Μικρασιατική Εκστρατεία: Σημείωμα για το Ελληνικό πυροβολικό στη περιοχή της εξέχουσας στις 13 Αυγούστου 1922

Γράφει ο Αρματιστής  (Ενημέρωση: 24-09-13)

Το παρακάτω κείμενο δεν αποτελεί αυτοτελές κείμενο της σειράς για την Μικρασιατική Εκστρατεία. Αποτελεί ένα εκτενές σημείωμα σχετικά με την κατάσταση και το ρόλο του πυροβολικού κατά τη μάχη της Εξέχουσας, σε συνέχεια των πολλών και εξαιρετικά ενδιαφερόντων σχολίων που εμφανίστηκαν στο κυρίως άρθρο σχετικά με το θέμα αυτό. Λόγω της έκτασής του, αναρτάται σαν ξεχωριστό σημείωμα.

Είναι πολύ εντυπωσιακό το ενδιαφέρον των σχολιαστών να αποκρυπτογραφήσουν τη δύναμη του Ελληνικού πυροβολικού κατά τη διάρκεια της Μικρασιατικής εκστρατείας, αλλά και τη περίοδο αμέσως μετά τη Καταστροφή, όταν συγκροτήθηκε η Στρατιά του Έβρου. Ήδη έχουν κατατεθεί αρκετά στοιχεία, χρήσιμα για τη διερεύνηση του θέματος. Θα συμφωνήσω με το Κ/Δ ΚΒ αναφορικά με τα πυροβόλα ΣΚΟΝΤΑ των 75 χιλ. Η αναφορά προέρχεται από το Ξ. Στρατηγό, ο οποίος γράφει ότι:

 «η Στρατιά παρέλαβε αυθαίρετα από τις αφύλακτες συμμαχικές αποθήκες της Θράκης και της Σμύρνης αριθμό πυροβόλων SKODA χωρίς κλείστρα, των οποίων (κλείστρων) η κατασκευή επετεύχθη κατόπιν σύντονης εργασίας στα  εργοστάσια της Γενικής Διεύθυνσης Υλικού Πολέμου και στο Ναύσταθμο της Σαλαμίνας. Ο αριθμός των υπόψη πυροβόλων ανήλθε αρχικά σε 28 των 105 χιλ και 9 των 155 χιλ, αργότερα δε προστέθηκαν και 8 πυροβολαρχίες  SKODA ορειβατικές (δηλαδή 32 πυροβόλα)».

Τελικά γνωρίζουμε ότι:

1.  Συγκροτήθηκε στη Σμύρνη μία Μοίρα Βαρέως Πυροβολικού ΣΚΟΝΤΑ 150 χιλ [3 πυρχίες – 11 πυροβόλα] η οποία τον Ιούλιο του 1922 μεταφέρθηκε στην Ανατολική Θράκη, προκειμένου «να χρησιμοποιηθεί για τη κατάληψη της Κωνσταντινούπολης» [α.τ.γ.κ.π.γ.π. Νο1].

2.  Συγκροτήθηκαν 3 Μοίρες Ορειβατικού Πυροβολικού ΣΚΟΝΤΑ 105 χιλ [Α’, Β’, Γ’] εξ 24 πυροβόλων συνολικά, οι οποίες τον Αύγουστο του 1922 είχαν διατεθεί ανά μία στα Α’, Β’ και Γ’ ΣΣ. Η Α’ Μοίρα ΣΚΟΝΤΑ 105 χιλ του Α’ ΣΣ είχε διατεθεί στη ΧΙΙ Μεραρχία και δεν έλαβε μέρος στη τελική αναμέτρηση [α.τ.γ.κ.π.γ.π. Νο2]. Τα πυροβόλα των Α’ και Β’ Μοιρών, εγκατελήφθησαν στο Αλή Βεράν.

