Ο Συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας και η Προβληματική Δράση του κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία – Μέρος ΙΙΙ

Γράφει ο Αρματιστής

Κατ’ αρχάς θα πρέπει να αναφέρουμε ότι οι πληροφορίες που διατίθενται από Ελληνικές πηγές για την μάχη της 14ης Αυγούστου στη δεύτερη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ είναι εξαιρετικά περιορισμένες. Από τους επικεφαλής αξιωματικούς των μονάδων που αμύνθηκαν στο Καλετζίκ δεν διαθέτουμε καμία απολύτως πληροφορία πλην αυτών από την Έκθεση Πεπραγμένων του διοικητή της Πυροβολαρχίας του Κ.Α. Καμελάρ Υπολοχαγού Ραυτόπουλου. Αλλά και ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας στην Έκθεση του δεν είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικός για τα γεγονότα της μάχης δεδομένου ότι λίγο πριν την έναρξη της προπαρασκευής του Τουρκικού Πυροβολικού -την 6η πρωινή ώρα- μετέβη στην περιοχή του υψώματος 1535 για να «παρακολουθήσει» τη μάχη που θα διεξαγόταν στο Καλετζίκ.

Οι σημαντικότερες πληροφορίες που διαθέτουμε για τη μάχη της 14ης Αυγούστου προέρχονται κυρίως από την Τουρκική ΔΙΣ και ταυτίζονται με τις αναφορές της Έκθεσης Πεπραγμένων του Υπολοχαγού Ραυτόπουλου, που και αυτές είναι περιορισμένες αφού η Πυροβολαρχία του ήταν ταγμένη πίσω από τη γραμμή μάχης.

Παρά ταύτα θα επιδιώξουμε να ανιχνεύσουμε και να περιγράψουμε κατά το δυνατόν πληρέστερα τα κύρια γεγονότα της μάχης της 14ης Αυγούστου 1922.

Πληροφορίες από την Τουρκική ΔΙΣ

Θα υπενθυμίσουμε ότι το 4ο Τουρκικό Σώμα Στρατού και οι υπό τις διαταγές του 5η και 11η Μεραρχίες υπό το βάρος της αποτυχίας όλων των επιθέσεων που εκτοξεύτηκαν κατά τη 13η Αυγούστου για την κατάληψη του Καλετζίκ προέβησαν σε σοβαρές προετοιμασίες τη νύκτα της 13/14 Αυγούστου για τη συνέχιση των επιχειρήσεων το πρωί της επομένης. Προς τούτο το 4ο Σώμα Στρατού ενίσχυσε τη μεν 5η Μεραρχία με το Τάγμα Εφόδου της 12ης Μεραρχίας, τη δε 11η Μεραρχία με το 34ο Σύνταγμα Πεζικού της 12ης Μεραρχίας και τις διέταξε να συντονιστούν μεταξύ τους προκειμένου να επιτεθούν το πρωί της 14ης για την κατάληψη του Καλετζίκ. Η προπαρασκευή του Πυροβολικού καθορίστηκε να διαρκέσει από τη 6η – 7η ώρα και θα εγένετο από 20 πυροβόλα της 11ης Μεραρχίας και 16 πυροβόλα της 5ης Μεραρχίας. Την 7η ώρα και αμέσως μετά την άρση των πυρών του Πυροβολικού θα εξορμούσε το Πεζικό. Η μη συμμετοχή στην προπαρασκευή του υπόλοιπου Πυροβολικού του 4ου Σώματος Στρατού αποτελούμενου 22 πυροβόλα εκτιμάται ότι οφείλεται στις περιορισμένες ποσότητες πυρομαχικών που διέθετε το Τουρκικό Πυροβολικό, πράγμα που προσδιορίσαμε στο κείμενο ΙΙα.

Ο διοικητής της 5ης Μεραρχίας έθεσε το Τάγμα Εφόδου της 12ης Μεραρχίας υπό τις διαταγές του διοικητή της Ταξιαρχίας Πεζικού της Μεραρχίας ο οποίος το προώθησε στο δεξιό της γραμμής εξορμήσεως, βόρεια του υψώματος Ποϊραλικαγιά, ενώ αριστερά τοποθέτησε το Τάγμα Εφόδου της 5ης Μεραρχίας (βλέπε σχεδιάγραμμα 19). Η επίθεση της 5ης Μεραρχίας θα διεξαγόταν διά των δύο αυτών Ταγμάτων, ενώ ως εφεδρεία εγγύς του υψώματος Ποϊραλικαγιά θα βρίσκονταν τρία Τάγματα Πεζικού υπό το 10ο Σύνταγμα Πεζικού. Σχετικές πληροφορίες στο σχεδιάγραμμα 19 παρακάτω.

Η 11η Μεραρχία έθεσε υπό τις διαταγές του διοικητή της Ταξιαρχίας Πεζικού της Μεραρχίας το 34ο Σύνταγμα της 12ης Μεραρχίας και το 2ο Τάγμα του 126ου Συντάγματος διά των οποίων θα διεξαγόταν η επίθεση. Οι εν λόγω δυνάμεις προωθήθηκαν προς την περιοχή του υψώματος 1687 και τη 2η πρωινή ώρα της 14ης Αυγούστου είχαν καταλάβει τις θέσεις τους στη γραμμή εξορμήσεως. Το μεν 2/126 Τάγμα θα επετίθετο κατά του υψώματος 1687 από βορειοδυτικά το δε 34ο Σύνταγμα Πεζικού από δυτικά – νοτιοδυτικά. Εφεδρεία των δυνάμεων επιθέσεως ήταν τα πέντε Τάγματα υπό τη διοίκηση του 127ου Συντάγματος που διεξήγαγαν τις αποτυχούσες επιθέσεις της 13ης Αυγούστου. Σχετικές πληροφορίες στο σχεδιάγραμμα 19.

Η Τουρκική επίθεση κατά του Καλετζίκ

Η προπαρασκευή του Πυροβολικού άρχισε την 6η πρωινή ώρα και συνεχίστηκε μέχρι την 7η ώρα. Τη 0700 ώρα εξόρμησε το Τουρκικό Πεζικό. Στον τομέα της 11ης Μεραρχίας το 2/126 Τάγμα Πεζικού εισέδυσε στις Ελληνικές γραμμές από βορειοδυτικά με την υποστήριξη των πυρών του 34ου Συντάγματος. Στη συνέχεια επιτέθηκε το 34ο Σύνταγμα το οποίο κατέλαβε εύκολα το ύψωμα 1310 (ύψ. 1687) και συνεχίζοντας άνευ διακοπής την επίθεσή του κατέλαβε το ύψωμα Αλικαγιά. Την ίδια ώρα το 5ο Τάγμα Εφόδου που επετίθετο δεξιά του 34ου Συντάγματος κινήθηκε διά της βαθειάς γραμμής που διαχωρίζει τα υψώματα 1687 και 1675 και εισχώρησε στο ύψωμα Αλικαγιά από νοτιοανατολικά. Το Τάγμα Εφόδου της 12ης Μεραρχίας κατέλαβε το ύψωμα 1675.[1] Οι Τουρκικές δυνάμεις συνεχίζοντας την επίθεσή τους κατέλαβαν τα υψώματα που κατέρχονται προς το χωριό Έρικμαν. Σχετικές πληροφορίες για την Τουρκική επίθεση στο σχεδιάγραμμα 19.

Περί την 8η πρωινή ώρα όλα είχαν τελειώσει. Οι Ελληνικές δυνάμεις υποχώρησαν εν διαλύσει εγκαταλείποντας επί του Καλετζίκ 4 πυροβόλα (Πυροβολαρχίας Ραυτόπουλου) με 1.000 βλήματα. Οι Έλληνες νεκροί στον τομέα που ενεργούσε η 5η Μεραρχία καταμετρήθηκαν σε 500. Ο αριθμός είναι μάλλον διογκωμένος.

Οι Τούρκοι προώθησαν και άλλες δυνάμεις στα καταληφθέντα υψώματα αναμένοντας αντεπίθεση των Ελλήνων, πράγμα όμως που δεν συνέβη αφού το Α΄ Σώμα Στρατού και η IV Μεραρχία είχαν διαθέσει όλες τις δυνάμεις τους επί της γραμμής μάχης και ουδεμία εφεδρεία διέθεταν πλέον για να αντεπιτεθούν.

 

Σχεδιάγραμμα 19: Η Τουρκική επίθεση το πρωί της 14ης Αυγούστου 1922 για την κατάληψη του Καλετζίκ

 

Σχολιασμός της τακτικής κατάστασης που απεικονίζεται στο Σχεδιάγραμμα 19

Οι Ελληνικές δυνάμεις που αμύνονταν στο Καλετζίκ

Η αμυντική μάχη διεξήχθη στη δεύτερη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ, η οποία στοιχιζόταν στα υψώματα 1687 και 1675. Τα δύο αυτά υψώματα αναφέρονται από τους Τούρκους ως υψώματα 1310. Για σχετικές πληροφορίες βλέπε το σχεδιάγραμμα 10 στο Μέρος ΙΙβi και το σχεδιάγραμμα 19 στο παρόν κείμενο.

Επί της γραμμής των υψωμάτων 1687 – 1675 αμύνονταν οι εξής Ελληνικές δυνάμεις:

• Επί της δυτικής πλευράς του υψώματος 1687: Ο 3ος Λόχος Ευζώνων του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων. Υπενθυμίζεται ότι ο εν λόγω Λόχος Ευζώνων υπό το Λοχαγό Γεωργουσόπουλο περί τη 19η ώρα της προηγουμένης είχε αντικαταστήσει τον 3/35 Λόχο, κατόπιν της υπ’ αριθμό 18 διαταγής του Συνταγματάρχη Πλαστήρα, με το Λοχαγό Γεωργουσόπουλο να αναλαμβάνει και τη διοίκηση του Ι/35 Τάγματος.

 

• Επί της Νότιας και Νοτιοδυτικής πλευράς του υψώματος 1687: Το Ι/35 Τάγμα, ήτοι οι 2/35 και 11/35 Λόχοι Πεζικού, συν το 4ο Λόχο Πολυβόλων του Ι/35 Τάγματος.

 

• Επί του υψώματος 1675: Το ΙΙ/11 Τάγμα — 5ος, 6ος, 7ος Λόχοι Πεζικού και ο 8ος Λόχος Πολυβόλων.

Η εγκατάσταση του 3ου Λόχου Ευζώνων στη δυτική πλευρά του Καλετζίκ (δεξιό της αμυντικής γραμμής) αναφέρεται στην Έκθεση Πλαστήρα, πράγμα που θα το προσδιορίσουμε στη συνέχεια. Ο 3/35 Λόχος θα πρέπει να είχε αποσυρθεί σε κάποια θέση πίσω από τη γραμμή μάχης. Οι αμυνόμενοι μάλλον δεν διέθεταν εφεδρεία.

Η εκτίμηση ότι επί του Καλετζίκ βρισκόταν ένας μόνο Λόχος Ευζώνων επιβεβαιώνεται επίσης από τον Υπασπιστή του Συνταγματάρχη Πλαστήρα κατά τις επιχειρήσεις του Αυγούστου 1922, Αντισυνταγματάρχη ε.α. Παπαθανασόπουλο, σε άρθρο του που δημοσιεύτηκε σε εφημερίδα των Αθηνών το 1934 στην οποία αναφέρει τα εξής:

«14η ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ. Ο εχθρός κατά την διάρκεια της νυκτός είχε συγκεντρώσει έναντι του ευζωνικού συντάγματος ισχυρές δυνάμεις και ιδία έναντι του Καλετζίκ όπου εν τάγμα του 35ου συντάγματος και εις λόχος ευζώνων. Την πρωίαν της 14ης Αυγούστου ο εχθρός επιχειρεί νέαν επίθεσιν εφ’ ολοκλήρου του μετώπου του ευζωνικού συντάγματος και επιτυγχάνει να ανατρέψη το επί του Καλετζίκ τάγμα και τον λόχον ευζώνων.»[2]

Η παραπάνω αναφορά επιβεβαιώνει επίσης ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν εκτέλεσε τις εντολές που του ανατέθηκαν από το Α΄ Σώμα Στρατού και την IV Μεραρχία κατά το μέρος που αφορούσε την εγκατάσταση ενός τουλάχιστον Τάγματος Ευζώνων στο Καλετζίκ. Και αυτή η επιβεβαίωση είναι εξαιρετικά σημαντική επειδή προέρχεται από τον Υπασπιστή του Συνταγματάρχης Πλαστήρα σε ένα διθυραμβικό άρθρο του για τον πρώην διοικητή του στην επέτειο των γεγονότων του Αυγούστου του 1922. Βεβαίως για να σταθεί τον εν λόγω άρθρο ο Αντισυνταγματάρχης ε.α. Παπαθανασόπουλος αποφεύγει να αναφέρει τις εντολές που ανατέθηκαν στον πρώην διοικητή του από τον προϊστάμενό του διοικητή της IV Μεραρχίας.

Η κατάσταση των αναφερομένων Ελληνικών τμημάτων ήταν εξαιρετικά δυσχερής. Οι Λόχοι του 35ου Συντάγματος που από τη 5η πρωινή ώρα της 13ης Αυγούστου είχαν υποστεί το συνεχιζόμενο άνευ διακοπής βομβαρδισμό του Τουρκικού Πυροβολικού και συνέχιζαν να αμύνονται στη δεύτερη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ, αποκρούοντας πέντε Τουρκικές επιθέσεις είχαν απομείνει με λιγότερο από το μισό της μάχιμης δύναμής τους. Ήτοι 70 περίπου άνδρες έκαστος Λόχος.[3] Υπενθυμίζεται ότι ο 1ος Λόχος του 35ου Συντάγματος είχε αποδεκατιστεί το πρωί της 13ης Αυγούστου στην πρώτη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ (υψώματα Ποϊραλικαγιά, Κιουτσούκ Τεπέ και Μαύρος Βράχος) λόγω του σφοδρού βομβαρδισμού των θέσεών του επί μιάμιση ώρα από 34 Τουρκικά πυροβόλα εκ των οποίων τα 14 βαρέα. Οι Λόχοι του ΙΙ/11 Τάγματος είχαν εισέλθει στη μάχη τη 12η ώρα της 13ης Αυγούστου και επομένως βρίσκονταν σε ελαφρώς καλύτερη κατάσταση και ίσως να διατηρούσαν το 70% της μάχιμης δύναμής τους. Ήτοι συνολικά περί τους 300 άνδρες. Ο 3ος Λόχος Ευζώνων υπό το Λοχαγό Γεωργουσόπουλο, ο οποίος από την 20ή ώρα είχε αναλάβει και τη διοίκηση των Λόχων του 35ου Συντάγματος, διατηρούσε άθικτο το μεγαλύτερο μέρος της μάχιμης δύναμής του δεδομένου ότι είχε συμμετάσχει μόνο στην απόκρουση της τελευταίας επίθεσης της 11ης Τουρκικής Μεραρχίας την 2030 ώρα της 13ης Αυγούστου. Η συνολική δύναμη των αμυνομένων Λόχων, πλέον της δύναμης των Λόχων πολυβόλων των Ι/35 και ΙΙ/11 Ταγμάτων, που και αυτή θα ήταν εξαιρετικά απομειωμένη, εκτιμάται ότι θα ανερχόταν το μέγιστο σε 300 περίπου άνδρες σε κάθε ύψωμα. Το πλέον ευπαθές τμήμα της αμυντικής γραμμής ήταν αυτό νότια και νοτιοδυτικά του υψώματος 1687 στο οποίο αμύνονταν οι αποδεκατισμένοι Λόχοι του 35ου Συντάγματος και κατά των οποίων επιτέθηκε σύμφωνα με την Τουρκική ΔΙΣ το 34ο Σύνταγμα Πεζικού. Δηλαδή 12 πλήρεις Λόχοι κατά 2 Λόχων συνολικής δύναμης μικρότερης των 150 περίπου ανδρών.

Είναι σημαντικό επίσης να υπενθυμίσουμε ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας απέφυγε να ανεβάσει στο Καλετζίκ ένα τουλάχιστον από τα Τάγματα Ευζώνων του Συντάγματός του όπως προέβλεπε η εντολή που του είχε ανατεθεί και δεν είχε προβεί σε κάποια αναδιάταξη των αμυνομένων προκειμένου να ενισχύσει την άμυνα του υψώματος 1687 για την κατάληψη του οποίου η 11η Μεραρχία εκτόξευσε τη 13η Αυγούστου τρεις επιθέσεις, ενώ κατά του υψώματος 1675 η 5η Τουρκική Μεραρχία εκτόξευσε μόνο μία επίθεση. Η μη αναδιάταξη των αμυνομένων προκύπτει από το ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αγνοούσε κατά τη διάρκεια της μάχης, αλλά συνέχιζε να αγνοεί και μετά την καταστροφή, ότι επί του Καλετζίκ βρισκόταν ολόκληρο το ΙΙ/11 Τάγμα με τους τέσσερις Λόχους του και όχι μία «Διλοχία του 11ου Συντάγματος». Αν το γνώριζε εκτιμώ ότι θα είχε αντικαταστήσει τους αποδεκατισμένους Λόχους του 35ου Συντάγματος με ένα Λόχο του ΙΙ/11 Τάγματος. Επίσης η μη αναδιάταξη των αμυνομένων προκύπτει και από την ακόλουθη αναφορά στην Έκθεσή του: «Την 16ην ώραν ο εχθρός ενεργεί επίθεσιν κατά του σημ. Στηρίγματος Καλετζίκ, υποστηριζομένου υπό δύο λόχων του 1ου Τάγματος 35ου Συν/τος». Με άλλα λόγια ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αναφέρει ότι τη 16η ώρα της 13ης Αυγούστου, ήτοι έξι ώρες μετά την άνοδο στο Κ.Α. Καμελάρ του ΙΙ/42 Τάγματος Ευζώνων και τέσσερις ώρες μετά την άνοδο στο αναφερόμενο Κ.Α. και του Ι/42 Τάγματος Ευζώνων, η μάχη στο Σ.Σ. Καλετζίκ[4] συνέχιζε να διεξάγεται από τους Λόχους του 35ου Συντάγματος, χωρίς τη συμμετοχή δυνάμεων του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων, παρά τις περί του αντιθέτου εντολές του Α΄ Σώματος Στρατού και της IV Μεραρχίας.

Οι επιτιθέμενες Τουρκικές δυνάμεις κατά του Καλετζίκ

Η τελική Τουρκική επίθεση διεξήχθη από ανέπαφες δυνάμεις που έφθασαν στη γραμμή της μάχης κατά τη διάρκεια της νύκτας της 13/14 Αυγούστου. Μόνο το Τάγμα Εφόδου της 5ης Μεραρχίας είχε συμμετάσχει στη μάχη της 13ης Αυγούστου, αλλά για να το εντάξουν στην επίθεση προφανώς δεν θα είχε υποστεί σημαντικές απώλειες. Άλλωστε η πρώτη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ καταλήφθηκε όχι λόγω αγώνος αλλά επειδή αποδεκατίστηκε ο επ’ αυτής αμυνόμενος 1/35 Λόχος εξ αιτίας του σφοδρού βομβαρδισμού του Τουρκικού Πυροβολικού διάρκειας μιάμισης ώρας.

