μεγάλης δύναμης της Στρατιάς Μ. Ασίας, τροποποίησε την διαταγή της 1ης Στρατιάς περί καταδίωξης προς Βορρά (βλέπε ενότητα 16) και διέταξε την 2η τουρκική στρατιά να καταδιώξει διά του 6ου Σ.Σ., της 61 Μεραρχίας και της Μεραρχίας Ιππικού Συγκρότημα προς τα δυτικά. Επειδή οι παραπάνω δυνάμεις της 2ης Στρατιάς δεν παρουσίασαν αξιοσημείωτη δραστηριότητα κατά την 13η και 14η Αυγούστου (προς τούτο εκδόθηκε μία αυστηρή και αρκετά προσβλητική διαταγή του Ινονού προς τον διοικητή της), μετέβη στην 2η στρατιά ο Αρχηγός του τουρκικού Γενικού Επιτελείου Φεβζί πασάς, όπως δια της επί τόπου παρουσίας του ωθήσει τις δυνάμεις της 2ης Στρατιάς με ταχύτητα προς τα δυτικά.
Όσον αφορά τη δράση του τουρκικού ιππικού στα νώτα της Ι Μεραρχίας, πράγματι δεν υπήρχε δύναμη για να το αναχαιτίσει. Τις απογευματινές ώρες της 13ης Αυγούστου διατέθηκε ένα Τάγμα της VII Μεραρχίας, αλλά δεν μπόρεσε να κάνει κάτι το ουσιαστικό. Και πως άλλωστε. Την επομένη το Τάγμα αυτό υπό τον Ταγματάρχη Δανίκα δεν κατόρθωσε να καταλάβει αμυντικές θέσεις στα υψώματα του Αϊβαλή και άνευ ουσιαστικής μάχης υποχώρησε προς Μπασκιμσέ. Ο διοικητής του παρασύρθηκε από τους ατάκτως υποχωρούντες άνδρες του.
Όπως μπορεί να αντιληφθεί ο καθείς, από την μία πλευρά, των Τούρκων, υπήρχε άπειρη επιθετική ενεργητικότητα, και από την ελληνική πλευρά άπειρη αδράνεια και παθητικότητα.
«Πολεμάν υπήρξε πάντοτε επιτίθεσθαι» (Φρειδερίκος ο Μέγας). Εξ όλων των σφαλμάτων ένα μόνο είναι ατιμωτικό, η αδράνεια (Στρατάρχης Φος)»
Σας ευχαριστώ πολύ για την αναλυτική απάντηση και για την εμπεριστατωμένη παρουσίαση της όλης εκστρατείας.
Χίλια μπράβο στο συγγραφέα του άρθρου και άλλα χίλια στους αναγνώστες για το επίπεδο τους!!
κάποιοι ἀξιωματικοί στό ἀφιόν καραχισάρ εἶχαν βγάλει τήν σχολή τῶν εὐελπίδων;;
βλέπω ἔλλειψη στοιχειωδῶν γνώσεων!
ὁ Γ. Τσάκαλος ἀναρωτιέται «γιατί τόσο μεγάλη περίοδος ἁπραξίας» ἀφοῦ ἤξεραν τί θά γινόταν!
Ορθοπεδικό Μαρία Γ.
Αξιότιμη κυρία σας ευχαριστώ θερμά για τα φιλόφρονα λόγια σας.
Συγχωρέστε μου την παρεμβολή , η ερώτηση μου αφορά τους Λόχους Ημιονηγών του πολέμου 1940 – 1941 . Ποια ήταν η σύνθεση των μονάδων αυτών σε άνδρες και κτήνη , τι φόρτους μπορούσαν να μεταφέρουν και πού ανήκαν οργανικά .
Ευχαριστώ .
Αγαπητέ κύριε Σταματίου
Δεν διαθέτω τις πληροφορίες που θέλετε και από τους τόμους της ΔΙΣ που διαθέτω δεν υπάρχει κάτι σχετικό. Ο τόμος επίσης της ΔΙΣ για την οργάνωση του Ελληνικού Στρατού είναι γενικόλογος και ελάχιστα κατατοπιστικός για την οργάνωση των μονάδων του στρατού μας.
@ Σταματίου Κωνσταντίνος
Το μόνο που γνωρίζω για τους λόχους ημιονηγών κατά το πόλεμο στο βορειοηπειρωτικό μέτωπο είναι ότι θεωρητικά είχε δύναμη περίπου 600 κτήνη, σε 4 διμοιιρές και πρόβλεψη για 1 άνδρα για κάθε 2 κτήνη. Ωστόσο, μετά τις πρώτες επιχειρήσεις διετάχθη η διάθεση 1 άνδρα για κάθε 1 κτήνος.
@ Σταματίου Κωνσταντίνος
Όπως αναφέρει ο φίλος Κ/Δ ΚΒ, κάθε λόχος ημιονηγών διαρθρωνόταν σε διοίκηση (3 αξιωμ, 25 οπλίτες και 18 κτήνη) και 4 μεγάλες διμοιρίες, κάθε μια με 1 αξιωμ 135 οπλίτες και 210 κτήνη) Η κάθε διμοιρία περιλάμβανε διοίκηση και κλιμάκια μεταφοράς τροφών για το προσωπικό και τα κτήνη της διμοιρίας και 4 κλιμάκια ημιονηγών, έκαστο με 1 λοχία, 1 δεκανέα, 22 στρατιώτες και 43 ημίονους που αποτελέσουν και τα όργανα γενικών μεταφορών της μονάδας. Συνολικά κάθε λόχος διέθετε 7 αξιωμ, 565 οπλίτες και 858 κτήνη εκ των οποίων τα 688 (4 διμοιρίες επί 4 κλιμάκια με 43 ημίονους) αποτελούσαν την μεταφορική δύναμη της μονάδας. Κάθε ΣΣ διέθετε 2 τέτοιους λόχους και προβλέπονταν και άλλοι σε επίπεδο στρατιάς. Επίσης λόχοι ημιονηγών προβλεπόταν να διατεθούν στις ΜΠ μικτής (ημι-ορεινής) και ελαττωμένης σύνδεσης της Βόρειας Ελλάδας σε περίπτωση που απαιτείτο ή μετατροπή τους σε ορεινή σύνθεση, κάτι το οποίο συνέβη κατά τον πόλεμο 1940-41 προκειμένου κάποιες από αυτές να χρησιμοποιηθούν στο αλβανικό μέτωπο. Πηγή: Αρχείο ΔΙΣ
Μήπως κάποιος από τους συντελεστές του ιστολογίου ή τους αναγνώστες του έχει εντοπίσει κάποιο πρόγραμμα ή ιστοσελίδα που παρουσιάζει το ανάγλυφο μιας γεωγραφικής περιοχής;
Ίσως θα βοηθούσε τούς μη ειδικούς αναγώστες να αποκτήσουν εικόνα του χώρου όπου διεξήχθησαν οι επιχειρήσεις. Σας ευχαριστώ πολύ.
google earth
Ευχαριστώ πολύ τους αγαπητούς φίλους , που έκαναν τον κόπο να ασχοληθούν και μου απάντησαν στο ερώτημα σχετικά με τους Λόχους Ημιονηγών του 1940 και ιδιαιτέρως τον Κο Σταματόπουλο για την λεπτομερή πληροφόρηση .