Διαθέτουμε ελάχιστα στοιχεία για τα ΣΚΟΝΤΑ των 75 χιλ. Δεν γνωρίζουμε ποιος ήταν ο ακριβής αριθμός τους, ούτε και αν κάποια εξ αυτών βρίσκονταν τον Αύγουστο του 1922 στη Μ.Α.. Πιθανολογώ ότι ο αριθμός τους ήταν μικρότερος των 32 και ότι ουδέποτε μεταφέρθηκαν στη Μ. Ασία. Δεν βρίσκονταν όμως ούτε στην Ανατολική Θράκη.  Το κρίσιμο κριτήριο αναφορικά με τα πυροβόλα Σκόντα είναι ότι κανένα από τα πολύτιμα αυτά πυροβόλα δεν βρισκόταν στη περιοχή του Αφιόν στις 13 Αυγούστου 1922. Και αυτό σημειώνει κάτι σημαντικό. Μπορεί οι μονάδες πυροβολικού να διέθεταν εξαιρετική εκπαίδευση, μεγάλη πολεμική πείρα και θαυμάσια πειθαρχία, αλλά, σε ανώτατο επιχειρησιακό επίπεδο, οι εξελίξεις στη τακτική χρησιμοποίηση του πυροβολικού δεν είχαν κατανοηθεί. Ο Χατζανέστης μετέφερε τη Μοίρα των ΣΚΟΝΤΑ 150 χιλ ΣΤΗΝ Αν Θράκη για να συντρίψει τα Θεοδοσιανά τείχη της Βασιλεύουσας, οι δε 3 Μοίρες των 105 είχαν κατανεμηθεί ομοιόμορφα στα 3 ΣΣ, μολονότι οι απειλές δεν ήταν παντού οι ίδιες. Ο Πάσσαρης που τόλμησε να επανεξετάσει τις απειλές και πρότεινε αναδιάταξη της Στρατιάς προκειμένου να συγκροτηθούν στρατηγικές εφεδρείες, αντιμετωπίστηκε ως ούφο από το Χατζανέστη και αποκλείστηκε. Και έτσι οι μεν Β’ και Γ’ Μοίρες Σκόντα 105 χιλ παρέμειναν στα Β’ και Γ’ ΣΣ και σε περιοχές που οι απειλές ήσαν μικρότερης σημασίας, η δε Α’ Μοίρα Σκόντα 105 χιλ του Α’ ΣΣ, αντί να βρίσκεται στη περιοχή ΝΔ του Αφιόν όπως επέβαλε η μορφολογία του εδάφους και η δυνατότητα των υπόψη πυροβόλων να εκτελούν επισκηπτική βολή, είχε διατεθεί στη ΧΙΙ μεραρχία, στο πεδινό τμήμα ανατολικά του Αφιόν, όπου θα ήταν καταλληλότερη μια Μοίρα πεδινού πυροβολικού.  Και αυτό ήταν το κρίσιμο στοιχείο στη χρησιμοποίηση του πυροβολικού και κατ΄ επέκταση στη σύγκριση ισχύος μεταξύ Τούρκων και Ελλήνων. Όχι ο αριθμός των πυροβόλων, αλλά ο τρόπος τακτικής χρησιμοποίησης του πυροβολικού. Οι μεν Τούρκοι διοικούσαν συγκεντρωτικά το πυροβολικό τους και κατένειμαν και επανακατένειμαν αυτό ανάλογα με τη κατάσταση, η δε ανώτατες Ελληνικές διοικήσεις κατένειμαν ή μάλλον διέσπειραν το διατιθέμενο πυροβολικό κατά Ουλαμούς και πυροβολαρχίες στις υφιστάμενες διοικήσεις … και καθάρισαν.  Ή καλύτερα έμειναν χωρίς πυροβολικό.