Δυτικά επιτέθηκε κατά του υψώματος 1687 η 11η Μεραρχία. Είναι ενδιαφέρον ότι προ του εν λόγω υψώματος είχαν συγκεντρωθεί εννέα Τουρκικά Τάγματα εκ των οποίων τα τέσσερα ανέπαφα διά των οποίων θα διεξαγόταν και η επίθεση.[5] Ήτοι μία δύναμη 4.000 ανδρών περίπου. Η επίθεση διεξήχθη από το 2/126 Τάγμα και τα τρία Τάγματα του 34ου Συντάγματος, δηλαδή από 12 Λόχους Πεζικού συνολικής δύναμης πλέον των 1.500 ανδρών.

Ανατολικά η επίθεση διεξήχθη από τα Τάγματα Εφόδου των 5ης και 12ης Μεραρχιών.[6] Ήτοι από 6 Λόχους πεζικού συνολικής δύναμης 700-750 περίπου ανδρών.

Η επίθεση κατά το στάδιο της προπαρασκευής του Πυροβολικού υποστηρίχθηκε από 36 πυροβόλα. Η κυρία επιθετική προσπάθεια σαφέστατα είχε ανατεθεί στην 11η Τουρκική Μεραρχία και απέβλεπε στην κατάληψη του υψώματος 1687.

Σύγκριση των αντιπάλων δυνάμεων

Κατόπιν των όσων αναφέρθηκαν διαπιστώνεται ότι στο Καλετζίκ οι Τούρκοι διέθεταν συντριπτική υπεροχή σε πεζικό και πυροβολικό έναντι των αμυνομένων Ελληνικών δυνάμεων σε αναλογία 3,6:1. Ειδικότερα στη νοτιοδυτική πλευρά του υψώματος 1687 που αμύνονταν και τα πλέον καταπονημένα Ελληνικά τμήματα, δηλαδή οι δύο αποδεκατισμένοι Λόχοι του 35ου Συντάγματος, η αναλογία στο πεζικό ήταν 7:1. Όσον αφορά το Πυροβολικό οι Τούρκοι διέθεταν πυροβόλα των 75 χλστ. ενώ οι Έλληνες πυροβόλα των 65 χλστ. Θα πρέπει να συνυπολογιστεί ακόμη ότι τα Ελληνικά τμήματα ήταν εξαντλημένα, ενώ οι Τούρκοι επιτέθηκαν με ανέπαφες δυνάμεις.

Το αποτέλεσμα της μάχης υπό τις συνθήκες που αναφέρθηκαν ήταν προδιαγεγραμμένο. Η μάχη θα ήταν άνιση. Μετά το πέρας της προπαρασκευής του Τουρκικού Πυροβολικού οι επιτιθέμενοι Τουρκικοί Λόχοι Πεζικού θα διένυαν τα περίπου 200 μέτρα που τους χώριζαν από τους αμυνόμενους εντός 2-3 λεπτών και θα κατέκλυζαν τις θέσεις τους. Περί της αγριότητας της μάχης θα αναφερθούμε στη συνέχεια.

Η μάχη στη δεξιό (δυτικό) του Κ.Α. Καμελάρ

Το Απόσπασμα Πλαστήρα όπως είχαμε αναφέρει στα προηγούμενα κείμενα και φαίνεται στο σχεδιάγραμμα 19 είχε εγκατασταθεί αμυντικά κάτω και δυτικά του Καλετζίκ. Επί του υψώματος Ντελικτάς (ύψ. 1535) είχε εγκατασταθεί ο 6ος Λόχος Ευζώνων υπό τον Υπολοχαγό Προυκάκη υπό τις διαταγές του οποίου τέθηκε και Ουλαμός (δύο Διμοιρίες) του 7ου Λόχου.[7] Κατά του υψώματος αυτού και των εκατέρωθεν αντερεισμάτων ενεργούσε το 70ό Σύνταγμα Πεζικού της 11ης Τουρκικής Μεραρχίας. Ο αγώνας στην περιοχή των αναφερομένων υψωμάτων συνέχισε να είναι αγώνας τριβής, δηλαδή ανταλλαγής πυρών μεταξύ των αντιπάλων, και κατά τη 14η Αυγούστου σύμφωνα με τα αναφερόμενα στο βιβλίο του Υπολοχαγού Προυκάκη και την κατάθεση του διοικητή της Πυροβολαρχίας της ΧΙΙΙα ΜΟΠ Ταγματάρχη Τούντα. Η Τουρκική ΔΙΣ ουδεμία αναφορά κάνει για τη δράση του 70ού Συντάγματος τη 14η Αυγούστου. Άλλωστε όλες οι προσπάθειες της 11ης Τουρκικής Μεραρχίας απέβλεπαν στην ταχεία κατάληψη του Καλετζίκ.

Τα αναφερόμενα στην Έκθεση Πλαστήρα περί της εγκατάστασης το πρωί της 13ης Αυγούστου ενός Λόχου του ΙΙ/42 Τάγματος και της Πυροβολαρχίας Βλαχάβα στην περιοχή 1.000 μέτρα ανατολικά του Καγιαντιμπί, δηλαδή περί τον αυχένα Γκεϊσλάρ, τίθενται υπό ισχυρή αμφισβήτηση για τον εξής λόγο:[8]

Στην περιοχή του αυχένα Γκεϊσλάρ, ο οποίος σχηματίζεται μεταξύ των Βράχων του Καγιαντιμπί και του υψώματος Καραμπιλεγκίμ εγκαταστάθηκε τις πρώτες μεταμεσημβρινές ώρες της 13ης Αυγούστου το 1ο Τάγμα του 23ου Συντάγματος υπό τον Ταγματάρχη Διάμεση. Περί της εν λόγω εγκατάστασης αναφέρεται ο διοικητής του 23ου Συντάγματος Συνταγματάρχης Χαρ. Λούφας στην Έκθεση Πεπραγμένων του Συντάγματός του, αλλά και ο διοικητής του Ι/23 Τάγματος Ταγματάρχης Διάμεσης στην κατάθεσή του στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α.. Ο Συνταγματάρχης Λούφας σημειώνει στην Έκθεσή του ότι το αριστερό του Ι/23 Τάγματος συνδέθηκε με το δεξιό του Συνταγματάρχη Πλαστήρα δια περιπόλων.[9], [10]

Κατόπιν των παραπάνω προκύπτει εμμέσως πλην σαφώς ότι το άκρο δεξιό του Αποσπάσματος Πλαστήρα, ήτοι ένας Λόχος Ευζώνων[11] του ΙΙ/42 Τάγματος και η Πυροβολαρχία Βλαχάβα, δεν είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή του αυχένα Γκεϊσλάρ, δηλαδή 1.000 μέτρα ανατολικά του Καγιαντιμπί, όπως αναφέρει ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας στην Έκθεσή του, αλλά ανατολικότερα. Επομένως οι εν λόγω δυνάμεις εγκαταστάθηκαν στο ύψωμα Καραμπιλεγκίμ και τα αναφερόμενα στην Έκθεση του περί εγκατάστασης 1.000 μέτρα ανατολικά του Καγιαντιμπί γράφτηκαν για να υπερτονίσουν τον κίνδυνο πλευροκόπησης της παράταξης της IV Μεραρχίας από μία Τουρκική δύναμη 500 ανδρών (!) και με αυτό τον τρόπο να δικαιολογήσουν την εγκατάσταση του ΙΙ/42 Τάγματος Ευζώνων και της Πυροβολαρχίας Βλαχάβα δυτικά του Καλετζίκ και όχι επί του Καλετζίκ όπως προέβλεπε ρητά η εντολή που ανατέθηκε στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα από το Α΄ Σώμα Στρατού και την IV Μεραρχία. Σε αυτό τον σκοπό απέβλεπε μάλλον και η αναφορά της Έκθεσής Πλαστήρα ότι ο Λόχος Ευζώνων που «εγκαταστάθηκε 1.000 μέτρα ανατολικά του Καγιαντιμπί» συνδέθηκε «άμα τη επελεύσει του σκότους δεξιά με Τάγμα του 23ου Συν/τος ευρισκόμενον νοτίως Καγιά Ντεπέ.».[12] Μόνο που το Τάγμα του 23ου Συντάγματος, δηλαδή το Ι/23 Τάγμα, όπως αναφέραμε δεν βρισκόταν νότια του Καγιαντιμπί αλλά 1.500 μέτρα βορειοανατολικά του Καγιαντιμπί, στον αυχένα Γκεϊσλάρ. Νότια του Καγιαντιμπί βρισκόταν το 2ο Τάγμα του 22ου Συντάγματος υπό τον Ταγματάρχη Τρικαλιώτη (σχετικές πληροφορίες στο Μέρος ΙΙβiii). Κατόπιν τούτων προκύπτει ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας επιδιώκει με κάθε τρόπο στη Έκθεσή του -ακόμη και με τη χρήση ψευδών αναφορών- να υπερτονίσει τον κίνδυνο πλευροκόπησης του δεξιού της IV Μεραρχίας για να δικαιολογήσει τη μη άνοδο των δυνάμεών του στο Καλετζίκ και την εγκατάστασή τους στην περιοχή του Καγιαντιμπί, πράγμα που ασφαλώς δεν συνέβη. Τα 1.000 μέτρα ανατολικά του Καγιαντιμπί στη συνέχεια ξεχάστηκαν και έγιναν νότια του Καγιαντιμπί. 

Εν πάση περιπτώσει τα αναφερόμενα στην Έκθεση Πεπραγμένων του Συνταγματάρχη Λούφα και την κατάθεση του Αντισυνταγματάρχη Διάμεση περί της εγκατάστασης στον αυχένα Γκεϊσλάρ του Ι/23 Τάγματος και της σύνδεσης αυτού ανατολικά διά περιπόλων με το δεξιό του Αποσπάσματος Πλαστήρα έχουν καταλυτική σημασία. Αποδεικνύουν ότι τα αναφερόμενα στην Έκθεση Πλαστήρα περί της εγκατάστασης ενός Λόχου Ευζώνων και της Πυροβολαρχίας Βλαχάβα 1.000 μέτρα ανατολικά του Καγιαντιμπί, δηλαδή στον αυχένα Γκεϊσλάρ, είναι ψευδή.

Η μορφή του αγώνα που διεξήχθη από το ύψωμα 1535 μέχρι τον αυχένα Γκεϊσλάρ

Ο Συνταγματάρχης Λούφας στην Έκθεσή Πεπραγμένων του Συντάγματός του αναφέρει ότι το 1ο Τάγμα Διάμεση κατά τη 13η Αυγούστου δεν εβλήθη. Δηλαδή δεν ήρθε σε επαφή δια πυρών με τον εχθρό, ενώ τα δεξιά και αριστερά αυτού φίλια τμήματα πιέζονταν ισχυρώς υπό του εχθρού. Ομοίως αναφέρει ότι και τη 14η Αυγούστου το Ι/23 Τάγμα δεν ήρθε σε επαφή με τον εχθρό, μολονότι μετά την υποχώρηση του δεξιού της IV Μεραρχίας (Απόσπασμα Πλαστήρα) αυτός έφθασε σε απόσταση 1.500 μέτρων προ του μετώπου του χωρίς όμως να βάλει.[13]

Η παραπάνω αναφορά του Συνταγματάρχη Λούφα στην Έκθεσή του αποδεικνύει ότι καμία Τουρκική δύναμη δεν διέρρεε τη 13η Αυγούστου από το ύψωμα Καραθανάση προς το Καγιαντιμπί με σκοπό να πλευροκοπήσει την παράταξη της IV Μεραρχίας όπως αναφέρει ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας στην Έκθεσή του.[14] Η αναφορά του Συνταγματάρχη Λούφα ότι ο εχθρός ακόμη και μετά την πτώση του Καλετζίκ έφθασε σε απόσταση 1.500 μέτρων από τις θέσεις του Ι/23 Τάγματος στον αυχένα Γκεϊσλάρ χωρίς να εκτοξεύσει πυρά κατά του Τάγματος τούτου καθιστά έωλη την αναφορά του Συνταγματάρχη Πλαστήρα περί κινδύνου πλευροκόπησης της IV Μεραρχίας από μία Τουρκική δύναμη 500 ανδρών. Επισημαίνεται και πάλι ότι η «απειλή πλευροκόπησης» της παράταξης της IV Μεραρχίας από την Τουρκική δύναμη των 500 ανδρών αποτέλεσε το άλλοθι της απόφασης του Συνταγματάρχη Πλαστήρα να εγκαταστήσει το ΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων και την Πυροβολαρχία Βλαχάβα από το ύψωμα Ντελικτάς μέχρι τους Βράχους του Καγιαντιμπί (όπως αναφέρει) και όχι επί του Καλετζίκ όπως προέβλεπαν οι εντολές που του ανατέθηκαν από το Α΄ Σώμα Στρατού και την IV Μεραρχία.[15], [16]Θα επαναλάβω και πάλι ότι η Έκθεση Πεπραγμένων του Συνταγματάρχη Πλαστήρα συντάσσεται απουσία χαρτού και ουδείς είναι σε θέση να αντιληφθεί το τι ακριβώς αναφέρει, εκτός ίσως από κάποιους με στρατιωτική κατάρτιση που θα αποφασίσουν να ψάξουν τα όσα αναφέρονται στην Έκθεσή του, στον 7ο τόμο της ΔΙΣ ή σε άλλα κυκλοφορούντα κείμενα.[17]

Ο διοικητής του Ι/23 Τάγματος Ταγματάρχης Διάμεσης ουδεμία αναφορά κάνει στην κατάθεσή του στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. περί διεξαγωγής μάχης στον αυχένα Γκεϊσλάρ, ή στην περιοχή των υψωμάτων Καραμπιλεγκίμ και Ντελικτάς. Αναφέρεται μόνο σε γιγαντομαχία που διεξαγόταν στο Καλετζίκ από το Απόσπασμα Πλαστήρα την οποία «εξ ιδίας αντιλήψεως είδε» από τον αυχένα Γκεϊσλάρ όπου είχε ταχθεί το Τάγμα του. Μόνο που επί του Καλετζίκ ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας είχε τοποθετήσει ένα Λόχο Ευζώνων και το Καλετζίκ δεν διακρίνεται από τον αυχένα Γκεϊσλάρ. Είναι ενδιαφέρον το πώς ο Ταγματάρχης Διάμεσης μπόρεσε και είδε τα Ευζωνικά τμήματα του Πλαστήρα να μάχονται στο Καλετζίκ και δεν μπόρεσε να δει και αυτά που βρίσκονταν δίπλα του στα υψώματα Καραμπιλεγκίμ και Ντελικτάς μετά των οποίων είχε αποκαταστήσει σύνδεσμο διά περιπόλων όπως αναφέρει ο διοικητής του 23ου Συντάγματος; Η προσπάθεια του Ταγματάρχη Διάμεση να «διασώσει» το Συνταγματάρχη Πλαστήρα είναι φανερή σε όλη την κατά άλλα ενδιαφέρουσα κατάθεσή του στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α.. Εν πάση περιπτώσει από της εγκαταστάσεως του Ι/23 Τάγματος στον αυχένα Γκεϊσλάρ εξέλειπε κάθε δικαιολογία για την παραμονή του 5ου Λόχου Ευζώνων και της Πυροβολαρχίας Βλαχάβα στην περιοχή του υψώματος Καραμπιλεγκίμ και επιβαλλόταν η μεταφορά της εν λόγω δύναμης στο Καλετζίκ. Από το ύψωμα 1535 ελεγχόταν δια πυρών όλη η περιοχή μέχρι τον αυχένα Γκεϊσλάρ όπου ήταν εγκατεστημένο το Τάγμα Διάμεση. Παρά ταύτα ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας απέφυγε να αποσύρει την εν λόγω δύναμη από μία περιοχή που δεν υπήρχε σοβαρή πίεση του εχθρού και να τη μεταφέρει στο Καλετζίκ όπου διεξαγόταν η κύρια μάχη.

Η μάχη που διεξήχθη τη 14η Αυγούστου στην περιοχή του υψώματος 1535, που αποτελούσε τον κύριο Αντικειμενικό Σκοπό του 70ού Τουρκικού Συντάγματος της 11ης Μεραρχίας, ήταν μάχη ανταλλαγής πυρών και αυτό περιγράφεται παραστατικά από την ακόλουθη αναφορά στο βιβλίο του διοικητή του 6ου Λόχου Ευζώνων Υπολοχαγού Προυκάκη:

«14 Αυγούστου. Ο εχθρός κατά τη διάρκεια της νυκτός έβαλε κατά αραιά διαστήματα διά των πολυβόλων του. Άμα τη ημέρα τα πυρά εγένοντο εντονώτερα. Ο Λόχος ως και χθες διαθέτει μόνον παρατηρητάς και οπλοπολυβολητάς προκαλύπτων τους υπολοίπους άνδρας του. Μόνον από καιρού εις καιρόν προς αφύπνισιν των και προς εξαγωγήν των εκ της παθητικής στάσεως εις ήν διατέλουν εκτελεί πυρά διά των όπλων. Απώλειαι: Οπλίται νεκρός 1, τραυματίαι 8. Απωλεσθείς 1 πιθανώτατα αιχμάλωτος. Εκ της διατεθείσης δυνάμεως 7ου Λόχου 1 νεκρός, 3 τραυματίαι.».

Παρά ταύτα ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας θα συνεχίσει να αναφέρεται στην Έκθεσή του ότι το ΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων κατά τη 14η Αυγούστου διεξήγαγε σφοδρή μάχη και είχε σοβαρές απώλειες.[18] Οι απώλειες του 6ου Λόχου Ευζώνων τη 13η Αυγούστου ανήλθαν σε 3 τραυματίες αξιωματικούς και σε οπλίτες 6 νεκρούς και 27 Τραυματίες. Σύνολο απωλειών 3 αξιωματικοί και 33 οπλίτες. Συνολικές απώλειες στο διήμερο αγώνα 43 οπλίτες. Οπωσδήποτε οι απώλειες ήταν σοβαρές. Το μεγαλύτερο μέρος εξ αυτών προήλθε από όπλα πεζικού κατά την προώθηση του Λόχου για να καταλάβει τις ορισθείσες θέσεις τη 13η Αυγούστου, πράγμα που σημαίνει ότι η προώθηση του Λόχου δεν υποστηρίχθηκε από την Πυροβολαρχία Βλαχάβα. Σε καμία όμως περίπτωση οι απώλειες αυτές δεν μπορούν να συγκριθούν με τη σφαγή αυτών που μάχονταν στο Καλετζίκ όπου μόνο ο 1ος Λόχος του Ι/35 Τάγματος αποδεκατίστηκε στην πρώτη γραμμή του Καλετζίκ χάνοντας όλους τους αξιωματικούς του και το Τάγμα το διοικητή του και όλους τους Λοχαγούς του.