«Η εξέχουσα του Αφιόν Καραχισάρ είχε το θάνατο μέσα της»

Η επιλογή της αμυντικής τοποθεσίας του Αφιόν ως βασικός λόγος της ήττας

Γράφει ο Αρματιστής

τοῖς κείνων ρήμασι πειθόμενοι

«Ο Έλλην στρατιώτης επολέμησεν. Η μομφή ήν του προσάπτουν τινές, ότι απορρίψας τον οπλισμόν του, άμα τη ενάρξει της Τουρκικής επιθέσεως, ετράπη εις φυγήν, δεν είναι αληθής. …. Με τη ποσότητα ηθικού ήν ενέκλειεν έτι η ψυχή του ημύνθη γενναίως των οχυρωμένων του θέσεων. Εάν εκάμφθη προ πενταπλασίου εχθρού εν τη αμύνη μιας ελαττωματικής γραμμής, εάν εν τη υποχωρήσει του επανικοβλήθη, οδηγηθείς ως οδηγήθη, αποκοπείς των συγκοινωνιών του, κυκλωθείς επανειλημμένως, μαχόμενος επί ημέρας προς όλα τα σημεία, εις μίαν άχαρι και ματαίαν προσπάθειαν, άνευ πυρομαχικών και άνευ τροφίμων, τούτο ούτε εκπληκτικόν, ούτε πρωτοφανές είναι. … Συνέβη εις στρατούς κάλλιον συγκροτημένους ή ο Ελληνικός και καλύτερους θεωρουμένους τούτου. Τα στρατηγικά σφάλματα άτινα διεπράχθησαν, εβάρυνον καταπληκτικώς επί της πλάστιγγος. Το μειωμένον ηθικόν συνέτεινεν, αλλά δεν έκρινεν … Κύρια αίτια της όλης ήττης ήσαν:

       1.  Η εσφαλμένη εκλογή της αμυντικής τοποθεσίας εις την περιοχήν Αφιόν.
       2.  Η έλλειψις σοβαράς στρατηγικής εφεδρείας εις την εξέχουσαν του Αφιόν.
       3.  Η εσφαλμένη διεύθυνσις του υποχωρητικού αγώνος, από Αφιόν προς Τουμλού Μπουνάρ, το και σπουδαιότερον».

«Η Μικρασιατική Ήττα»

Αντισυνταγματάρχης Κ.Δ. Κανελλόπουλος,

Γενικά

Στις 13 Αυγούστου 1922 (π.ημ.) και ύστερα από πολύμηνη προπαρασκευή, άρχισε η μεγάλη Τουρκική επίθεση εναντίον των δυνάμεων της Στρατιάς Μικράς Ασίας που βρίσκονταν εγκατεστημένες στην αμυντική τοποθεσία που κάλυπτε τη πόλη του Αφιόν Καραχισάρ και η οποία ήταν γνωστή (και έτσι έμεινε στην ιστορία) με το όνομα «εξέχουσα του Αφιόν». Στρατηγικός σκοπός της Τουρκικής διοίκησης ήταν η διεξαγωγή μιας μάχης για τη συντριβή της Ελληνικής Στρατιάς, που θα επιτυγχάνονταν με την συγκεντρωτική επίθεση των κύριων Τουρκικών δυνάμεων εναντίον του πλέον ασθενούς σημείου της Ελληνικής αμυντικής διάταξης, ώστε να επιτύχουν σε σύντομο χρόνο τη διάρρηξη της Ελληνικής αμυντικής τοποθεσίας, στη συνέχεια το διαχωρισμό των Ελληνικών δυνάμεων με απόρριψη μέρους ή και του συνόλου τους προς βορρά και εκτός των γραμμών συγκοινωνιών τους και τελικά τη καταστροφή τους. Η επίθεση αποφασίστηκε να διεξαχθεί εναντίον της δεξιάς πτέρυγας της εξέχουσας του Αφιόν, δηλαδή στη περιοχή που περιλαμβανόταν μεταξύ του ποταμού Τσάϊ (Ακάρ) στα νοτιοανατολικά του Αφιόν Καραχισάρ και του Τουμλού Μπουνάρ στα δυτικά.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η Ιδέα Ενεργείας της ανώτατης Τουρκικής διοίκησης για το ΠΟΥ, το ΠΩΣ και με ΠΟΙΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ θα διεξαγόταν η ΜΕΓΑΛΗ επίθεση, καθώς και το ΓΙΑΤΙ επιλέχθηκε η δεξιά πτέρυγα της εξέχουσας για την εκτόξευση της επίθεσης:

«Η ιδέα μας ήταν να δώσουμε μία μάχη συντριβής, συγκεντρώνοντας τις κύριες δυνάμεις μας επί μιας πτέρυγας, εάν ήτο δυνατό, έναντι της εξωτερικής πτέρυγας του εχθρού. Βρήκαμε ως λύση ορθή να συγκεντρώσουμε τις κύριες δυνάμεις μας νότια της δεξιάς πτέρυγας του εχθρού, η οποία βρισκόταν στη περιοχή του Αφιόν Καραχισάρ και μεταξύ του ποταμού Τσάϊ και του Τουμλού Μπουνάρ. Εκεί βρισκόταν η σπουδαιότερη και η μάλλον εύτρωτος τοποθεσία του εχθρού. Υπήρχε η αντίληψη ότι το αποτέλεσμα θα ήταν ταχύ και αποφασιστικό εάν επιτιθέμεθα εκ της πλευράς αυτής»

(Απόσπασμα από ομιλία του Κεμάλ προς τη Τουρκική Εθνοσυνέλευση)

Αλλά και στην οδηγία επιχειρήσεων την οποία εξέδωσε στις 25 Ιουλίου 1922 ο διοικητής του Δυτικού Μετώπου Ισμέτ πασάς προς τους διοικητές των 1^ης και 2^ης Τουρκικών Στρατιών, αναφέρονται τα ακόλουθα:

«Αντικειμενικός σκοπός της επιθέσεως είναι να ριφθεί το κύριο εχθρικό σώμα προς βορρά, ηττώμενο σε γενική μάχη που θα αρχίσει και θα εξελιχθεί  στο Αφιόν, στα όρη Ακάρ και τη προέκτασή τους».

Ποια ήταν όμως εκείνα τα χαρακτηριστικά της δεξιάς πτέρυγας της εξέχουσας του Αφιόν που τη καθιστούσαν αφ’ ενός τη σπουδαιότερη του όλου αμυντικού μετώπου της Στρατιάς Μικράς Ασίας και αφ’ ετέρου ιδιαίτερα ευάλωτη σε ένα ισχυρό και μεθοδευμένο κτύπημα, ώστε η Τουρκική ηγεσία να εκτοξεύσει εναντίον της τη μεγάλη επίθεση που από καιρό μελετούσε και προετοίμαζε; Αλλά και γιατί ο Κ. Κανελλόπουλος θεωρεί ότι  η εσφαλμένη επιλογή της αμυντικής τοποθεσίας στη περιοχή του Αφιόν, ήταν ένας από τους τρεις βασικούς λόγους της ήττας της Ελληνικής Στρατιάς στη μεγάλη μάχη που διεξήχθη στα κράσπεδα του Αφιόν Καραχισάρ στις 13 και 14 Αυγούστου 1922;

Το παρόν κείμενο, τη σημερινή μαύρη και ξεχασμένη επέτειο  της 13^ης Αυγούστου 1922, αυτό το σκοπό έρχεται να εκπληρώσει. Να φέρει σε γνώση κάθε Έλληνα που ενδιαφέρεται για τα τραγικά γεγονότα εκείνης της περιόδου, τα ελαττώματα και τις αδυναμίες της αμυντικής τοποθεσίας της εξέχουσας του Αφιόν, καθώς και το πώς και το γιατί επιλέχθηκε από την ηγεσία της Μικρασιατικής Στρατιάς και τους επί τόπου διοικητές των μεγάλων μονάδων, εκείνη η άκρως προβληματική και ευάλωτη τοποθεσία που έκρυβε το θάνατο μέσα της και που κάτω από τα ερείπια των προμαχώνων της παραμένουν άταφα και ατίμητα τα οστά εκατοντάδων Ελλήνων μαχητών που έδωσαν τον υπέρ πάντων αγώνα «τοις κείνων ρήμασι πειθόμενοι». Ακόμη θα αναφερθούν και ορισμένα – ελάχιστα – στοιχεία για την Ελληνική αμυντική διάταξη στην εξέχουσα του Αφιόν, καθώς και για την απουσία ισχυρής εφεδρείας στη περιοχή που επιχειρήθηκε τη διάρρηξη της τοποθεσίας. Απουσία που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη τελική έκβαση της μάχης σε βάρος των Ελληνικών όπλων.