Διαπιστώσεις

Το σχεδιάγραμμα υπ’ αριθμό 19 παρουσιάζει «εύγλωττα» την άκρως δυσχερή κατάσταση των Ελληνικών δυνάμεων που αμύνονταν στο Καλετζίκ. Τα δύο φθαρμένα και κουρασμένα Ελληνικά Τάγματα που αμύνονταν στη δεύτερη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ αντιμετώπισαν αμέσως μετά το πέρας του βομβαρδισμού του Τουρκικού Πυροβολικού την επίθεση έξι (6) ανέπαφων Τουρκικών Ταγμάτων Πεζικού. Όλως αντιθέτως το ΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων που υποστηριζόταν από την Πυροβολαρχία Βλαχάβα και ήταν εγκατεστημένο στο ύψωμα 1535 και στα εκατέρωθεν αυτού αντερείσματα αντιμετώπισε τρία Τουρκικά Τάγματα που δεν υποστηρίζονταν από Πυροβολικό και τα οποία δεν προέβησαν σε καμία επιθετική ενέργεια κατά του ΙΙ/42 Τάγματος Ευζώνων τη 14η Αυγούστου. Μεταξύ των δύο αντιπάλων ανταλλάσσονταν και κατά τη 14η Αυγούστου μόνο πυρά. Το Ι/42 Τάγμα Ευζώνων ήταν ταγμένο στο κέντρο και μάλλον κανένα τμήμα του δεν ήταν εμπεπλεγμένο με τις Τουρκικές δυνάμεις. Επί του ζητήματος τούτου είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικός ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ο οποίος τουλάχιστον για την ημέρα της 13ης Αυγούστου αναφέρει ότι το Ι/42 Τάγμα πιεζόταν λιγότερο ισχυρά απ’ ό,τι το ΙΙ/42.[19] Το πόσο «ισχυρά πιεζόταν» το ΙΙ/42 Τάγμα μας το περιγράφει γλαφυρά ο Υπολοχαγός Προυκάκης. Η κύρια μάχη διεξαγόταν στο Καλετζίκ επί του οποίου ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας απέφυγε να εγκαταστήσει το Σταθμό Διοικήσεώς του και το μείζον των δυνάμεων του Αποσπάσματός του, όπως του επέβαλαν οι εντολές που του ανατέθηκαν, αλλά και η δυσμενής τακτική κατάσταση που είχε διαμορφωθεί στο Καλετζίκ σε βάρος των εκεί αμυνομένων Ελληνικών δυνάμεων, πράγμα που απεικονίζεται στο σχεδιάγραμμα 19.

 

Πληροφορίες από Ελληνικές Πηγές

 

Πληροφορίες από τον Αντισυνταγματάρχη ε.α. Παπαθανασόπουλο

Ο εν λόγω αξιωματικός στο άρθρο του σε εφημερίδα το 1934 αναφέρει τα εξής για τη μάχη που διεξήχθη στο Κ.Α. Καμελάρ:

«Αι επιθέσεις των Τούρκων κατά του δεξιού της IV Μεραρχίας, δηλαδή κατά του συντάγματος Πλαστήρα συνεχίζονται καθ’ όλην την ημέραν και την νύκτα. Ο Πλαστήρας περιτρέχων την γραμμήν του συντάγματός του αντιλαμβάνεται ότι όλη η προσπάθεια των Τούρκων στρέφεται εναντίον του και κατά του αριστερού της Ι μεραρχίας. Είναι φανερόν πως οι Τούρκοι ετοιμάζουν νυκτερινήν επίθεσιν αφού κατά την ημέραν δεν κατόρθωσαν να μας εκτοπίσουν. … Και πράγματι κατά την νύκτα οι Τούρκοι επιχειρούν επανειλημμένας επιθέσεις, αλλ’ αποκρούονται με μεγάλας απωλείας. … Η νύκτα της 13ης Αυγούστου δεν θα μπορέση ποτέ να σβήση από την μνήμην των Ευζώνων του Πλαστήρα. Ενώ δεξιά και αριστερά ο αγών έχει σχεδόν σταματήσει, στο μέτωπο του ευζωνικού συντάγματος ο εχθρός ενεργεί λυσσώδεις επιθέσεις. Αλλ’ οι εύζωνοι ατρόμητοι κρατούν τας θέσεις των, με το ηθικό των έξοχον.».

Σχολιασμός:

α. Η κυρία προσπάθεια των Τούρκων είχε προσανατολιστεί στην κατάληψη του Καλετζίκ κατά του οποίου επετίθετο το μείζον των δυνάμεων δύο Τουρκικών Μεραρχιών και όχι κατά της περιοχής που ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας είχε εγκαταστήσει το Απόσπασμά του. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας απέφυγε να εγκαταστήσει το μείζον του Αποσπάσματός του στο Καλετζίκ όπως ρητά καθοριζόταν στις εντολές που του ανατέθηκαν. Ο Παπαθανασόπουλος στο δοξαστικό άρθρο του για το Συνταγματάρχη Πλαστήρα αποφεύγει να αναφέρει τις εντολές που ανατέθηκαν στον πρώην διοικητή του. Όμως οι αξιωματικοί και οι παντός βαθμού και επιπέδου διοικητές στον πόλεμο -μη εξαιρουμένων των απλών στρατιωτών- ενεργούν πάντοτε με βάση τις εντολές που τους ανατίθενται.

β. Κατά του Συντάγματος Πλαστήρα και ειδικότερα κατά του ΙΙ/42 Τάγματος Ευζώνων οι Τούρκοι δεν ενήργησαν καμία απολύτως επίθεση κατά τη διάρκεια της ημέρας της 13ης Αυγούστου. Υπόψη ότι ως επίθεση χαρακτηρίζεται η πολεμική επιχείρηση που διεξάγεται δια πυρός, κινήσεως, κρούσεως και παντός διαθεσίμου μέσου με σκοπό την προσβολή και καταστροφή του αντιπάλου. Οι δυνάμεις του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων κατά τη διάρκεια της 13ης Αυγούστου δεν δέχθηκαν καμία επίθεση από τις Τουρκικές δυνάμεις. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας στην Έκθεσή του αναφέρεται σε ισχυρή πίεση που δεχόταν το δεξιό και το κέντρο του όπου ήταν εγκατεστημένα αντίστοιχα το ΙΙ/42 και Ι/42 Τάγματα Ευζώνων. Ως πίεση θεωρείται η ανταλλαγή πυρών μεταξύ δύο αντιπάλων, ενίοτε σφοδρών, που ενδεχομένως συνοδεύονται και με κινήσεις περιορισμένου σκοπού και βάθους. Περί ανταλλαγής πυροβολισμών μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων αναφέρεται και ο διοικητής του 6ου Λόχου Ευζώνων Υπολοχαγός Προυκάκης που ήταν εγκατεστημένος στο ύψωμα Ντελικτάς. Η ανταλλαγή πυροβολισμών δεν αποτελεί επιθετική ενέργεια. Τα ίδια αναφέρει και η Τουρκική ΔΙΣ για το 70ο Σύνταγμα Πεζικού της 11ης Τουρκικής Μεραρχίας που επιχειρούσε προς τα υψώματα Ντελικτάς και Καραμπιλεγκίμ (βλ. σχεδιάγραμμα 19).[20]

γ. Επίσης ουδεμία επίθεση κατά του Καλετζίκ δεν εκτελέστηκε από τους Τούρκους κατά τη διάρκεια της νύκτας της 13ης προς 14η Αυγούστου. Ο διοικητής μάλιστα του 4ου Τουρκικού Σώματος Στρατού μετά την αποτυχία της επίθεσης που εκτόξευσε η 11η Μεραρχία τη 1820 ώρα είχε αναβάλει τη συνέχιση των επιθετικών ενεργειών για το πρωί της 14ης Αυγούστου. Παρά ταύτα ο διοικητής της 11ης Μεραρχίας επιτέθηκε την 2030 ώρα και απέτυχε για τρίτη συνεχόμενη φορά. Μετά και από αυτή την αποτυχία της 11ης Μεραρχίας οι Τουρκικές δυνάμεις κατά τη διάρκεια της νύκτας αντάλλασσαν μόνο πυρά με τις απέναντί τους Ελληνικές δυνάμεις.[21] Αλλά και ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας στην Έκθεσή του αναφέρεται μόνο σε ισχυρή πίεση που ασκούσαν οι Τούρκοι κατά τη διάρκεια της νύκτας της 13 προς 14 Αυγούστου και όχι στην απόκρουση συνεχών λυσσωδών νυκτερινών επιθέσεων που αναφέρει ο Παπαθανασόπουλος.[22]

δ. Κατόπιν των παραπάνω είναι προφανές ότι ο Αντισυνταγματάρχης Παπαθανασόπουλος ψευδολογεί ασυστόλως. Τον σκοπό του μας τον περιγράφει η λαϊκή σοφία με απλά λόγια. «Μαζί με το βασιλικό ποτίζεται και η γλάστρα». Κάποια σταγόνα θα πάρει και ο Παπαθανασόπουλος, ο κάθε Παπαθανασόπουλος, από τη δόξα του Πλαστήρα.

ε. Με βάση τα ανήθικα ψεύδη του Παπαθανασόπουλου και πολλών άλλων αξιωματικών, συγγραφέων και εφημερίδων κατασκευάστηκε ο μύθος του Συνταγματάρχη Πλαστήρα· ένας μύθος που τουλάχιστον για την περίοδο που εξετάζουμε δεν έχει καμία απολύτως σχέση με τα πραγματικά γεγονότα.

 

Πληροφορίες από την IV Μεραρχία

Ο διοικητής της IV Μεραρχίας αναφέρει στην Έκθεση Πεπραγμένων του ότι η αναμενόμενη αντεπίθεση του Αποσπάσματος Πλαστήρα το πρωί της 14ης Αυγούστου για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ δεν εκδηλώθηκε, επειδή όπως της ανέφερε ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας η εκτέλεση της ήταν αδύνατη καθ’ ότι μόλις που συγκρατούσε τους άνδρες του προ της εχθρικής πιέσεως. Υπενθυμίζουμε ότι με βάση την Έκθεση Πεπραγμένων του διοικητή της IV Μεραρχίας ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας περί τη 13η ώρα της 13ης Αυγούστου ανέφερε στη Μεραρχία ότι επιφυλασσόταν να εκτελέσει τη διαταχθείσα αντεπίθεση για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ αργότερα. Στη συνέχεια την ενημέρωσε ότι θα εκτελούσε νυκτερινή αντεπίθεση και την εκτέλεση αυτής την ανέθεσε στη «Διλοχία του 11ου Συντάγματος» υπό τον Ταγματάρχη Κόκκινο. Ακολούθως ακύρωσε την εκτέλεση της αντεπίθεσης επειδή τη θεώρησε «παρακεκινδυνευομένη» και ανέφερε στη Μεραρχία ότι θα την εκτελούσε με το λυκαυγές της 14ης.[23] Όμως σε ουδεμία προετοιμασία προέβη κατά τη διάρκεια της νύκτας για να την εκτελέσει.

Σχολιασμός:

α. Σχετικά με τη σχολιαζόμενη αναφορά του διοικητή της IV Μεραρχίας είναι ανάγκη να θυμηθούμε ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας καθ’ όλη τη διάρκεια τη 13ης Αυγούστου απέφυγε -δια συνεχών αναβολών και παραπλανώντας την IV Μεραρχία ως προς τις προθέσεις του- να εκτελέσει τη διαταχθείσα αντεπίθεση για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ.

β. Όσο αφορά την ουσία της αναφοράς του Συνταγματάρχη Πλαστήρα είναι απολύτως βέβαιο ότι καμία πρόθεση δεν είχε για να αντεπιτεθεί και προς τούτο σε ουδεμία ενέργεια προέβη κατά τη διάρκεια της νύκτας 13/14 Αυγούστου για να προετοιμάσει την αντεπίθεση ώστε να είναι δυνατή η εκτόξευσή της με το λυκαυγές της 14ης Αυγούστου. Άλλωστε το παράθυρο ευκαιρίας για την εκτέλεση της αντεπίθεσης είχε παρέλθει από το μεσημέρι της 13ης Αυγούστου, όταν είχε στη διάθεσή του ανέπαφα το Ι/42 Τάγμα Ευζώνων και το ΙΙ/11 Τάγμα Πεζικού και δεν τα χρησιμοποίησε για αυτό το σκοπό. Το μόνο που μπορούσε να κάνει ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας κατά τη διάρκεια της νύκτας 13/14 Αυγούστου ήταν να ενισχύσει δια τμημάτων Ευζώνων την άμυνα του Καλετζίκ και να προβεί σε αναδιάταξη και ανασυγκρότηση των δυνάμεων των Ι/35 και ΙΙ/11 Ταγμάτων. Αλλά και επ’ αυτού του ζητήματος ουδέν έπραξε.

γ. Θα υπενθυμίσουμε ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ουδεμία επίσημη αναφορά είχε υποβάλλει στην IV Μεραρχία καθ’ όλη τη διάρκεια της 13ης Αυγούστου. Επίσης εκτός από μία καταγραφή που υπάρχει στην Έκθεσή του περί υποβολής τηλεφωνικής αναφοράς στην IV Μεραρχία περί τη 13η ώρα της 13ης Αυγούστου, στη συνέχεια τις λοιπές επικοινωνίες του με τη Μεραρχία και το περιεχόμενό τους δεν τις σημειώνει στην Έκθεσή του. Ότι σχετικό γνωρίζουμε για τις αναφορές που υπέβαλε τηλεφωνικά ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας στην IV Μεραρχία προέρχεται από την Έκθεση Πεπραγμένων του διοικητή της Μεραρχίας Υποστράτηγου Δημαρά.

 

Πληροφορίες εκ της Εκθέσεως του Συνταγματάρχη Πλαστήρα

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αναφέρει τα εξής

α. Η νύκτα διήλθε με συνεχή αγώνα εφ’ ολοκλήρου του μετώπου. Ο εχθρός κατά τη διάρκεια της νύκτας φαίνεται ότι συγκέντρωσε σοβαρές δυνάμεις προ του Σ.Σ. Καλετζίκ και του Καμελάρ.[24] [Σημείωση: Στο σχέδιο άμυνας της IV Μεραρχίας αναφέρεται ότι το Κ.Α. Καμελάρ διέθετε τα Σ.Σ. Κατσίμπαλη και Μπέλμα. Στο σχεδιάγραμμα 3 του Μέρους ΙΙα παρουσιάζονται οι τομείς των δύο ως άνω Σημείων Στηρίγματος. Οι ονομασίες Σ.Σ. Καλετζίκ και Καμελάρ υπάρχουν στην Έκθεση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα και εκτιμάται με βεβαιότητα ότι αντιστοιχούν στα υψώματα 1687 και 1675. Βλέπε σχεδιάγραμμα 19.].

β. Τη 5η πρωινή ώρα αφίχθηκε στο Σταθμό Διοικήσεως του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων, στην αρχή της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ, το ΙΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων υπό τον Ταγματάρχη Τερτίκα και επειδή οι άνδρες καθ’ όλη τη διάρκεια της νύκτας βρίσκονταν εν κινήσει τους δόθηκε κάποιος χρόνος για να αναπαυθούν.

γ. Από την ώρα αυτή (δεν την προσδιορίζει) ο εχθρός άρχισε να πιέζει σφοδρώς ολόκληρο τον τομέα του Αποσπάσματος καταβάλλοντας μεγαλύτερες προσπάθειες για την κατάληψη του Καμελάρ (ύψ 1675) που υποστηριζόταν από τη «Διλοχία του 11ου Συντάγματος».

γ. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αναφέρει ότι για την αντιμετώπιση της κατάστασης «διετάχθη ο λόχος τη 5.30 ώραν να κινηθή προς Καμελάρ και ταχθή ως εφεδρεία της Διλοχίας.». [Σημείωση: Η αναφορά είναι αόριστη αλλά στη συνέχεια προσδιορίζεται ότι ήταν ο 10ος Λόχος του ΙΙΙ/42 Τάγματος Ευζώνων που μόλις είχε φθάσει στο Σταθμό Διοικήσεως του Συνταγματάρχη Πλαστήρα στην αρχή της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ.].

Σχολιασμός:

α) Οι Τούρκοι όπως ήδη έχουμε αναφέρει επιτέθηκαν μόνο στο Καλετζίκ και αδιαφόρησαν πλήρως για την περιοχή που ήταν εγκατεστημένο το Απόσπασμα Πλαστήρα και επομένως δεν άσκησαν καμία απολύτως πίεση στα τμήματα του Αποσπάσματος Πλαστήρα. Δηλαδή ο εχθρός δεν πίεζε σφοδρώς τις θέσεις που ήταν εγκατεστημένο το Απόσπασμα Πλαστήρα. Ο διοικητής του 6ου Λόχου Ευζώνων Υπολοχαγός Προυκάκης αναφέρει στο βιβλίο του ότι στην τοποθεσία του υψώματος 1535 ανταλλάσσονταν πυροβολισμοί και πολυβολισμοί μεταξύ των αντιπάλων και τίποτε περισσότερο.

β) Η αναφορά του Συνταγματάρχη Πλαστήρα ότι η κύρια προσπάθεια των Τούρκων απέβλεπε στην κατάληψη του Καμελάρ, δηλαδή του υψώματος 1675, προφανώς είναι λανθασμένη και αποδεικνύει το πόσο περιορισμένη ήταν η αντίληψη του για τη μάχη που διεξαγόταν στο Καλετζίκ. Οι Τούρκοι επετίθεντο κατά του Σ.Σ. Καλετζίκ (ύψ. 1687) διά πέντε Ταγμάτων που υποστηρίζονταν από 20 πυροβόλα και κατά του Καμελάρ (ύψ. 1675) μόνο με το Τάγμα Εφόδου της 12ης Μεραρχίας.[25] Επίσης προ του Σ.Σ. Καλετζίκ βρίσκονταν και τα 5 Τουρκικά Τάγματα που είχαν εκτελέσει τις αποτυχούσες επιθέσεις της 13ης Αυγούστου, μία δύναμη που παρά τις απώλειες που είχε υποστεί συνέχιζε να είναι υπολογίσιμη. Προκαλεί πάντως εντύπωση ότι ένας εμπειροπόλεμος Συνταγματάρχης μετά παραμονή πλέον των 20 ώρων στο πεδίο της μάχης αδυνατούσε να αντιληφθεί που ήταν προσανατολισμένη η κύρια προσπάθεια του εχθρού.

γ) Ασφαλώς εγείρονται ερωτηματικά σχετικά με το χρόνο άφιξης του 3ου Τάγματος Ευζώνων στο Κ.Α. Καμελάρ. Η διαταγή της IV Μεραρχίας για τη διάθεση του εν λόγω Τάγματος στο Απόσπασμα Πλαστήρα εκδόθηκε την 2235 ώρα της 13ης Αυγούστου.[26] Το Τάγμα όπως καταθέτει ο διοικητής του στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. τέθηκε σε κίνηση περί το μεσονύκτιο και έφθασε στο Σταθμό Διοικήσεως του Πλαστήρα περί τη 0530 ώρα. Η απόσταση από το Αφιόν μέχρι το χωριό Έρικμαν ανέρχεται περίπου σε 6,5 χιλιόμετρα. Ασφαλώς από το χωριό Έρικμαν η άνοδος στο Κ.Α. Καμελάρ διεξήχθη νύκτα και επί ημιονικής οδεύεσεως. Εν πάση περιπτώσει ο χρόνο των 5,5 ωρών που απαιτήθηκε για να φθάσει το 3ο Τάγμα Ευζώνων στο Κ.Α. Καμελάρ κρίνεται υπερβολικά μεγάλος.

δ. Εγείρονται επίσης σοβαρά ερωτηματικά για τους λόγους που ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν ανεβάζει στο Καλετζίκ ολόκληρο το 3ο Τάγμα Ευζώνων ενώ έχει αντιληφθεί ότι προ του Καλετζίκ είχαν συγκεντρωθεί σοβαρές Τουρκικές δυνάμεις και εντεινόταν η Τουρκική δραστηριότητα, πράγμα που προοιώνιζε ότι σύντομα οι Τούρκοι θα επιτεθούν. Η δικαιολογία ότι το Τάγμα ήταν κουρασμένο από την νυκτερινή πορεία δεν μπορεί να σταθεί. Από τη στιγμή που διέταξε να ανέβει ένας Λόχος σημαίνει ότι μπορούσε να ανέβει και όλο το Τάγμα.

δ) Δυστυχώς θα προκύπτουν συνεχώς ερωτηματικά μέσα από την Έκθεση Πλαστήρα αναφορικά με την αντιληπτική ικανότητα του Συνταγματάρχη Πλαστήρα. Δηλαδή αν διέθετε επίγνωση της εκάστοτε επικρατούσας τακτικής κατάστασης. Παρατηρούμε π.χ. ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας διαθέτει ένα Λόχο Ευζώνων προς ενίσχυση της «Διλοχίας του 11ου Συντάγματος» -που είναι ολόκληρο το ΙΙ/11 Τάγμα αλλά δεν το γνωρίζει- και κανένα για την ενίσχυση του Σ.Σ. Καλετζίκ όπου σημειώνεται η μεγαλύτερη συγκέντρωση Τουρκικών δυνάμεων και βρίσκονται οι δύο καταπονημένοι και αποδεκατισμένοι Λόχοι του 35ου Συντάγματος, επί των οποίων επιπροσθέτως δεν διέθετε και καμία εμπιστοσύνη.

ε) Οπωσδήποτε είναι πρόδηλο ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας συνέχιζε να προστατεύει τους άνδρες του από τη φθορά και κατόπιν τούτου διέθετε στάγδην τις δυνάμεις του στο Καλετζίκ, αλλά όχι και εκεί όπου υφίστατο η μεγαλύτερη ανάγκη. Εάν ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ανέβαζε στο Καλετζίκ ολόκληρο το 3ο Τάγμα Ευζώνων αμέσως με την άφιξή του πιθανόν να αποφευγόταν η κατάληψη του από τους Τούρκους, ή τουλάχιστον να αποφευγόταν η καταστροφή του εν λόγω Τάγματος η οποία επήλθε όταν αντεπιτέθηκε στο Καλετζίκ που είχε εν τω μεταξύ καταληφθεί από τους Τούρκους.

Συνέχεια εκ της Εκθέσεως του Συνταγματάρχη Πλαστήρα:

«Ο υποφαινόμενος μεταβαίνω εις το άκρον δεξιόν Τάγμα Παλάντζα εκ των θέσεων του οποίου η παρατήρησις ήτο πλήρης εφ’ όλου του τομέως.»

Σχολιασμός:

α. Θα υπενθυμίσω ότι το άκρο δεξιό του Τάγματος Παλάντζα σύμφωνα με την Έκθεση Πλαστήρα βρισκόταν 1.000 μέτρα ανατολικά του Καγιαντιμπί. Δηλαδή στην περιοχή του αυχένα Γκεϊσλάρ. Ένας κακοπροαίρετος δεν θα δίσταζε να αναφέρει ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας μετέβη 3,5 χιλιόμετρα Δυτικά του Καλετζίκ και σε ένα σημείο με υψόμετρο 1.340 μ. από το οποίο ήταν αδύνατη η παρατήρηση του Καλετζίκ για να παρακολουθήσει τη μάχη που θα διεξαγόταν σε αυτό. Θα παραβλέψουμε όμως το τι αναφέρει ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας στην Έκθεσή του για τη θέση του άκρου δεξιού του Τάγματος Παλάντζα και θα παραμείνουμε στη διαπίστωσή μας ότι το άκρο δεξιό του Τάγματος Παλάντζα βρισκόταν στο ύψωμα Καραμπιλεγκίμ. Επειδή όμως από το ύψωμα Καραμπιλεγκίμ είναι αποδεδειγμένα αδύνατη η παρατήρηση του υψώματος 1687 και επομένως και των Τουρκικών δυνάμεων που είχαν συγκεντρωθεί προ αυτού θα δεχθούμε ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας μετέβη στο ύψωμα 1535. Όμως και από το ύψωμα 1535 ήταν δυνατή η παρατήρηση μόνο της Δυτικής πλευράς των υψωμάτων 1687 και Ποϊραλικαγιά και όχι η Ανατολική και το ύψωμα 1675 κατά του οποίου ενεργούσε η 5η Τουρκική Μεραρχία. Το ζητούμενο όμως δεν ήταν μόνο η παρατήρηση του πεδίου της μάχης αλλά η διεύθυνση της μάχης. Αλλά η διεύθυνση αυτής από το ύψωμα 1535 ήταν μάλλον αδύνατη. Άλλωστε ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας όπως έχουμε δείξει μέχρι τώρα στερούταν επίγνωσης της τακτικής κατάστασης που επικρατούσε στη δεύτερη γραμμή άμυνας του Καλετζίκ και για αυτούς τους λόγους ουδέν στην πραγματικότητα έπραξε για να αντιμετωπίσει την επίθεση του πρωινού της 14ης Αυγούστου κατά του Καλετζίκ· και πριν την επίθεση, αλλά και κατά τη διάρκειά της. Άλλωστε βρισκόταν μακριά από το Καλετζίκ για να μπορεί να διευθύνει τη μάχη που διεξήχθη επί του εν λόγω υψώματος.

β. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ενώ ήταν ακόμη νύκτα είχε διαπιστώσει ότι προ του Σ.Σ. Καλετζίκ (ύψωμα 1687) και του Καμελάρ (ύψ. 1675) είχαν συγκεντρωθεί σοβαρές Τουρκικές δυνάμεις και το αναφέρει στην Έκθεσή του. Περί αυτού θα ενημερώθηκε τηλεφωνικά από τους αμυνόμενους. Με το πρώτο φως πρέπει να είδε από τη θέση του Σταθμού Διοικήσεώς του ένα μέρος από την τεράστια συγκέντρωση των εννέα (9) Τουρκικών Ταγμάτων προ του υψώματος 1687 και πρέπει να εκτίμησε (;) ότι ανάλογη συγκέντρωση δυνάμεων υπήρχε και ανατολικά του Καλετζίκ. Επομένως θα πρέπει να αντιλήφθηκε ότι η Τουρκική επίθεση κατά του Καλετζίκ ήταν επικείμενη. Επίσης είναι βέβαιο ότι είχε επίγνωση της οικτρής κατάστασης των αμυνομένων και ειδικά των υπολειμμάτων των δύο Λόχων του 35ου Συντάγματος που αμύνονταν στο ύψωμα 1687, πράγμα που αναφέρει επανειλημμένα στην Έκθεσή του. Κατόπιν τούτων το χρέος του ήταν να ανέβει αμέσως με το ΙΙΙ/42 Τάγμα και μέρος του Ι/42 Τάγματος στο Καλετζίκ και να αναλάβει τη διεύθυνση της μάχης. Όμως ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αποφασίζει να μην ανεβάσει στο Καλετζίκ κανένα άλλο τμήμα του Συντάγματός του, πλην του 10ου Λόχου Ευζώνων και ο ίδιος να μεταβεί στο ύψωμα 1535 για να παρακολουθήσει τη μάχη που θα διεξαγόταν στο Καλετζίκ. Επιλέγει να είναι θεατής της βεβαίας κατάληψης του Καλετζίκ και όχι ο ηγήτωρ που θα αποτρέψει την κατάληψη του Καλετζίκ από τους Τούρκους. Όμως όπως ήδη έχουμε αναφέρει η Έκθεση Πλαστήρα συντάσσεται απουσία του χάρτη. Κατόπιν τούτου ο οποιοσδήποτε θα διαβάσει τη σχολιαζόμενη αναφορά θα την αποδεχθεί ως φυσιολογική· θα σκεφτεί ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας μετέβη στην πλέον δεσπόζουσα θέση για να παρατηρήσει και να διευθύνει τη μάχη που διεξαγόταν στο Καλετζίκ. Όμως ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας μετέβη σε μία θέση με υψόμετρο 1535, που βρισκόταν σε σημαντική απόσταση δυτικά του Καλετζίκ, για να παρακολουθήσει τη μάχη ζωής και θανάτου που θα διεξαγόταν στα υψώματα 1687 και 1675. Ασφαλώς αυτά που αναφέρει ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν μπορεί να τα πει κάποιος «φυσιολογικά». Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας προσπερνά «αβρόχοις ποσίν» την ευθύνη και το χρέος του. Η εντολή που του είχε δοθεί από την IV Μεραρχία του καθόριζε ρητώς να ανέλθει μετά Τάγματος, της διοικήσεως του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων και Πυροβολαρχίας στο Καλετζίκ επί του οποίου θα έπρεπε να εγκαταστήσει το Σταθμό Διοικήσεώς του και να αναλάβει ο ίδιος τη διεύθυνση της αμυντικής μάχης στο κατά τη γνώμη του ιδίου «σπουδαιότερο σημείο της οχύρωσης του Αφιόν Καραχισάρ».

Συνέχεια εκ της Εκθέσεως του Συνταγματάρχη Πλαστήρα:

«Την 7η ώραν ο εχθρός ενεργεί επίθεσιν κατά του Σ.Σ. Καλετζίκ (ύψ. 1687). Οι εις το δεξιόν τούτου ευρισκόμενοι άνδρες του 3ου Λόχου Ευζώνων αμύνονται γενναίως και δι’ αντεπιθέσεως ανατρέπουσι τον εχθρόν διά της λόγχης. Δυστυχώς όμως οι εις το αριστερόν αυτών άνδρες του 35ου Συν/τος υποχωρούν ατάκτως … και οι Εύζωνοι του 3ου λόχου καταληφθέντες εκ των νώτων αναγκάζονται να υποχωρήσωσι διεκδικούντες βήμα προς βήμα το έδαφος. Ταυτοχρόνως πίπτει εις χείρας του εχθρού και το Καμελάρ (ύψ. 1675) και ο 10ος Λόχος ημών μη προλαβών να ανέλθη επί των υψωμάτων εμπίπτει εις σφοδρά πυρά Πεζικού και Πυρ/κού αποδεκατισθείς.»

Σχολιασμός:

α. Πριν την επίθεση του Πεζικού προηγήθηκε ο βομβαρδισμός επί μία ώρα των Ελληνικών θέσεων στο Καλετζίκ από 36 πυροβόλα. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας στην Έκθεσή του δεν αναφέρεται σε αυτό το βομβαρδισμό, ωσάν να μην ήταν παρών στο πεδίο της μάχης και να μην τον αντιλήφθηκε. Περί του εν λόγω βομβαρδισμού που άρχισε την 6η πρωινή ώρα αναφέρονται ο Ταγματάρχης Τερτίκας στην κατάθεσή του στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α.,[27] και ο Υπολοχαγός Ραυτόπουλος στην Έκθεση Πεπραγμένων της Πυροβολαρχίας του.[28] Ακόμη αναφέρεται και ο Συνταγματάρχης Λούφας στην Έκθεση Πεπραγμένων του 23ου Συντάγματος Πεζικού, του οποίου το Ι/23 Τάγμα με το Λόχο Επιτελείου του Συντάγματος και πιθανόν και το Συνταγματάρχη Λούφα –που ασθενούσε- βρισκόταν στον αυχένα Γκεϊσλάρ όπως αναφέραμε.[29] Ο μόνος που δεν αναφέρεται είναι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας. Θεωρώ ότι αποφεύγει να αναφερθεί στο βομβαρδισμό του Καλετζίκ από το Τουρκικό Πυροβολικό επειδή δεν έλαβε αμέσως μέτρα για την ενίσχυση των αμυνομένων και μόλις τη 0730 ώρα θα «αποφασίσει να αντιδράσει», όταν πλέον το Καλετζίκ θα έχει καταληφθεί από τους Τούρκους.

β. Ο διοικητής της Πυροβολαρχίας Κ.Α. Καμελάρ Υπολοχαγός Ραυτόπουλος που βρισκόταν σε απόσταση 200 μέτρων από τη γραμμή μάχης του 3ου Λόχου Ευζώνων δεν συμφωνεί με την αναφορά του Συνταγματάρχη Πλαστήρα ότι ο 3ος Λόχος Ευζώνων αναγκάστηκε να υποχωρήσει επειδή υποχώρησαν άτακτα οι Λόχοι του 35ου Συντάγματος. Στην Έκθεσή του αναφέρει ότι:

«Την 4ην ώραν περίπου ο εχθρός και πάλιν ήρξατο βάλων … επί της πυρ/χίας και των πρώτων γραμμών του ημετέρου πεζικού όπερ ενισχυθέν πως ετήρει γραμμήν διηκούσαν περί τα 200 μέτρα προ της θέσεως της πυρ/χίας. … Την ανωτέρω ώραν (0730) ο εχθρός επιμηκύνας την βολήν αυτού ενήργησεν επίθεσιν κατά μέτωπον εναντίον ημών. Το φίλιον πεζικόν αφ’ ου αντέστη επ’ αρκετόν εγκατέλειψε τας θέσεις του και ετράπη προς τα οπίσω εις φυγήν εγκαταλείψαν τελείως ακάλυπτον την πυροβολαρχίαν προ του επερχομένου εχθρικού πεζικού όπερ είχεν ήδη προσεγγίσει ταύτην.».

Ο Υπολοχαγός Ραυτόπουλος είναι σαφής. Υποχώρησαν άπαντες. Και ο 3ος Λόχος Ευζώνων που ήταν ορατός από τη θέση που ήταν ταγμένη η Πυροβολαρχία του.

γ. Επίσης και η Τουρκική ΔΙΣ αναφέρει ότι πρώτο εισχώρησε στα Ελληνικά χαρακώματα το 2/126 Τάγμα που επιτέθηκε προς τη Δυτική πλευρά του Καλετζίκ όπου αμυνόταν ο 3ος Λόχος Ευζώνων και ακολούθησε η επίθεση του 34ου Συντάγματος κατά της Νοτιοδυτικής πλευράς του υψώματος 1687 όπου αμύνονταν οι Λόχοι του 35ου Συντάγματος. Σύμφωνα δηλαδή με την Τουρκική ΔΙΣ πρώτα διαρρήχθηκε η γραμμή του 3ου Λόχου Ευζώνων και στη συνέχεια η γραμμή που αμύνονταν ο 2ος και ο 11ος Λόχοι του 35ου Συντάγματος (βλ. σχεδιάγραμμα 19).[30]

δ. Ακόμη και στην περίπτωση που πρώτοι υποχώρησαν οι δύο Λόχοι του 35ου Συντάγματος (2ος και 11ος) δεν έχει καμία σημασία και τούτο επειδή ήταν εξαιρετικά φθαρμένοι και βρέθηκαν αντιμέτωποι με 12 ακμαίους και ανέπαφους Τουρκικούς Λόχους. Σε κάθε περίπτωση η ευθύνη για την απώλεια του Καλετζίκ βαρύνει αποκλειστικά το Συνταγματάρχη Πλαστήρα επειδή αφ’ ενός μεν απέφυγε να εκτελέσει την εντολή που του ανατέθηκε, ήτοι να ανεβάσει στο Καλετζίκ ένα Τάγμα και μία Πυροβολαρχία του Αποσπάσματός του, αφ’ ετέρου δε επειδή δεν αντικατέστησε τους Λόχους του 35ου Συντάγματος με Λόχους του Συντάγματός του, μολονότι γνώριζε ότι οι εν λόγω Λόχοι είχαν υποστεί τα πάνδεινα, ότι είχαν χάσει πλέον του ημίσεος της δύναμής τους, ότι το ηθικό τους ήταν λίαν καταπεπτωκός και ότι ο ίδιος δεν διέθετε καμία απολύτως εμπιστοσύνη στο αξιόμαχό τους,[31] και τέλος επειδή το πρωί της 14ης Αυγούστου απέφυγε να ανεβάσει στο Καλετζίκ το 3ο Τάγμα Ευζώνων μόλις αυτό έφθασε στο Σταθμό Διοικήσεώς του, μολονότι είχε διαπιστώσει (έπρεπε να είχε διαπιστώσει) ότι η επίθεση των Τούρκων κατά του Καλετζίκ θα εκτοξευόταν από στιγμή σε στιγμή.

ε. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ουδεμία αναφορά κάνει στην Έκθεσή του σχετικά με το αν διέταξε την Πυροβολαρχία Τούντα που ήταν ταγμένη στο ύψωμα 1535 να απαντήσει στον βομβαρδισμό του Καλετζίκ προσβάλλοντας τις Τουρκικές δυνάμεις που είχαν αναπτυχθεί στις δυτικές και νοτιοδυτικές αντηρίδες του υψώματος 1687 και είχαν στραμμένα τα νώτα τους στα πυροβόλα του Τούντα (βλέπε σχεδιάγραμμα 19). Όχι μόνο την Πυροβολαρχία Τούντα αλλά και την Πυροβολαρχία Βλαχάβα. Ούτε όμως και ο Πυροβολάρχης Τούντας αναφέρει στην κατάθεσή του στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. το πώς ενήργησε για να αποτρέψει την κατάληψη του Καλετζίκ από τους Τούρκους, δεδομένου ότι από τη θέση τάξης της Πυροβολαρχίας του ήταν δυνατή η βολή κατά των 9 Τουρκικών Ταγμάτων που είχαν αναπτυχθεί στις δυτικές – νοτιοδυτικές αντηρίδες του υψώματος 1687 και σε απόσταση 1.300 μέτρων από την Πυροβολαρχία του.

στ. Γενικά δεν υπάρχουν πληροφορίες για τη δράση των Πυροβολαρχιών της ΧΙΙΙα ΜΟΠ (Βλαχάβα και Τούντα) κατά τη 13η και 14η Αυγούστου. Ούτε από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα, αλλά ούτε και από τους διοικητές των δύο Πυροβολαρχιών. Δεν υπάρχει έστω και μία ελάχιστη αναφορά για τη δράση αυτών των Πυροβολαρχιών από τους διοικητές τους, εν αντιθέσει με τον Υπολοχαγό Ραυτόπουλο που έχει συντάξει μία λεπτομερέστατη Έκθεση για τη δράση της Πυροβολαρχίας του. Ο Υπολοχαγός Ραυτόπουλος αναφέρει ότι η Πυροβολαρχία του αποτέλεσε επανειλημμένα στόχο του Τουρκικού Πυροβολικού, παρ’ όλο που είχε ταχθεί πίσω από το ύψωμα 1687 και ήταν αθέατη από την Τουρκική παρατήρηση. Αναφέρει ακόμη ότι η Πυροβολαρχία του υποστήριξε το ΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων προσβάλλοντας την Τουρκική δύναμη που βρισκόταν στη χαράδρα Ακ Ντερέ (το 70ο Τουρκικό Σύνταγμα).[32] Η Πυροβολαρχία Τούντα που είχε ταχθεί σύμφωνα με την Έκθεση Πλαστήρα στο ύψωμα 1535 και ήταν ορατή από τα Τουρκικά παρατηρητήρια στα υψώματα Τοκλού τεπέ και Ποϊραλικαγιά πώς και δεν αποτέλεσε στόχο του Τουρκικού Πυροβολικού; Μήπως ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας απέκρυψε τις πυροβολαρχίες του και αυτές παρέμειναν αμέτοχες της διεξαγόμενης μάχης; Θα υπενθυμίσω ότι ο διοικητής της IVβ ΜΟΠ Ταγματάρχης Παπαδημητρίου ζήτησε από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα όπως κατά την νυκτερινή αντεπίθεση που θα εκτελούσε η «Διλοχία του 11ου Συντάγματος» οι Πυροβολαρχίες της ΧΙΙΙα ΜΟΠ να προσβάλουν εδαφική ζώνη στη δυτική πλευρά του Καλετζίκ επειδή λόγω απυρόβλητου ήταν αδύνατη η προσβολή της από την Πυροβολαρχία Ραυτόπουλου (βλέπε Μέρος ΙΙβiii). Πολύ πιθανόν να το ζήτησε επειδή οι Πυροβολαρχίες της ΧΙΙΙα ΜΟΠ παρέμεναν αμέτοχες της μάχης.