Δεν θα υπάρξει αναφορά στα της διεξαγωγής του αμυντικού αγώνα, στη ποιότητα των διοικήσεων και στο ηθικό των δυνάμεων, επειδή αυτά τα πολύ σημαντικά και τεράστια κεφάλαια, θα αναλυθούν  «εν καιρώ».

Μολονότι έχουν περάσει 91 χρόνια από τη 13^η Αυγούστου 1922, η Μικρασιατική Καταστροφή θα συνεχίζει να στοιχειώνει το έθνος. Στην προσπάθεια να δοθούν απαντήσεις για τα αίτια που προκάλεσαν τη καταστροφή του Μικρασιατικού Ελληνισμού έχουν χυθεί χιλιάδες τόνοι μελάνης. Και ενώ σχεδόν όλοι όσοι καταπιάστηκαν με το τεράστιο αυτό ζήτημα αναφέρουν ότι η πραγματική αιτία της καταστροφής ήταν η ήττα του Ελληνικού Στρατού στο πεδίο της μάχης, αποφεύγουν να μιλήσουν διεξοδικά για τις αιτίες και τους λόγους που οδήγησαν στην ταπεινωτική συντριβή μιας πανίσχυρης στρατιάς και που δυστυχώς, είναι οι ίδιοι λόγοι που επαναλαμβάνονται επί 200 χρόνια ελεύθερου εθνικού βίου και μας οδήγησαν (και θα μας οδηγήσουν πάλι στο μέλλον) σε τραγικές εθνικές περιπέτειες.

Έχει σημασία και επιβάλλεται να τονιστεί ότι στη Μικρά Ασία συγκρούστηκε ο Ελληνικός με τον Τουρκικό στρατό και ότι ο Ελληνικός στρατός ηττήθηκε στο πεδίο της μάχης του Αφιόν Καραχισάρ. Ο Ελληνικός στρατός, αφού έγραψε σελίδες δόξας στα πεδία της μαχών, στην τελική αναμέτρηση στην περιοχή του Αφιόν Καραχισάρ ηττήθηκε, συντρίφτηκε, αποσυντέθηκε, κατέστη ανίκανος για τη διεξαγωγή επιχειρήσεων και έστρεψε τα νώτα στον εχθρό αναζητώντας τη σωτηρία στη θάλασσα. Το μέγεθος της καταστροφής που ακολούθησε τη στρατιωτική ήττα ήταν ανάλογο της ασύλληπτης ταχύτητας με την οποία διαλύθηκε η περήφανη Μικρασιατική Στρατιά που ένα χρόνο πριν από το σάλπισμα της αποχώρησης έκρουε τις πύλες της Άγκυρας από το Ντουά Τεπέ του Πολατλί μέχρι τα βράχια του Καλέ Γκρότο. Και οι ευθύνες για τη μεγάλη στρατιωτική ήττα και τη συντριβή του στρατού είναι καθαρά Ελληνικές και θα πρέπει να αναζητηθούν. Βαρύνουν αποκλειστικά τις πολιτικές ηγεσίες της εποχής, τους διοικητές του Στρατού, αλλά και  το μέρος εκείνου του πνευματικού και δημοσιογραφικού κόσμου που δεν συμπαραστάθηκε στο μεγάλο εγχείρημα, ή ενδεχομένως και το έβλαψε.

Και αυτός είναι ο σκοπός του παρόντος κειμένου. Η αναζήτηση των λόγων  που οδήγησαν στη στρατιωτική ήττα. Επειδή πέρα από τους «θρήνους» που εκπέμπονται κάθε χρόνο τέτοια εποχή για τις χαμένες πατρίδες  – με το αζημίωτο πάντοτε – οφείλουμε να αναλογιστούμε αν η μεγάλη καταστροφή μας έκανε – ως έθνος – σοφότερους.