ζ. Δεδομένου ότι ο 10ος Λόχος Ευζώνων ξεκίνησε από την περιοχή του Σταθμού Διοικήσεως του Συνταγματάρχη Πλαστήρα (αρχή της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ) για να ανέλθει στο Καλετζίκ περί τη 0530-0545 ώρα, έχω την άποψη ότι ο Λόχος έφθασε εγγύς του υψώματος 1675, αλλά λόγω του βομβαρδισμού του υψώματος από το Τουρκικό Πυροβολικό δεν ανέβηκε επ’ αυτού. Μετά το πέρας του βομβαρδισμού πιθανόν ο 10ος Λόχος Ευζώνων επιχείρησε να ανέλθει στο ύψωμα 1675 αλλά λόγω της κατάληψης του υψώματος 1675 από τους Τούρκους και της σύμπτυξης του ΙΙ/11 Τάγματος προς την πλευρά του Αφιόν Καραχισάρ ενέπεσε στα πυρά του Τουρκικού Πεζικού και για αυτό το λόγο αποδεκατίστηκε. Βεβαίως δεν ενέπεσε σε πυρά πυροβολικού διότι αυτά είχαν αρθεί για να μην προξενήσουν απώλειες στο Τουρκικό Πεζικό.

Συνέχεια εκ της Εκθέσεως του Συνταγματάρχη Πλαστήρα:

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αναφέρει ότι ο Λόχος Επιτελείου του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων κατέλαβε τα αμέσως άνωθεν του Σταθμού Διοικήσεως του Αποσπάσματος υψώματα «σφοδρώς βαλλόμενος και κυριολεκτικά θεριζόμενος» υπό των εχθρικών πολυβόλων κατά μέτωπον και εκ του αριστερού πλευρού και κράτησε τις θέσεις του μέχρι ότου οι Λόχοι του 3ου Τάγματος Ευζώνων να ανέλθουν επί των υψωμάτων.

Σχολιασμός: α) Κατ’ αρχάς ο Λόχος του Επιτελείου του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων, δηλαδή ο Λόχος Διοικήσεως του Συντάγματος με την ορολογία που ισχύει σήμερα, ήταν εγκατεστημένος παρά τη θέση του Σταθμού Διοικήσεως του Συντάγματος στην αρχή της Χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ, σε υψόμετρο 1.460 μέτρων περίπου (βλέπε σχεδιάγραμμα 19). β) Η σχολιαζόμενη αναφορά της Έκθεσης Πλαστήρα είναι αόριστη και τούτο επειδή πέριξ του Σταθμού Διοικήσεως υπήρχαν υπερκείμενα υψώματα προς όλες τις κατευθύνσεις και δεν προσδιορίζεται σε ποια εκ των υψωμάτων τάχθηκε. γ) Το μήκος της μεγάλης κλίσεως αντηρίδας που από την αρχή της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ -όπου βρισκόταν ο Σταθμός Διοικήσεως του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων- ανέρχεται στο ύψωμα Αλικαγιά εκτιμάται σε 800 μέτρα περίπου. Σε αυτή την απόσταση θεωρώ ότι δεν ήταν δυνατή η εκτέλεση δραστικής βολής από τα όπλα εκείνης της αποχής, ακόμη και της σημερινής. δ) Εν πάση περιπτώσει όλα αυτά τα «ηρωικά» δεν επιβεβαιώνονται από το διοικητή του 3ου Τάγματος Ευζώνων Ταγματάρχη Τερτίκα, ο οποίος στην κατάθεση στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. ουδαμού αναφέρει ότι ανήλθε στο Καλετζίκ με την υποστήριξη του Λόχου Επιτελείου του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων. ε) Όλως αντιθέτως προς τα αναφερόμενα στην Έκθεση Πλαστήρα, αλλά και στο άρθρο του Αντισυνταγματάρχης ε.α. Παπαθανασόπουλου περί του οποίου ήδη αναφερθήκαμε, η άνοδος του 3ου Τάγματος Τερτίκα στο Καλετζίκ επιχειρήθηκε κατά τη διάρκεια του βομβαρδισμού του Τουρκικού Πυροβολικού (0600 – 0700 ώρα) και ενόσω το Καλετζίκ δεν είχε καταληφθεί ακόμη από τους Τούρκους. Κατόπιν τούτου γεννάται το ερώτημα κατά ποίου Τουρκικού Πεζικού εκτελούσε βολή με τα Μάνλιγχερ ο Λόχος Επιτελείου; Περί αυτών όμως στη συνέχεια.

Συνέχεια εκ της Εκθέσεως του Συνταγματάρχη Πλαστήρα:

«Κατόπιν συνεννοήσεως τηλεφωνικής μετ’ εμού ο Υπασπιστής παραδίδει εις τον διοικητήν του (3ου) Τάγματος το ακόλουθον σημείωμα: Ταγματ. Κ. Τερτίκαν. Ο κ. Συν/χης μου τηλεφωνεί ότι από τον πατριωτισμόν σας εξαρτάται η σωτηρία της Πατρίδος. Αντεπιτεθείτε το ταχύτερον προς ανακατάληψιν του Καλετζίκ. Η στιγμή αυτή είναι η καταλληλοτέρα διότι αν ο εχθρός ανατραπή θα είναι δυνατόν και να καταδιωχθή αμέσως. 14/8/22, ώραν 7.30, Υπασπιστής Λοχαγός Παπαθανασόπουλος.».

Σχολιασμός:

α. Η σχολιαζόμενη ως άνω αναφορά της Έκθεσης Πλαστήρα έχει σαν βάση το εξής σενάριο: Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας περί την 6η πρωινή έχει φθάσει στο άκρο δεξιό του ΙΙ/42 Τάγματος Παλάντζα (βλέπε σχεδιάγραμμα 19) από όπου παρατηρεί το σφοδρό βομβαρδισμό του Καλετζίκ από το Τουρκικό Πυροβολικό, την επίθεση την 7η ώρα του Τουρκικού Πεζικού και την κατάληψη του Καλετζίκ από τους Τούρκους. Στο Σταθμό Διοικήσεως του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων στην αρχή της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ έχει παραμείνει ο Υπασπιστής του Συντάγματος Λοχαγός Παπαθανασόπουλος, ο οποίος μετά την κατάληψη του Καλετζίκ διατάσσεται τηλεφωνικά –περί τη 0720 ώρα- από το διοικητή του Συνταγματάρχη Πλαστήρα να συντάξει την παραπάνω σχολιαζόμενη διαταγή και να την επιδώσει στον Ταγματάρχη Τερτίκα. Ο Λοχαγός Παπαθανασόπουλος συντάσσει τη διαταγή που του υπαγορεύει ο Συνταγματάρχης του, την υπογράφει τη 0730 ώρα και την επιδίδει στον Ταγματάρχη Τερτίκα. Δηλαδή την ώρα περίπου που θα είχε ολοκληρωθεί η κατάληψη του υψώματος 1687.

β. Το σενάριο αυτό δεν επιβεβαιώνεται ως αληθές από τον Ταγματάρχη Τερτίκα, ο οποίος στην κατάθεσή του στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. αναφέρει ότι το Τάγμα του ενώθηκε με τη διοίκηση του Αποσπάσματος Πλαστήρα περί τη 0530 ώρα. Μετά από λίγο ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας έφιππος και συνοδευόμενος από τον Υπασπιστή του Λοχαγό Παπαθανασόπουλο μετέβη στο ΙΙ/42 Τάγμα που βρισκόταν νοτιοδυτικά του Σταθμού Διοικήσεώς του και αυτός παρέμεινε μετά των Λόχων του αναπαυόμενος.[33] Εκτιμάται με βάση τα αναφερόμενα από τον Ταγματάρχη Τερτικά ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας με τον Υπασπιστή του αναχώρησαν από τον Σταθμό Διοικήσεώς του λίγο πριν την έναρξη της προπαρασκευής του Τουρκικού Πυροβολικού την 6η πρωινή ώρα.

γ. Με βάση την κατάθεση του Ταγματάρχη Τερτίκα προκύπτει ότι ο Υπασπιστής του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων Λοχαγός Παπαθανασόπουλος βρισκόταν μαζί με τον Πλαστήρα στο άκρο δεξιό του ΙΙ/42 Τάγματος Παλάντζα και όχι στο Σταθμό Διοικήσεως του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων. Αυτό θα γίνει περισσότερο σαφές στη συνέχεια.

δ. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας όπως πολλάκις αναφέραμε ήταν εμπειροπόλεμος αξιωματικός. Γνωρίζει ότι μετά το πέρας του βομβαρδισμού του Καλετζίκ από το Τουρκικό Πυροβολικό -αν και αποφεύγει να αναφερθεί σε αυτόν- θα επακολουθήσει η έφοδος του Τουρκικού Πεζικού, η οποία πράγματι εκτελείται την 7η ώρα όπως ο ίδιος αναφέρει.[34] Κατόπιν τούτου προκύπτει το ερώτημα για ποιο λόγο δεν διατάζει το Τάγμα Τερτίκα να ανέλθει στο Καλετζίκ με την έναρξη του Τουρκικού βομβαρδισμού και αφήνει να ολοκληρωθεί ο βομβαρδισμός, να καταληφθεί το Καλετζίκ και τη 0720 περίπου ώρα να διατάξει τηλεφωνικά τον Παπαθανασόπουλο να εκδώσει διαταγή προς τον Τερτίκα να αντεπιτεθεί –εκδόθηκε τη 0730 ώρα- για να ανακατάλαβει το Καλετζίκ που έχει κατακλυστεί από 6 Τουρκικά Τάγματα (3.000 άνδρες); Ότι το Τάγμα Τερτίκα θα χρειαζόταν τουλάχιστον 15΄ λεπτά για να ξεκινήσει και άλλα τουλάχιστον 30΄ λεπτά να ανέλθει τη μεγάλης κλίσης αντηρίδα που οδηγεί στο ύψωμα Αλικαγιά δεν τα υπολόγισε;

ε. Το παραπάνω ερώτημα δεν είναι φιλολογικό. Κατά την άποψή μου ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας έχει ξεγράψει το Καλετζίκ και δεν έχει καμία διάθεση να ξεγράψει και τους Ευζώνους του. Για αυτό το λόγο δεν ανεβάζει στο Καλετζίκ ολόκληρο το ΙΙΙ/42 Τάγμα αλλά μόνο το 10ο Λόχο του. Τη σχολιαζόμενη διαταγή την εκδίδει κατά την άποψή μου μετά τη μάχη και υπό την πίεση των πραγματικών γεγονότων. Και τούτο επειδή η αντεπίθεση που εκτέλεσε ο Ταγματάρχης Τερτίκας ήταν από δική του πρωτοβουλία, άρχισε σε κάποιο χρόνο μετά την έναρξη της προπαρασκευής του Τουρκικού Πυροβολικού και όχι κατόπιν διαταγής του Συνταγματάρχη Πλαστήρα, όπως θα διαπιστώσουμε ευθύς αμέσως.

Συνέχεια εκ της Εκθέσεως του Συνταγματάρχη Πλαστήρα:

«Το Τάγμα ενεργεί αμέσως την αντεπίθεσιν, εν μέσω χαλάζης σφαιρών και οβίδων, μετ’ αξιοθαυμάστου ορμής και αυτοθυσίας και καταδιώκει διά της λόγχης τον πλησιάσαντα εχθρόν, μέχρι των συρματοπλεγμάτων του Καλετζίκ. Πλην όμως το Τάγμα αποδεκατισθέν και ευρεθέν προ υπερτέρων δυνάμεων αίτινες είχον ανέλθη εν των μεταξύ επί του Καλετζίκ, βαλλόμενον δε και εκ του αριστερού πλευρού διά σφοδρών πυρών πολυβόλων, ανατρέπεται και κινείται προς τα οπίσω αφού αφήκεν επί τόπου νεκρούς τους πλείστους των Αξιωματικών και ανδρών του. Ούτω εις διάστημα ολίγων λεπτών εκ των 160 ανδρών του λόχου Επιτελείου ευρίσκονται εν τη ζωή περί τους 50 και εκ των 700 ανδρών του 3ου Τάγματος περί τους 180.».

Σχολιασμός:

α. Από τη σχολιαζόμενη αναφορά προκύπτει ότι ο Ταγματάρχης Τερτίκας ευθύς ως έλαβε τη 0730 ώρα τη διαταγή του Συνταγματάρχη Πλαστήρα αντεπιτέθηκε για να ανακαταλάβει το Καλετζίκ. Όμως ο Αντισυνταγματάρχης Τερτίκας διαψεύδει και πάλι τον πρώην διοικητή του και μάλιστα κατά τρόπο εμφαντικό, μολονότι η κατάθεσή του δίνεται στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. το 1926 και ως εκ τούτου γνωρίζει το περιεχόμενο της Έκθεσης Πλαστήρα και τα όσα αναφέρει για το Τάγμα του. Ο Αντισυνταγματάρχης Τερτίκας αναφέρει στην κατάθεσή του ότι αντεπιτέθηκε εξ ιδίας πρωτοβουλίας μετά την έναρξη του βομβαρδισμού του Καλετζίκ από το Τουρκικό Πυροβολικό, δηλαδή μετά την 6η πρωινή ώρα και όχι κατόπιν διαταγής του Συνταγματάρχη Πλαστήρα τη 0730 ώρα:

«μετά τινα λεπτά της ώρας ακούω σφοδρότατους κανονιοβολισμούς και πυροβολισμούς προς την γραμμήν μάχης. Τότε άνευ διαταγής τινόςμετά ενός και ημίσεως λόχου και του λόχου πολυβόλων σπεύδω προς την γραμμήν της μάχης, αναγκασθείς να ανέλθω απότομον και μεγάλην κλυτύν, από την οποίαν δεν ήτο δυνατόν να ανέλθουν ούτε μεταγωγικά•[35]δια τούτο και τα πολυβόλα εφέροντο διά των χειρών. Μόλις ανήλθομεν εις το ύψωμα Καλετζίκ αι θέσεις τας οποίας κατείχον οι ημέτεροι είχον καταληφθή παρά του εχθρού και κατεδιώκε διά πυρών τους υποχωρούντας ημετέρους, οπότε το Τάγμα αντεπιτίθεται διά κραυγών εμπρός διά της λόγχης. Πλην διότι ως προείπον αι θέσεις είχον καταληφθή παρά τού εχθρού το Τάγμα ηναγκάσθη να υποχωρήση διαιρεθέν εις δύο τμήματα, λόγω των θέσεων εις ας ευρίσκοντο, και λόγω του ότι οι λόχοι, ενώ απετελούντο από 130-140 άνδρας, ευρέθησαν μετά την υποχώρησιν με δύναμιν 40-45 ανδρών. Το πλειότερον της δυνάμεως των ελλειπόντων είχε τεθεί εκτός μάχης.».

β. Από τη διατύπωση του παραπάνω αποσπάσματος της κατάθεσης Τερτίκα είναι προφανές ότι όταν το 1926 ο Αντισυνταγματάρχης πλέον Τερτίκας καταθέτει στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. είναι μάλλον «δυσαρεστημένος» από τον πρώην διοικητή του Συνταγματάρχη Πλαστήρα. Αντεπιτέθηκε εξ ιδίας πρωτοβουλίας και ο διοικητής του δεν του το αναγνώρισε. Δηλαδή δεν τον τίμησε. Ο Ταγματάρχης Τερτίκας έχασε το μισό Τάγμα του στο Καλετζίκ και ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας οικειοποιήθηκε την ενέργειά του. Και αυτή η οικειοποίηση είναι εξαιρετικά διάτρητη και τούτο επειδή η υπ’ αριθμό 19 διαταγή, κατόπιν της οποίας σύμφωνα με την Έκθεση Πλαστήρα αντεπιτέθηκε ο Τερτίκας συντάσσεται και υπογράφεται τη 0730 ώρα από τον Υπασπιστή Παπαθανασόπουλο, που υποτίθεται ότι βρίσκεται στο Σταθμό Διοικήσεως του Πλαστήρα, ύστερα από τηλεφωνική εντολή του Συνταγματάρχη Πλαστήρα που βρίσκεται στην περιοχή του Τάγματος Παλάντζα. Σύμφωνα όμως με την κατάθεση του Αντισυνταγματάρχη Τερτίκα ο Παπαθανασόπουλος ακολούθησε τον Πλαστήρα στο άκρο δεξιό του Τάγματος Παλάντζα. Ανεξάρτητα όμως τούτων τη 0730 ώρα που υπογράφεται και «παραδίδεται» στον Τερτίκα η υπ’ αριθμό 19 διαταγή –σύμφωνα με την Έκθεση Πλαστήρα και το άρθρο του Παπαθανασόπουλο- το 3ο Τάγμα Ευζώνων του Τερτίκα βρίσκεται από την 7η περίπου ώρα στο Καλετζίκ και σφαγιάζεται. Ο Τερτίκας είναι πρόδηλο ότι αναφέροντας ότι αντεπιτέθηκε «άνευ διαταγής τινός» εκφράζει τη δυσφορία του προς τον πρώην διοικητή του. Μόνο ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας μπορούσε να διατάξει τον Ταγματάρχη Τερτίκα να αντεπιτεθεί και αυτός αναφέρεται στον πρώην διοικητή του με τη λέξη «τινός». Αν δεν είναι ανήθικη η οικειοποίηση από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα της αντεπίθεσης που εξ ιδίας πρωτοβουλίας εκτέλεσε ο Ταγματάρχης Τερτίκας, τι άλλο μπορεί να είναι;

γ. Ο Αντισυνταγματάρχης (πλέον) Τερτίκας επαναβεβαιώνει στο τέλος της κατάθεσής του στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. ότι αντεπιτέθηκε εξ ιδίας πρωτοβουλίας αναφέροντας ότι μετά την αποτυχία της αντεπίθεσης που εκτόξευσε και την υποχώρησή του στα υψώματα δυτικά του Καλετζίκ έμαθε ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας του είχε απευθύνει δια του υπασπιστή του τηλεφώνημα να αντεπιτεθεί το οποίο όμως δεν έλαβε.[36]  

δ. Είναι προφανές ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας με τα όσα αναφέρει στην Έκθεσή του περί της αντεπίθεσης που εκτέλεσε το 3ο Τάγμα Ευζώνων ψεύδεται και οικειοποιείται την πρωτοβουλία που ανέπτυξε ο υφιστάμενός του Ταγματάρχης Τερτίκας.

ε. Η κατάθεση του Αντισυνταγματάρχη Τερτίκα διαφοροποιείται από τα αναφερόμενα στην Έκθεση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα σχετικά με την αντεπίθεση που εκτέλεσε για την ανακατάληψη του Καλετζίκ. Ο Ταγματάρχης Τερτίκας αναφέρει ότι ανήλθε στο Καλετζίκ με ενάμιση Λόχο. Δηλαδή με ένα Λόχο, που ήταν ο 11ος όπως θα δούμε στη συνέχεια, και ένα Ουλαμό του 9ου Λόχου. Επί του Καλετζίκ κατά τη διάρκεια του Τουρκικού βομβαρδισμού θα είχε φθάσει και ο 10ος Λόχος δεδομένου ότι είχε αναχωρήσει από το Σταθμό Διοικήσεως του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων το διάστημα 0530-0545. Ανεξαρτήτως του τι αναφέρει ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ο εν λόγω Λόχος θα βρισκόταν το ολιγότερο εγγύς του υψώματος 1675 και για αυτό το λόγο μετά την αποτυχία της αντεπίθεσης του 3ου Τάγματος Ευζώνων υποχώρησε προς το Αφιόν Καραχισάρ. Ο Ταγματάρχης Τερτίκας δεν επιβεβαιώνει ότι απώθησε τους Τούρκους μέχρι των συρματοπλεγμάτων του Καλετζίκ. Άλλωστε μπορούμε να εκτιμήσουμε με βεβαιότητα ότι ήταν αδύνατο να το κάνει από τη στιγμή που οι Τούρκοι είχαν καταλάβει το ύψωμα 1687 και είχαν ανεβάσει πάνω σε αυτό τέσσερα Τάγματα Πεζικού (βλέπε σχεδιάγραμμα 19). Μπορούμε να υποθέσουμε με απόλυτη βεβαιότητα ότι επί του Καλετζίκ διεξήχθη μία άγρια, αλλά άνιση μάχη μεταξύ των Ευζώνων του Τάγματος Τερτίκα και των Τούρκων. Η αντεπίθεση του Ταγματάρχη Τερτίκα ήταν μία αντεπίθεση για την τιμή των όπλων του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων, όχι όμως και του διοικητή του. Ήταν μία αντεπίθεση θυσίας. Το Τάγμα Τερτίκα σφαγιάστηκε εξ αιτίας του Συνταγματάρχη Πλαστήρα.

στ. Η κατάθεση του Ταγματάρχη Τερτίκα στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. διασαφηνίζει και ένα ακόμη ζήτημα. Διαψεύδει ως αναληθή τα αναφερόμενα στην Έκθεση Πλαστήρα περί υποστήριξης του Τάγματός του κατά την άνοδό του στο Καλετζίκ από το Λόχο Επιτελείου του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων. Ο Ταγματάρχης Τερτίκας αναφέρει ότι όταν το Τάγμα του ανήλθε στο Καλετζίκ οι Τούρκοι είχαν καταλάβει το ύψωμα 1687 και καταδίωκαν δια πυρών τα υποχωρούντα Ελληνικά τμήματα. Επομένως οι Τούρκοι δεν είχαν φθάσει στην στρατιωτική οφρύν του υψώματος Αλικαγιά ώστε να μπορούν να ανταλλάσουν πυρά με το Λόχο Επιτελείου, αλλά ούτε και να προσβάλουν δια πυρών το Τάγμα Τερτικά που ανερχόταν στο ύψωμα Αλικαγιά. Ομοίως και ο Ταγματάρχης Τερτίκας στην κατάθεσή του αφ’ ενός μεν ουδέν αναφέρει περί υποστήριξης της ανόδου του Τάγματος στο Καλετζίκ από το Λόχο Επιτελείου του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων και αφ’ ετέρου δε περί προσβολής του Τάγματός από το Τουρκικό Πεζικό κατά το χρόνο που ανέβαινε στο Καλετζίκ ώστε να χρειαστεί την υποστήριξη του Λόχου Επιτελείου. Πλέον τούτων στην περίπτωση που ο Λόχος Επιτελείου είχε ταχθεί επί της αντηρίδας που κατέρχεται από το ύψωμα Αλικαγιά στην αρχή της χαράδρας Μοναστήρ Ντερέ ήταν αδύνατο να υποστηρίξει την άνοδο του ΙΙΙ/42 Τάγματος στο Καλετζίκ δεδομένου ότι αυτό θα ανέβαινε στο Καλετζίκ κινούμενο εμπρός από τις κάννες των όπλων του Λόχου Επιτελείου.

ζ. Βεβαίως τα αναφερόμενα στην Έκθεση Πλαστήρα γράφονται απουσία του χάρτη, άνευ προσδιορισμού της θέσης των «υπερκείμενων υψωμάτων που κατέλαβε ο Λόχος Επιτελείου» και επομένως μη σοβαρά. Την άνοδο του ΙΙΙ/42 Τάγματος θα μπορούσε να την υποστηρίξει αποτελεσματικά μόνο η Πυροβολαρχία Τούντα που ήταν ταγμένη στο ύψωμα 1535, εκεί δηλαδή που είχε μεταβεί ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας για να παρακολουθήσει τη μάχη, αλλά ουδεμία αναφορά υπάρχει από τον Πλαστήρα και τον Τούντα ότι η εν λόγω Πυροβολαρχία υποστήριξε το ΙΙΙ/42 Τάγμα κατά την άνοδό του στο Καλετζίκ. Έχουμε ήδη αναφερθεί στην «απουσία» των Πυροβολαρχιών της ΧΙΙΙα ΜΟΠ από τη μάχη του Καλετζίκ. Ο Ταγματάρχης (πλέον) Τούντας στην κατάθεσή του στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. αναφέρεται στη δράση του Αποσπάσματος Πλαστήρα και ουχί στη δράση της Πυροβολαρχίας του. Δυστυχώς ο πρόεδρος και τα μέλη της Ανακριτικής Επιτροπής δεν μπαίνουν στον κόπο να τον επαναφέρουν στην τάξη με την υποβολή ερωτήσεων επί της δράσης της Πυροβολαρχίας του. 

η. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αναφέρει ότι το 3ο Τάγμα μετά το πέρας της αντεπίθεσης απέμεινε με 180 άνδρες έναντι των 700 που διέθετε, αφήνοντας να εννοηθεί ότι οι υπόλοιποι φονεύτηκαν, τραυματίστηκαν ή αγνοούνταν. Αυτό δεν μπορεί να είναι ακριβές και τους λόγους θα τους παρουσιάσουμε αμέσως παρακάτω:

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αναφέρει ότι η δύναμη του 3ου Τάγματος Ευζώνων ανερχόταν σε 700 άνδρες. Είναι ευνόητο ότι αυτή υπολειπόταν της προβλεπόμενης κατά 240 άνδρες περίπου. Ακόμη και αν δεχθούμε ότι το Επιτελείο και τα Μεταγωγικά Μάχης Επιτελείου διέθεταν την προβλεπόμενη επάνδρωση, δηλαδή 120 οπλίτες, προκύπτει ότι οι τρεις Λόχοι Πεζικού (9ος, 10ος, 11ος) και ο Λόχος πολυβόλων (12ος) θα διέθεταν συνολικά ~580 οπλίτες.[37] Με βάση την αναφορά του Ταγματάρχη Τερτίκα ότι οι Λόχοι Πεζικού του Τάγματος του διέθεταν δύναμη 3×140=~420 οπλίτες προκύπτει ότι η πολυβολαρχία του Τάγματος θα διέθετε ~160 οπλίτες.

 

Πίνακας: Η δύναμη ΙΙΙ/42 Τάγματος Ευζώνων που εκτιμάται ότι διασώθηκε

 

Ο Ταγματάρχης Τερτίκας στην κατάθεσή του στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. αναφέρει ότι από τη δύναμη των 2 ½ Λόχων του που ανέβηκαν στο Καλετζίκ διασώθηκε περίπου το 30-32%. Επομένως διασώθηκαν συνολικά ~110 οπλίτες. Επίσης διασώθηκε και ο Ουλαμός του 9ου Λόχου που δεν ανήλθε στο Καλετζίκ, ήτοι 70 οπλίτες. Επομένως από τους 3 Λόχους Πεζικού του Τάγματος διασώθηκαν συνολικά 180 περίπου οπλίτες. Ο Ταγματάρχης Τερτίκας αναφέρει επίσης ότι «το πλειότερον της δυνάμεως των ελλειπόντων είχε τεθή εκτός μάχης.». Αφήνει δηλαδή να εννοηθεί ότι πέρα των νεκρών και των τραυματιών αγνοείτο η τύχη ενός μικρού μέρος των ελλειπόντων που ενδεχομένως κάποιοι εξ αυτών να διέφυγαν προς τα πίσω και να αναμίχθηκαν με άλλα τμήματα, ή με ομάδες φυγάδων.[38]

Ακόμη πρέπει να διασώθηκε και ένα μεγάλο μέρος των ανδρών του Λόχου Πολυβόλων. Τούτο προκύπτει από την αναφορά του Ταγματάρχη Τερτίκα ότι επειδή ήταν αδύνατη η άνοδος των μεταγωγικών κτηνών στο Καλετζίκ τα πολυβόλα και τα πυρομαχικά μεταφέρθηκαν διά των χειρών των ανδρών. Κατόπιν τούτου είναι βέβαιο ότι ο Λόχος Πολυβόλων δεν μπόρεσε να ακολουθήσει κατά πόδας τους Λόχους Πεζικού με αποτέλεσμα να μην συμμετάσχει κατά το μάλλον στη μάχη και να διασωθεί ένα μέρος των κλιμακίων βολής και ίσως το μεγαλύτερο μέρος των Β΄ Κλιμακίων των Διμοιριών πολυβόλων. Επίσης δεν ανέβηκαν στο Καλετζίκ και τα Μεταγωγικά Μάχης του Λόχου Πολυβόλων. Μπορούμε να εκτιμήσουμε ότι από το Λόχο Πολυβόλων διασώθηκε πλέον του ημίσεως της δυνάμεώς του, ήτοι ~100 οπλίτες.

Επίσης στο Καλετζίκ θα ανέβηκε μέρος των ανδρών του Επιτελείου και δεν ανέβηκε το σύνολο της δύναμης των Μεταγωγικών Μάχης Επιτελείου. Αυτό επιβεβαιώνεται και από τον Ταγματάρχη Τερτίκα ο οποίος αναφέρει ότι ανήλθε στο Καλετζίκ με 1 ½ Λόχο και το Λόχο Πολυβόλων. Αθροίζοντας τους διασωθέντες από τους Λόχους Πεζικού και αυτούς που δεν πρόλαβαν να ανέβουν ή δεν ανέβηκαν προκύπτει μία δύναμη 380 οπλιτών περίπου. Ο λόγος που ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας επιδιώκει να μεγιστοποιήσει τις απώλειες του Συντάγματός του είναι ευνόητος και θα τον αναδείξουμε στη συνέχεια. Μεγάλος αριθμός Ευζώνων δεν παρέμεινε αμέτοχος της φυγής, όσο και αν προσπάθησε ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας να το κρύψει.

Το ΙΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων υπέστη πάνω στο Καλετζίκ μεγάλη καταστροφή και μάλιστα σε πολύ λίγο χρόνο. Και η ευθύνη για αυτήν βαρύνει αποκλειστικά το Συνταγματάρχη Πλαστήρα ο οποίος απέφυγε να ενισχύσει την άμυνα του Καλετζίκ όπως του επέβαλαν οι εντολές που του ανατέθηκαν, αλλά και η κατάσταση των αμυνομένων Ι/35 (+ τον 11/35 Λόχο) και ΙΙ/11 Ταγμάτων. Παρά την πρόθεσή του να κρατήσει τα Ι/42 και ΙΙ/42 Τάγματα Ευζώνων μακριά από το σφαγείο του Καλετζίκ, τελικά καταστράφηκε το ΙΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων επειδή η αντεπίθεση που εκτέλεσε εξ ιδίας πρωτοβουλίας ο Ταγματάρχης Τερτίκας διεξήχθη υπό τις πλέον δυσμενείς συνθήκες. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας βαρύνεται επίσης και με το ότι δεν ανέβασε στο Καλετζίκ το ΙΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων αμέσως μετά την άφιξή του. Βεβαίως τεράστια είναι και η ευθύνη του Α΄ Σώματος Στρατού και της IV Μεραρχίας που καθυστέρησαν άνευ λόγου να διαθέσουν το ΙΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα, μολονότι αυτό είχε αποδεσμευτεί από την ευθύνη της φρουράς του Αφιόν Καραχισάρ από το μεσημέρι της 13ης Αυγούστου και παρέμενε άπραγο στο σιδηροδρομικό σταθμό Κωνσταντινουπόλεως.[39] Παρά ταύτα διατηρώ ισχυρές αμφιβολίες αναφορικά με το αν ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας θα ανέβαζε ολόκληρο το ΙΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων στο Καλετζίκ ακόμη και στην περίπτωση που αυτό έφθανε έγκαιρα στο Κ.Α. Καμελάρ, όπως ρητώς καθοριζόταν στην υπ’ αριθμό 5425/1302/3 και ώρα 2235 διαταγή της IV Μεραρχίας της 13ης Αυγούστου.[40] Η μέχρι τότε πολιτεία του αποδεικνύει ότι είχε αποφασίσει να κρατήσει το Απόσπασμά του μακριά από την κόλαση του Καλετζίκ.

 

Πληροφορίες από το διοικητή της Πυροβολαρχίας Καμελάρ Υπολοχαγό Ραυτόπουλο

Μία ιδέα της μάχης που διεξήχθη στο Καλετζίκ μας δίνει ο Υπολοχαγός Ραυτόπουλος: Στην Έκθεσή του αναφέρει ότι από την 6η πρωινή ώρα ο εχθρός άρχισε να εκτελεί σφοδρότατη βολή προπαρασκευής βάλλοντας δραστικά και διά πρωτοφανούς πυκνού πυρός τη θέση της Πυροβολαρχίας του και τις γραμμές του πεζικού μέχρι της 0730 ώρα. Την ώρα αυτή ο εχθρός επιμήκυνε τη βολή του προς τα πίσω υψώματα και ενήργησε μετωπική επίθεση κατά των Ελληνικών θέσεων. Το Ελληνικό πεζικό αφού αντιστάθηκε για αρκετό χρόνο εγκατέλειψε τις θέσεις του και τράπηκε προς τα πίσω σε φυγή αφήνοντας ακάλυπτη την Πυροβολαρχία έναντι του επερχόμενου Τουρκικού Πεζικού. Ο παρευρισκόμενος διοικητής πυροβολικού του Κ.Α. Καμελάρ διέταξε την αφαίρεση των κλείστρων, που έγινε υπό το πυρ του εχθρικού πεζικού, και την υποχώρηση των ανδρών της Πυροβολαρχίας.[41] Όμως εκείνη τη στιγμή εμφανίστηκε από παρακείμενο ύψωμα ένα τμήμα Ευζώνων του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων, αποτελούμενο από ένα Υπολοχαγό και 15 περίπου άνδρες, το οποίο αντιλήφθηκε τη δεινή θέση στην οποία είχε περιέλθει η Πυροβολαρχία μετά την αποχώρηση του Πεζικού και έσπευσε προς ενίσχυσή της. Τότε υπό τη διοίκηση του διοικητή του Πυροβολικού του Κ.Α. Καμελάρ και του διοικητή της Πυροβολαρχίας (Υπολοχαγού Ραυτόπουλου) ανασυντάχθηκαν οι πυροβολητές και ενήργησαν αντεπίθεση που κατέληξε στην ανακατάληψη των πυροβόλων.[42] Επειδή όμως τα εχθρικά τμήματα είχαν εισδύσει εντός των πυροβολείων άρχισε να διεξάγεται λυσσαλέος αγώνας εκ του συστάδην, των μεν πυροβολητών και των Ευζώνων οχυρωμένων πίσω του πρώτου (δεξιού – δυτικού) πυροβολείου, του δε εχθρού πίσω του τρίτου και του τετάρτου. Ο αγώνας αυτός όμως δεν καρποφόρησε διότι αφ’ ενός οι μεν πυροβολητές μετά των ευζώνων έπιπτον ο ένας μετά τον άλλο, αφ’ ετέρου δε ο εχθρός ενισχυόταν ολοένα και προσέγγιζε τους αμυνόμενους. Τμήματα επίσης του εχθρού που διείσδυσαν από τη χαράδρα που σχηματίζεται μεταξύ της θέσης της Πυροβολαρχίας και του υψώματος 1675 ανήλθαν στο ύψωμα που βρισκόταν πίσω από τη θέση της Πυροβολαρχίας, δηλαδή στο ύψωμα Αλικαγιά, και προσέβαλαν τους αμυνόμενους από το αριστερό πλευρό τους (βλέπε σχεδιάγραμμα 19).[43] Ταυτόχρονα άλλα εχθρικά τμήματα έφθασαν προ του μετώπου της Πυροβολαρχίας και προσέβαλαν αυτή εκ του δεξιού. Τη στιγμή εκείνη ουδεμία πλέον ελπίδα απέμεινε. Το προ του πρώτου πυροβολείου έδαφος γέμισε από τραυματίες και τις σορούς των φονευθέντων, μεταξύ των οποίων και του Υπολοχαγού του τμήματος των Ευζώνων που έσπευσε σε βοήθεια της Πυροβολαρχίας. Οι διασωθέντες πυροβολητές και εύζωνοι ετράπησαν προς Βορρά και άρχισαν να κατέρχονται την απότομη πλαγιά που οδηγεί στη χαράδρα Μοναστήρ Ντερέ. Ο εχθρός συγκεντρώθηκε επί του χείλους της πλαγιάς και έβαλε κατά των υποχωρούντων τραυματίζοντας κάποιους μεταξύ των οποίων και το διοικητή του ενός Ουλαμού της Πυροβολαρχίας έφεδρο Ανθυπολοχαγό Σπετσερόπουλο. Οι διασωθέντες πυροβολητές (ένας Λοχίας και τρεις Στρατιώτες) μετά του διοικητή της Πυροβολαρχίας αναμίχθηκαν με τα υποχωρούντα τμήματα του δεξιού του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων και κατήλθαν στην περιοχή των χωριών Τσακιρσάζ και Έρικμαν.

 

Πληροφορίες για την αντεπίθεση του 3ου Τάγματος Ευζώνων από τον Αντισυνταγματάρχη ε.α. Παπαθανασόπουλο

Ο Παπαθανασόπουλος στο άρθρο του το 1934 σε εφημερίδα της εποχής αναφέρει τα εξής:[44]

α. «Το πρωί της 14ης Αυγούστου ο εχθρός επιτίθεται σε ολόκληρο το μέτωπο του ευζωνικού συντάγματος και ανατρέπει το αμυνόμενο στο Καλετζίκ Τάγμα και το Λόχο Ευζώνων. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας που αγωνιζόταν να συγκρατήσει το δεξιό του τομέα του, όπου το τάγμα Παλάντζα, αντιλαμβάνεται τη σοβαρότητα της κατάστασης που δημιουργήθηκε στο Καλετζίκ και τηλεφωνεί στον Παπαθανασόπουλο ότι από τον πατριωτισμό του και του Τερτίκα, εξαρτάται η σωτηρία της Πατρίδος. Την ίδια ώρα ο Παπαθανασόπουλος ποδοπατείται από τους πανικόβλητους φαντάρους που υποχωρούν από το Καλετζίκ.».

β. «Για την ανακοπή της προέλασης του εχθρού κατόπιν διαταγής μου ο Λόχος του Επιτελείου καταλαμβάνει τα άνω του Σταθμού Διοικήσεως υψώματα όπου κυριολεκτικά θερίζεται από τα εχθρικά πολυβόλα και μετά από ένα τέταρτο της ώρας βρίσκονται στη ζωή μόνο 50 από τους 160 Ευζώνους του Λόχου. Συγχρόνως αποστέλλω στον Ταγματάρχη Τερτίκα που μόλις είχε φθάσει από το Αφιόν Καραχισάρ με το 3ο Τάγμα την υπ’ αριθμό 19 διαταγή να αντεπιτεθεί προς ανακατάληψη του Καλετζίκ και ότι από τον πατριωτισμό του εξαρτάται η σωτηρία της πατρίδας. Το Τάγμα Τερτίκα αντεπιτίθεται αμέσως κ.λπ..»