13 Αυγούστου 1922, Εξέχουσα Αφιόν Καραχισάρ: Η Αρχή του Τέλους

Ὑπὲρ τῆς Ἀχαϊκῆς Συμπολιτείας πολεμήσαντες

Ἀνδρεῖοι σεῖς ποὺ πολεμήσατε καὶ πέσατ᾿ εὐκλεῶς

τοὺς πανταχοῦ νικήσαντας μὴ φοβηθέντες.

 Ἄμωμοι σεῖς, ἂν ἔπταισαν ὁ Δίαιος κι ὁ Κριτόλαος.

Ὅταν θὰ θέλουν οἱ Ἕλληνες νὰ καυχηθοῦν,

«Τέτοιους βγάζει τὸ ἔθνος μας» θὰ λένε

γιὰ σᾶς. Ἔτσι θαυμάσιος θά ῾ναι ὁ ἔπαινός σας.

Η εξέχουσα του Αφιόν Καραχισάρ

Σαν σήμερα, την 05.00 της 13ης Αυγούστου 1922 άρχισε σφοδρός  βομβαρδισμός των θέσεων των I και IV Μεραρχιών από το τουρκικό πυροβολικό, που θα οδηγούσε μέσα σε λίγες μέρες στην κατάρρευση του στρατού της Μικρασίας και το τέλος του Μικρασιατικού Ελληνισμού.

Η Μικρασιατική Καταστροφή είναι το κομβικό σημείο της Νεώτερης Ελληνικής Ιστορίας, ασύγκριτα σημαντικότερο από ό,τι προηγήθηκε και από ό,τι ακολούθησε. Η Καταστροφή δε σήμανε μόνον την απώλεια του Μικρασιατικού Ελληνισμού, τον μαρτυρικό θάνατο εκατοντάδων χιλιάδων Ελλήνων, το χαμό δεκάδων χιλιάδων γυναικών και παιδιών στα σκλαβοπάζαρα και τον ξεριζωμό των περισσότερων από ενάμιση εκατομμυρίου Μικρασιατών από τις εστίες τους. Αυτά, τα ανείπωτα τραγικά, θα μπορούσαν κάποτε να επουλωθούν από το χρόνο.

Η Μικρασιατική Καταστροφή σήμανε κάτι πολύ βαθύτερο για την Νεώτερη Ελλάδα: σήμανε την εσωτερίκευση της ήττας, της εξάρτησης και της αδυναμίας. Η Καταστροφή έπεισε τις έκτοτε διαδοχικές ελληνικές ηγετικές ομάδες ότι χωρίς την πατρωνία «Μεγάλων» ξένων δυνάμεων «η Ελλάς ασφαλώς και δεν είναι σοβαρό Κράτος», όπως έλεγε ο Γούναρης. Αφαίρεσε από τις ηγετικές ομάδες της χώρας την αίσθηση ιστορικής ευθύνης για την πορεία και το μέλλον της. Εγκατέστησε στις πολιτικές συνειδήσεις την πεποίθηση ότι η παρουσία στο διεθνή χώρο είναι κάτι που δεν εξαρτάται από εμάς τους ιδίους αλλά από εξωγενείς παράγοντες, από τις διαθέσεις άλλων, από τις συγκυρίες και την τύχη. Και τους επέτρεψε, έτσι, στους πολιτικούς να πολιτεύονται στη χώρα ως καιροσκόποι βλαχοδήμαρχοι: χωρίς καμία συναίσθηση ιστορικής ευθύνης και χωρίς κανέναν ιστορικό ορίζοντα. Η Καταστροφή εγκαθίδρυσε και στον απλό λαό μια βαθιά αίσθηση ήττας, μιζέριας και ανικανότητας σε όλα τα επίπεδα – και όχι μόνον της εξωτερικής πολιτικής. Αυτό είναι το κρυφό νήμα που ενώνει τη Μικρασιατική Καταστροφή με το παρόν μας.

Ήταν ανέφικτη εξ αρχής η επιτυχία της Μικρασιατικής Εκστρατείας;