Σχολιασμός:

α. Τα αναφερόμενα στην πρώτη παράγραφο της σχολιαζόμενης αναφοράς του Παπαθανασόπουλου είναι προφανώς ψευδή και παραπειστικά. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας μετέβη στην περιοχή που ήταν εγκατεστημένο το Τάγμα Παλάντζα συνοδευόμενος από τον Παπαθανασόπουλο και επομένως ο Παπαθανασόπουλος δεν βρισκόταν στο Σταθμό Διοικήσεως του Πλαστήρα. Ο Πλαστήρας μετέβη στο δεξιό του για να παρακολουθήσει τη μάχη στο Καλετζίκ, όπως ο ίδιος αναφέρει στην Έκθεσή του, και όχι για να συγκρατήσει το Τάγμα Παλάντζα. Ο Παπαθανασόπουλος στη σχολιαζόμενη αναφορά του υπονοεί ότι το Τάγμα Παλάντζα συγκρατούσε με δυσκολία τον εχθρό και κατόπιν τούτου ο Πλαστήρας μετέβη εκεί όπου επιβαλλόταν η παρουσία του. Παρά τις ψευδολογίες του Παπαθανασόπουλου, ο Υπολοχαγός Προυκάκης που με τον 6ο Λόχο του και Ουλαμό του 7ου Λόχου ήταν εγκατεστημένος στο ύψωμα 1535, στο βιβλίο του σε κανένα σημείο δεν αναφέρει ότι συγκρατούσε με δυσκολία τις έναντι του μετώπου του Τουρκικές δυνάμεις. Όλως αντιθέτως αναφέρει ότι τα πυρά του εχθρού κατά τη διάρκεια της ημέρας έγιναν εντονότερα και ότι είχε προστατευμένους τους άνδρες του πίσω από τη γραμμή μάχης και μπροστά είχε μόνο παρατηρητές και οπλοπολυβολητές. Επίσης ο Υπολοχαγός Προυκάκης στο βιβλίο του ουδαμού αναφέρεται περί παρουσίας του Συνταγματάρχη Πλαστήρα εγγύς των θέσεών του. Εν πάση περιπτώσει αν ο Πλαστήρας έπρεπε να αγωνιστεί για να συγκρατήσει κάτι δεν ήταν το Τάγμα Παλάντζα αλλά τις δυνάμεις που μάχονταν στο Καλετζίκ. Ενεργώντας παραπειστικά ο Παπαθανασόπουλος προσπαθεί να δείξει ότι οι Τούρκοι επιτέθηκαν σε όλο τον τομέα του Πλαστήρα, ότι το κρισιμότερο σημείο του εν λόγω τομέα ήταν το δεξιό του όπου το Τάγμα Παλάντζα που αντιμετώπιζε ισχυρότατη πίεση και ως εκ τούτου ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας μετέβη εκεί που υπήρχε η μεγαλύτερη ανάγκη, αλλά τελικά ανατράπηκαν το Τάγμα και ο Λόχος Ευζώνων που αμύνονταν στο Καλετζίκ. Βεβαίως ξέχασε την «Διλοχία του 11ου Συντάγματος»! Πολύ ενδιαφέρον (!) επίσης το σημείο που ο Παπαθανασόπουλος αναφέρει ότι ποδοπατήθηκε από τους φαντάρους (εννοεί του πεζικάριους) που υποχώρησαν πανικόβλητοι από το Καλετζίκ, όχι όμως και από τους Ευζώνους του 3ου Λόχου που παρ’ όλο που βρίσκονταν εγγύτερα προς τη θέση του δεν υποχώρησαν πανικόβλητοι. Άλλωστε οι Εύζωνοι του 5/42 δεν υποχωρούν ποτέ πανικόβλητοι! Τα προβλήματα σε όλες αυτές τις αναφορές βρίσκονται στο ότι λέγονται και γράφονται απουσία τεκμηρίωσης, σύγκρισης με άλλες πηγές, του χάρτη και της περιγραφής πεδίου της μορφολογίας του πεδίου της μάχης, πράγμα που έχουμε επανειλημμένα έχω επισημάνει. Ο καθείς μπορεί να σκεφτεί ότι ο Πλαστήρας μεταβαίνοντας στο δεξιό του τομέα του μετέβη στην πλέον σημαντική θέση και τούτο επειδή αγνοεί τη μορφολογία του πεδίου της μάχης. Είναι γεγονός ότι το πλείστον των ανθρώπων πλην των στρατιωτικών αδυνατούν να αντιληφθούν τη μορφολογία του εδάφους από το χάρτη και να κρίνουν ποιο έδαφος είναι το σημαντικότερο. Βεβαίως ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας στην Έκθεσή του αναφέρει ότι το Καλετζίκ αποτελούσε το σπουδαιότερο σημείο της οχύρωσης του Αφιόν Καραχισάρ, αλλά ποιος δίνει σε σημασία σε τέτοιες λεπτομέρειες. Προς αποφυγή οποιασδήποτε παρανόησης στα όσα αναφέρω σημειώνω στα σχεδιαγράμματα που συνοδεύουν το κείμενο τα υψόμετρα των σημαντικών υψωμάτων.

β. Τις ενστάσεις μου στα αναφερόμενα για το Λόχο Επιτελείου και από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα και από τον τότε Υπασπιστή του Παπαθανασόπουλο τις έχω ήδη εκθέσει. Όσο αφορά τα αναφερόμενα στην Έκθεση Πλαστήρα, αλλά και από τον Παπαθανασόπουλο, για τις απώλειες του Λόχου Επιτελείου και μόνο το ακραίο της αναφοράς ότι από τη δύναμη των 160 ανδρών που διέθετε ο Λόχος φονεύθηκαν οι 100, επέζησαν μόνο 50 και δεν υπήρξαν τραυματίες, την καθιστούν εκ προοιμίου τελείως αναξιόπιστη. Όπως είναι γνωστό τοις πάσι οι νεκροί όλων των μαχών που έχουν διεξαχθεί με πυροβόλα όπλα κατά τον 20ο αιώνα είναι (σχεδόν) πάντα πολλοί ολιγότεροι των τραυματιών και αυτοί των επιζώντων. Εν πάση περιπτώσει όσες και αν ήταν οι απώλειες του Λόχου Επιτελείου είναι αδικαιολόγητες και οφείλονται αφ’ ενός μεν στη μη ενίσχυση του Καλετζίκ από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα με δυνάμεις του 5/42 Ευζώνων με αποτέλεσμα αυτό να καταληφθεί από τους Τούρκους και αφ’ ετέρου δε στη μη άνοδο του Τάγματος Τερτίκα στο Καλετζίκ αμέσως μόλις έφθασε στο Σταθμό Διοικήσεως του Πλαστήρα. Είναι επίσης προφανές ότι ο Παπαθανασόπουλος δεν ήταν εν γνώσει της κατάθεσης του Ταγματάρχη Τερτίκα στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. και για αυτό αναφέρει τα όσα παραθέτει στο άρθρο του. Εκτός και αν ήταν αλλά αδιαφόρησε για το ότι ο Αντισυνταγματάρχης Τερτίκας διαψεύδει τα όσα αναφέρει. Η διαταγή του Παπαθανασόπουλου δεν εκδόθηκε μόλις το Τάγμα Τερτίκα έφθασε στο Κ.Α. Καμελάρ τη 0530 ώρα, αλλά τη 0730 ώρα.

Τα αναφερόμενα στο άρθρο του Αντισυνταγματάρχη ε.α. Παπαθανασόπουλου παρατίθενται για να αποδειχθεί με ποιο τρόπο κατασκευάζονται οι μύθοι, οι οποίοι δυστυχώς είναι εύπεπτοι και γίνονται πιστευτοί.

 

Η υποχώρηση των Ελληνικών δυνάμεων από το Κ.Α. Καμελάρ

Συνέχεια εκ της Εκθέσεως του Συνταγματάρχη Πλαστήρα:

«Την υποχώρησιν του 3ου Τάγματος αναγκάζεται ν’ ακολουθήση το δεξιόν 1ον Τάγμα διότι άλλως θ’ απεκόπτετο. Το δεξιά 2ον Τάγμα παρά την πίεσιν και τας απωλείας ας είχε, διατάσσεται να παραμείνη εις την θέσιν του, αφ’ ενός διά την υποστήριξιν των υποχωρούντων δύο Ταγμάτων και αφ’ ετέρου διότι είχομεν την αντίληψιν ότι η κατάστασις ηδύνατο να μετατραπή υπέρ ημών δι’ αντεπιθέσεως εκ του Καμελάρ την οποίαν αφαντάσθημεν ότι θα διέτασσε η IV Μεραρχία. Εν τη περιπτώσει ταύτη το 2ον Τάγμα μας μετά της Πυρ/χίας θα ηδύνατο να συντρέξη σημαντικώς τους αντεπιτιθέμενους διά πλευρικών πυρών κατά του εχθρού. Πλην όμως η ελπίς μας αυτή διεψεύσθη.».

Σχολιασμός:

Σχετικά με την υποχώρηση του 3ου Τάγματος Ευζώνων ο Ταγματάρχης Τερτίκας αναφέρει τα εξής:

«το Τάγμα ηναγκάσθη να υποχωρήση διαιρεθέν εις δύο τμήματα, λόγω των θέσεων εις ας ευρίσκοντο. …Την 8.30΄ – 9 ώραν της 14ης Αυγούστου το Τάγμα υπεχώρησεν ως εξής, κατόπιν της δημιουργηθείσης καταστάσεως, άνευ διαταγής: Οι μεν δύο λόχοι (10ος και 11ος) κατ’ ευθείαν προς Αφιόν Καραχισάρ το δε υπόλοιπον της δυνάμεως υπ’ εμέ, αμέσως προς το Δ. του Καλετζίκ ευρισκόμενον ύψωμα, ένθα και παρέμεινεν αμυνόμενον μέχρι της 10.30΄ οπότε εγώ ανεχώρησα μεμονωμένως προς ανεύρεσιν των άλλων δύο λόχων των κατευθυνομένων προς Κ.χισάρ συνεπεία διαταγής του Δ/του του αποσπάσματος…».

Από το παραπάνω τμήμα της κατάθεσης Τερτίκα και σε συνδυασμό με τα όσα αναφέρθηκαν προηγουμένως προκύπτει ότι 3ο Τάγμα Ευζώνων έφθασε στο Καλετζίκ ενώ αυτό είχε καταληφθεί από τους Τούρκους, ήτοι μετά την 7η πρωινή ώρα και παρέμεινε μαχόμενο επί του υψώματος μέχρι την 8η ώρα περίπου. Στη συνέχεια λόγω των μεγάλων απωλειών που υπέστη οι άνδρες κάμφθηκαν και υποχώρησαν άνευ διαταγής προς δύο κατευθύνσεις ανάλογα με τις θέσεις που βρίσκονταν. Ο 10ος και 11ος Λόχος προς το Αφιόν Καραχισάρ και ο 9ος Λόχος (μείον Ουλαμό) μετά του Λόχου πολυβόλων προς τα υψώματα Βελισαρίου.

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αποφεύγει να αναφερθεί στην Έκθεσή του στην διάσπαση του 3ου Τάγματος Ευζώνων, η οποία αν και δικαιολογημένη υπό τις περιστάσεις υπό τις οποίες συνέβη, θα μπορούσε από κάποιον κακοπροαίρετο να συγκριθεί με τα όσα δυσμενή και επικριτικά αναφέρει για τους Λόχους του 35ου Συντάγματος Πεζικού.

Τις συνθήκες υπό τις οποίες συμπτύχθηκε το 1ο Τάγμα Ευζώνων μετά την υποχώρηση από το Καλετζίκ του 3ου Τάγματος τις περιγράφει στην κατάθεσή του στην Ανακριτική Επιτροπή υπό το Στρατηγό Μαζαράκη ο διοικητής της Πυροβολαρχίας της ΧΙΙΙα ΜΟΠ Ταγματάρχης Τούντας στην οποία αναφέρει:

«Την ώρα περίπου ταύτην λόγω ανατροπής του 35ου Συν/τος το απόσπασμα ηναγκάσθη να συμπτύξη το αριστερόν του εις γραμμήν 800 περίπου μέτρα δυτικώς των αρχικών του θέσεων ως ατάκτως πως λόγω της επιδράσεως ήν έσχε εκ της εν διαλύσει ανατροπής του 35ου Συν/τος. Ο αγών κατέστη εντονώτερος κατά την ημέραν ταύτην και μέχρι της 9ης ώρας, αφ’ ής ούτος εκόπασε σχεδόν περιορισθείς μόνον εις το δεξιόν του αποσπάσματος ουχί όμως και εκεί σφοδρώς.».

Ο Ταγματάρχης Τούντας αν και ουδεμία πληροφορία αναφέρει για τη δράση της Πυροβολαρχίας του και ειδικότερα για το αν υποστήριξε διά των πυρών του τον αγώνα που διεξήχθη στο Καλετζίκ από τα αμυνόμενα Ελληνικά τμήματα και το 3ο Τάγμα Ευζώνων, πράγμα που το έχουμε επισημάνει επανειλημμένα, η κατάθεσή του αποτελεί μία σημαντική πηγή πληροφοριών για τη μορφή του αγώνα που διεξήγαγαν οι πεζικές δυνάμεις. Αναφέρει π.χ. ότι το αριστερό του Αποσπάσματος Πλαστήρα, δηλαδή το Ι/42 Τάγμα Ευζώνων υποχώρησε άτακτα περί τα 800 μέτρα δυτικά των θέσεών του όχι για να μην αποκοπεί όπως αναφέρει ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας, ούτε βεβαίως επειδή ήρθε σε επαφή με τον εχθρό, αλλά επειδή επέδρασε δυσμενώς στο ηθικό του η υποχώρηση του 35ου Συντάγματος. Έχει σημασία ότι αυτά αναφέρονται από ένα αξιωματικό του Αποσπάσματος Πλαστήρα ο οποίος τον Ιούνιο του 1923 υπηρετούσε στο Υπουργείο Στρατιωτικών, δηλαδή μόνο βασιλικών φρονημάτων δεν ήταν. Η παραπάνω αναφορά του Ταγματάρχη Τούντα θα πρέπει να συγκριθεί με τις συνεχείς και δυσμενείς αναφορές –σε σημείο υβριστικό- του Συνταγματάρχη Πλαστήρα για τους άνδρες του 35ου Συντάγματος που αμύνονταν στο Καλετζίκ υπό το σφοδρό βομβαρδισμό του Τουρκικού Πυροβολικού, οι οποίοι παρά τις τεράστιες απώλειες που είχαν υποστεί και τη μη ενίσχυσή τους από το Απόσπασμα Πλαστήρα κατόρθωσαν να αποκρούσουν τη 13η Αυγούστου τέσσερις Τουρκικές επιθέσεις. Τα όσα αναφέρονται παραπάνω πρέπει να συνδυαστούν επίσης και με το γεγονός ότι καμία δύναμη του Αποσπάσματος Πλαστήρα δεν βομβαρδίστηκε από το Τουρκικό Πυροβολικό.

Ο Ταγματάρχης Τούντας αναφέρει επίσης ότι μετά την 9η ώρα ο αγώνας κόπασε και περιορίστηκε μόνο στο δεξιό του Αποσπάσματος, δηλαδή στην περιοχή των υψωμάτων Ντελικτάς και Καραμπιλεγκίμ, αλλά και εκεί όχι σφοδρώς.

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αναφέρει στη σχολιαζόμενη αναφορά της Έκθεσής του ότι διέταξε το δεξιά 2ο Τάγμα να παραμείνει στις θέσεις του για την υποστήριξη των υποχωρούντων δύο Ταγμάτων (1ου και 3ου) παρά την πίεση που του ασκούσε ο εχθρός και τις απώλειες που είχε. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας θέλει με κάθε τρόπο να μεγενθύνει τη δράση του Αποσπάσματός του και τις απώλειες του και έχουμε αναφέρει τους λόγους. Όμως και σε αυτή την αναφορά του «εξ οικείων τα βέλη». Όπως είδαμε αμέσως παραπάνω διαψεύδεται από την κατάθεση του Ταγματάρχη Τούντα που αναφέρεται στη διεξαγωγή μη σφοδρού αγώνα στο δεξιό του αποσπάσματος μετά την 9η ώρα. Κυρίως όμως διαψεύδεται από τα αναφερόμενα στο βιβλίο του Υπολοχαγού Προυκάκη ο οποίος αναφέρεται σε απλή ανταλλαγή πυρών με τις έναντι του μετώπου του Τουρκικές δυνάμεις (του 70ού Τουρκικού Συντάγματος) και όσον αφορά τις απώλειές του Λόχου στη μάχη της 14ης Αυγούστου αναφέρει ότι είχε 1 οπλίτη νεκρό, 8 τραυματίες και 1 αγνοούμενο και εκ του Ουλαμού του 7ου Λόχου 1 νεκρό και 3 τραυματίες. Κάθε απώλεια είναι σοβαρή. Αλλά αναφερόμαστε σε μάχη και το μέγεθος των απωλειών προσδιορίζει εν πολλοίς και την ένταση αυτής.

Συνέχεια εκ της Εκθέσεως του Συνταγματάρχη Πλαστήρα

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αναφέρει ότι μη δυνάμενος να έχει πληροφορίες περί της κατάστασης του τομέα της IV Μεραρχίας και των σκέψεων της διοικήσεως αυτής συγκράτησε τα υποχωρήσαντα 1ο και 3ο Τάγματα του επί των υψωμάτων Βελισαρίου με εντολή να αμυνθούν επ’ αυτών πάση θυσία μέχρι τη διευκρίνιση της καταστάσεως. Το 2ο Τάγμα Ευζώνων εξακολουθούσε να τηρεί τις θέσεις του μολονότι πιεζόταν «σφοδρώς» και είχε σοβαρές απώλειες! Μέχρι τη 16η ώρα παρά τις προσπάθειες που καταβλήθηκαν δεν αποκαταστάθηκε ο σύνδεσμος με την IV Μεραρχία, οι δε αποσταλέντες σύνδεσμοι όχι μόνο δεν επέστρεψαν, αλλά ουδέποτε εμφανίστηκαν. Στο αριστερό του είχε κοπάσει το πυρ, στο δε δεξιό του πληροφορήθηκε ότι το 23ο Σύνταγμα υποχώρησε προς το χωριό Μπογιαλί.

Σχολιασμός: Περί της «σφοδρής πίεσης» που δεχόταν το 2ο Τάγμα Ευζώνων και των «σοβαρών απωλειών» του έχουμε αναφερθεί επανειλημμένα και λεπτομερώς στα προηγούμενα σχόλια μας. Πλέον τούτου το ότι οι σύνδεσμοι που στάλθηκαν προς την IV Μεραρχία δεν εκτέλεσαν την αποστολή τους και ουδέποτε επέστρεψαν στο Σύνταγμα αποδεικνύει ότι και στο 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων παρουσιάστηκε το ίδιο πρόβλημα, όπως και σε άλλες Μονάδες ή Μεραρχίες, όπου οι αποστελόμενοι σύνδεσμοι ενδεχομένως φονεύονταν, είτε δεν μπορούσαν να βρουν τον προορισμό τους, είτε τέλος αντί να εκτελέσουν την αποστολή τους ακολουθούσαν το ρεύμα των φυγάδων. Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι όλα τα εγκλήματα απείθειας, ανυπακοής, μη εκτέλεσης διαταγών, εγκατάλειψης θέσεως ενώπιον του εχθρού, ανταρσίας, δειλίας κ.λπ. που διαπράχθηκαν από Αξιωματικούς, Ανθυπασπιστές και Μόνιμους Υπαξιωματικούς κατά την τελευταία περίοδο της Εκστρατείας παρέμειναν ατιμώρητα, παρά το ότι για ένα μεγάλο αριθμό αυτών που τα διέπραξαν είχαν σχηματιστεί δικογραφίες. Και η ευθύνη για την «επιβληθείσα» ατιμωρησία ανήκει αποκλειστικά στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα ο οποίος αυτοβούλως και δια των όπλων είχε αναλάβει την ηθική ευθύνη να καθαρίσει την «κόπρο του Αυγεία». Μόνο που θεώρησε την αποστολή του συντελεσθείσα μετά την εκκαθάριση των πολιτικών του αντιπάλων.

Συνέχεια εκ της Εκθέσεως του Συνταγματάρχη Πλαστήρα

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αναφέρει ότι επειδή οι κατεχόμενες παρά του Αποσπάσματός του θέσεις δεν ήσαν ασφαλείς αποφάσισε να συμπτύξει το Απόσπασμά του στα υψώματα Μπελ Τεπέ όπου και να αναμείνει μέχρι την επομένη. Κατόπιν τούτου διέταξε τα 1ο και 2ο Τάγματα Ευζώνων να υποχωρήσουν προς το Μπελ Τεπέ, με το 2ο Τάγμα να υποχωρεί μετά τη διαρροή των υπολοίπων. Η υποχώρηση έγινε κανονικά. Το 2ο Τάγμα άρχισε να υποχωρεί τη 17η ώρα.

Ο διοικητής του 6ου Λόχου Ευζώνων Υπολοχαγός Προυκάκης αναφέρει στο βιβλίο του ότι υποχώρησε τη 1640 ώρα. Ο Ταγματάρχης Τούντας στην κατάθεσή του αναφέρει ότι τη 17η ώρα η ΧΙΙΙα ΜΟΠ ακολουθώντας το 1ο Τάγμα Ευζώνων υποχώρησε προς το σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ.

 

Γενικό συμπέρασμα

Η κατάληψη του Καλετζίκ από τους Τούρκους οφείλεται κυρίως στη μη εκτέλεση από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα της εντολής που του ανατέθηκε από την IV Μεραρχία δια της οποίας εντελλόταν κατά τρόπο ρητό και μη επιδεχόμενο αμφισβήτηση να ενισχύσει τη φρουρά του εν λόγω υψώματος δια Τάγματος τουλάχιστον και Πυροβολαρχίας του Αποσπάσματός του και να αναλάβει αυτοπροσώπως τη διεύθυνση του αμυντικού αγώνα που διεξαγόταν στο Καλετζίκ με την εγκατάσταση του Σταθμού Διοικήσεώς του επ’ αυτού. Πλέον τούτων στην κατάληψη του Καλετζίκ συνέβαλαν επίσης η αποστασιοποίηση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα από τα διαδραματιζόμενα στο εν λόγω ύψωμα και ως εκ τούτου η άγνοια του περί της επικρατούσας τακτικής κατάστασης σε αυτό και τέλος η ατολμία του να αντεπιτεθεί για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων του Κ.Α. Καμελάρ και ιδιαίτερα του δεσπόζοντος υψώματος 1710, όπως ρητώς προβλεπόταν επίσης στην εντολή που του ανατέθηκε από την IV Μεραρχία.

Η απώλεια του Καλετζίκ –που κατά το Συνταγματάρχη Πλαστήρα αποτελούσε το σπουδαιότερο σημείο της οχύρωσης του Αφιόν Καραχισάρ- είχε σαν αποτέλεσμα τη διάρρηξη της αμυντικής τοποθεσίας της IV Μεραρχίας και ήταν αυτό τούτο το σημείο καμπής της μάχης που οδήγησε το διοικητή του Α΄ Σώματος Στρατού να αποφασίσει την απαγκίστρωση των Μεραρχιών του Σώματος από την εξέχουσα του Αφιόν Καραχισάρ και την σύμπτυξή τους στη δεύτερη γραμμή αντιστάσεως.

 

Οι συνθήκες υπό τις οποίες λήφθηκε η απόφαση του Στρατηγού Τρικούπη να απαγκιστρώσει το Α΄ Σώμα Στρατού από την εξέχουσα του Αφιόν Καραχισάρ

 

Η τακτική κατάσταση στον Τομέα της Ι Μεραρχίας το πρωί της 14ης Αυγούστου

Η επικρατούσα κατάσταση το πρωί της 14ης Αυγούστου στον τομέα της Ι Μεραρχίας ήταν εξαιρετικά λεπτή και κινδυνώδης. Η Μεραρχία είχε διαθέσει όλες τις δυνάμεις της στη γραμμή μάχης και στερούταν εφεδρειών για να αντιμετωπίσει οποιαδήποτε νέα δυσμενή τροπή της μάχης ήθελε παρουσιαστεί. Οι κύριες αιτίες για τη δημιουργηθείσα κατάσταση ήταν:

α. Ο αιφνιδιασμός που υπέστη η Ι Μεραρχία από την επίθεση τεσσάρων Τουρκικών Μεραρχιών κατά των πέντε Κ.Α. της, από το χωριό Κίρκα μέχρι το Μπελέν Τεπέ.

β. Η απώλεια του Κ.Α. Τηλκί Κηρί Μπελ με την έναρξη σχεδόν της Τουρκικής επίθεσης, λόγω της εγκατάλειψης του υψώματος από το Ι/49 Τάγμα, με το σύνθημα της φυγής να δίνεται από το διοικητή του Τάγματος Ταγματάρχη Σαραντόπουλο.[45]^{, [46]}Η απώλεια επίσης στο Σ.Σ. Καγιαντιμπί του υψώματος Μπελέν τεπέ που έφερε τους Τούρκους στο πλευρό του Τηλκί Κηρί Μπελ.

γ. Η ταχεία απώλεια σοβαρών εδαφικών σημείων στα λοιπά Κ.Α. της Μεραρχίας.

δ. Η διείσδυση μεγάλων δυνάμεων Τουρκικού Ιππικού διά της στενωπού του Τσάι Χισάρ στα μετόπισθεν της Μεραρχίας.

ε. Η απουσία ισχυρής εφεδρείας, τουλάχιστον Μεραρχίας, στον αμυντικό τομέα της I Μεραρχίας ικανής να αντιδράσει ταχέως και αποφασιστικά στη δυσμενή τροπή που έλαβε η μάχη στον τομέα της, αμέσως με την έναρξη της Τουρκικής επίθεσης. Είναι ενδιαφέρον σε αυτό το σημείο να αναφέρουμε τα εξής: α) Η αμυντική τοποθεσία της Ι Μεραρχίας ήταν κρίσιμης σημασίας για την ασφάλεια των Α΄ και Β΄ Σωμάτων Στρατού και τούτο επειδή ήταν αυτή που θα εξασφάλιζε την υπό ομαλές συνθήκες υποχώρηση τους προς την οχυρωμένη τοποθεσία του Τουμλού Μπουνάρ, σε περίπτωση δυσμενούς εξέλιξης των επιχειρήσεων. β) Ο Υπαρχηγός του Επιτελείου της Στρατιάς Μικράς Ασίας Συνταγματάρχης Μιχαήλ Πάσαρης, που είχε αναλάβει σχετικά πρόσφατα τα καθήκοντα του, μετά από επισταμένη μελέτη του αμυντικού ζητήματος του εκτεταμένου μετώπου της Στρατιάς κατέληξε στο συμπέρασμα ότι θα έπρεπε η ΙΙ Μεραρχία να μεταφερθεί όπισθεν της γραμμής μάχης της Ι Μεραρχίας και μάλιστα στην περιοχή του Μπαλ Μαχμούτ. Η πρότασή του απορρίφθηκε από τον Επιτελάρχη και το διοικητή της Στρατιάς.  

Τα παραπάνω γεγονότα έθεσαν εκτός ισορροπίας τη διοίκηση της Μεραρχίας με αποτέλεσμα να αντιδρά «νευρικά» στην ταχύτατα και επί το δυσμενέστερο μεταβαλλόμενη τακτική κατάσταση.

Οι Τούρκοι δεν επέδειξαν ιδιαίτερη προθυμία να εκμεταλλευτούν την άνευ βολής τυφεκίου κατάληψη του Τηλκί Κηρί Μπελ και η αντεπίθεση που εκτοξεύτηκε είχε σαν αποτέλεσμα την ανακατάληψη μέρους του υψώματος. Ο τραυματισμός του Αντισυνταγματάρχη Ψάρα διοικητή του 22ου Συντάγματος Πεζικού που συμμετείχε στην αντεπίθεση, καθώς και η διοικητική ανεπάρκεια πολλών εκ των διοικητών των τμημάτων που βρίσκονταν στο Τηλκί Κηρί Μπελ είχαν σαν αποτέλεσμα η αντεπίθεση να μην ολοκληρωθεί. Η άφιξη της VII Μεραρχίας στο πεδίο της μάχης τις μεταμεσημβρινές ώρες της 13ης δεν βελτίωσε την κατάσταση.[47] Ο διοικητής του Α΄ Σώματος Στρατού δεν ανέλαβε ο ίδιος την ευθύνη της τακτικής χρησιμοποίησης της Μεραρχίας και την διέθεσε στην Ι Μεραρχία με την εντολή να τη χρησιμοποιήσει συγκεντρωτικά. Ο Υποστράτηγος Φράγκου ενεργώντας με αχαρακτήριστη νευρικότητα κομμάτιασε το 23ο και 37ο Συντάγματα της VII Μεραρχίας σε έξι Τάγματα και τα διέσπειρε στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα αντί να επιδιώξει δι’ αυτών την επίτευξη αποφασιστικού αποτελέσματος στον Υποτομέα Σαβράν.[48] Οι αντεπιθέσεις για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων που θα εκτελούσαν την 5η πρωινή ώρα της 14ης Αυγούστου οι διοικητές των Υποτομέων Σινάν Πασά και Σαβράν, Συνταγματάρχης Κουρουσόπουλος και Αντισυνταγματάρχης Κλάδης αντίστοιχα, ουδέποτε εκτοξεύτηκαν. Τα επί του Τηλκί Κηρί Μπελ αμυνόμενα πέντε Τάγματα Πεζικού αφού αντιστάθηκαν επ’ αρκετό στις συντονισμένες Τουρκικές επιθέσεις κλονίστηκαν και τη 14η ώρα της 14ης Αυγούστου εγκατέλειψαν το ύψωμα στα χέρια των Τούρκων. Επίσης τα αμυνόμενα επί του Κηλίτς Αρσλάν Μπελ τρία Τάγματα Πεζικού λόγω των μεγάλων απωλειών που είχαν υποστεί ανατράπηκαν και υποχώρησαν και αυτά. Επακολούθησε γενική άτακτη υποχώρηση όλων των δυνάμεων της Ι Μεραρχίας προς το Μπαλ Μαχμούτ, πλην αυτών που αμύνονταν στα Κ.Α. Χασάν Μπελ και Κίρκα του Υποτομέα Σινάν Πασά. Τη 1430 ώρα ο διοικητής της Ι Μεραρχίας εξέδωσε διαταγή συμπτύξεως των δυνάμεών του στη δεύτερη αμυντική τοποθεσία επί των υψωμάτων βορειοδυτικά του χωριού Καρατζά Εϋρέν – βορείως Ντουζ Αγάτς – νοτίως Ακ Χισάρ- βορείως Κούμαρι Τσιφλίκ – βορείως Αϊβαλή – βορείως Μπάλ Μαχμούτ – νοτίως σιδηροδρομικού σταθμού Μπαλ Μαχμούτ – νοτίως Κιοπρουλού. Επειδή από την 11η ώρα είχε διακοπεί η τηλεφωνική επικοινωνία της Μεραρχίας με το Αφιόν Καραχισάρ η μεν Μεραρχία αγνοούσε ότι από τη 1030 ώρα ο διοικητής του Α΄ Σώματος Στρατού είχε εκδόσει γενική διαταγή συμπτύξεως, το δε Α΄ Σώμα Στρατού αγνοούσε την κατάσταση της Ι Μεραρχίας. Εάν ο διοικητής του Α΄ Σώματος Στρατού πριν εκδόσει τη διαταγή συμπτύξεως, ή ακόμη και με την έκδοση αυτής είχε ενημερώσει δια τηλεφώνου την Ι Μεραρχία, ίσως να αποφευγόταν η δραματική κατάσταση που δημιουργήθηκε μετά τη 13η ώρα στον τομέα της Μεραρχίας. Τις απογευματινές ώρες της 14ης Αυγούστου στην περιοχή αμέσως βόρεια των υψωμάτων του Μπαλ Μαχμούτ είχαν συγκεντρωθεί τα Τάγματα των 4ου, 22ου, 23ου και 49ου Συνταγμάτων μετά των Μεταγωγικών Μάχης και Σώματος των αναφερόμενων Συνταγμάτων, καθώς και οι Μονάδες Πυροβολικού και οι Σχηματισμοί των Ι και VII Μεραρχιών. Επίσης υπήρχαν 2.000 περίπου τραυματίες που έχρηζαν διακομιδής, επικρατούσε μέγας συνωστισμός και ανάμιξη των Μονάδων και ο έλεγχος είχε εν πολλοίς απολεσθεί.

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η Ι Μεραρχία από την 11η ώρα της 14ης Αυγούστου και στη συνέχεια θα ενεργεί χωρίς να διαθέτει σύνδεσμο και επικοινωνία με το Α΄ Σώμα Στρατού και κατά συνέπεια χωρίς να είναι σε γνώση των προθέσεων και αποφάσεων του διοικητού του Σώματος. Ο σύνδεσμος του Σώματος με την Ι Μεραρχία ουδέποτε θα αποκατασταθεί με ευθύνη κυρίως του Α΄ Σώματος Στρατού και αυτό θα έχει καταλυτικά δυσμενείς συνέπειες στην εξέλιξη των επιχειρήσεων.

 

Η τακτική κατάσταση στον Τομέα της IV Μεραρχίας

Όπως έχουμε αναφέρει σε προηγούμενα κείμενά μας το επόμενο σε σημασία μετά το Καλετζίκ ζωτικό έδαφος του αμυντικού Τομέα της IV Μεραρχίας ήταν ο Πριονοειδής Βράχος (κατά τους Τούρκους Kurtkaya). Το εν λόγω ύψωμα βρίσκεται βόρεια του χωριού Μπουγιούκ Καλετζίκ και συνέδεε τον Υποτομέα Μιχαήλ με το κυρίως ορεινό τμήμα του Τομέα της Μεραρχίας επί του Καλετζίκ. Ο Πριονοειδής Βράχος μετά των προς Βορρά αυτού υπαρχόντων υψωμάτων αποτελούσαν το Κ.Α. Κισλατζίκ επί του οποίου αμυνόταν το 2ο Τάγμα του 35ου Συντάγματος Πεζικού (ΙΙ/35 Τάγμα). Μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες της 14ης Αυγούστου το ΙΙ/35 Τάγμα αντέστη καλώς στις Τουρκικές επιθέσεις. Την 6η πρωινή ώρα λόγω του τραυματισμού του διοικητή του Τάγματος Ταγματάρχη Ν. Αντωνάτου οι Τούρκοι ανήλθαν στον Πριονοειδή Βράχο και οι αμυνόμενοι υποχώρησαν στη δεύτερη αμυντική γραμμή συνεχίζοντας την άμυνα. Περί τη 0730 ώρα η IV Μεραρχία ανέθεσε τη διοίκηση του Κ.Α. Κισλατζίκ στο διοικητή του 11ου Συντάγματος Αντισυνταγματάρχη Νικολαρέα τον οποίο διέταξε διά του υπό τη διοίκησή του παραμένοντος ΙΙΙ/11 Τάγματος να ενεργήσει αντεπίθεση για την ανακατάληψη του Πριονοειδούς Βράχου. Κατόπιν τούτου ο διοικητής του 35ου Συντάγματος περιορίστηκε στη διοίκηση του Ανεξάρτητου Σ.Σ. Καράση επί του οποίου αμύνονταν 2 Λόχοι του ΙΙΙ/35 Τάγματος. Ο διοικητής του 11ου Συντάγματος προετοίμασε την εκτέλεση της αντεπίθεσης αλλά πριν την εκτέλεση αυτής ενημέρωσε τη Μεραρχία ότι καταλήφθηκε από τους Τούρκους το Κ.Α. Καμελάρ, ότι τα τμήματα του 35ου Συντάγματος που αμύνονταν στο Σ.Σ. Καράση υποχώρησαν και κατόπιν τούτων το δεξιό του Κ.Α. Κισλατζίκ ήταν εκτεθειμένο σε υπερκέραση.[49] Ο διοικητής του 11ου Συντάγματος ανέφερε επίσης στη Μεραρχία ότι η ανακατάληψη του Πριονοειδούς Βράχου ήταν μεν δυνατή, αλλά οι απώλειες θα ήταν εξαιρετικά μεγάλες και η μεταφορά της άμυνας στον Πριονοειδή Βράχο θα αποτελούσε προεξέχον σημείο της όλης αμυντικής τοποθεσίας υποκείμενο σε κύκλωση. Κατόπιν τούτου πρότεινε τη μη εκτέλεση της αντεπίθεσης και την συνέχιση της άμυνας επί της δεύτερης αμυντικής γραμμής. Η Μεραρχία ύστερα από τις διαβεβαιώσεις του Αντισυνταγματάρχη Νικολαρέα ότι μπορούσε να διατηρήσει υπό την κατοχή του τη δεύτερη γραμμή αντιστάσεως ενέκρινε τη μη εκτέλεση της αντεπίθεσης. Οι Τούρκοι επιχείρησαν τρεις επιθέσεις για την κατάληψη του Κ.Α. Κισλατζίκ οι οποίες όμως απέτυχαν. Ομοίως απέτυχαν και οι Τουρκικές προσπάθειες για την κατάληψη του Κ.Α. Σεϋλέν αριστερά του Πριονοειδούς Βράχου.

Η γενική κατάσταση περί την 9η ώρα στον Τομέα της IV Μεραρχίας ήταν η ακόλουθη: Ο ορεινός όγκος του Καλετζίκ είχε καταληφθεί από τους Τούρκους με αποτέλεσμα το ΙΙΙ/35 που αμυνόταν στο ανεξάρτητο Σ.Σ. Καράση αμέσως βόρεια του χωριού Κιουτσούκ Καλετζίκ να αναγκαστεί να συμπτυχθεί για να μη κυκλωθεί. Το Τάγμα δεν μπόρεσε να συγκρατηθεί επί των δυτικών αντερεισμάτων του Μουτατίμπ Νταγ και υποχώρησε στο χωριό Έρικμαν, όπου είχαν συμπτυχθεί και τα υπολείμματα του Ι/35 Τάγματος. Οι δυνάμεις του Αποσπάσματος Πλαστήρα συγκρατήθηκαν στα υψώματα Βελισαρίου με το ΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων να παραμένει επί των υψωμάτων Ντελικτάς (1535) και Καραμπιλεγκίμ χωρίς να πιέζεται από τους Τούρκους. Το 11ο Σύνταγμα συνέχισε τη μάχη στη δεύτερη γραμμή άμυνας του Κ.Α. Κισλατζίκ, αποκρούοντας τρεις Τουρκικές επιθέσεις και τηρώντας σταθερά τις θέσεις του. Ο Υποτομέας Μιχαήλ αμυνόταν σθεναρά στις Τουρκικές επιθέσεις.

Κατόπιν των παραπάνω είναι προφανές ότι η αμυντική τοποθεσία της IV Μεραρχίας είχε διαρραγεί από το Καλετζίκ μέχρι και το δεξιό του Κ.Α. Κισλατζίκ.

Τη 0830 ώρα το Α΄ Σώμα Στρατού έθεσε στη διάθεση της IV Μεραρχίας το 26ο Σύνταγμα Πεζικού της ΙΧ Μεραρχίας υπό τον Αντισυνταγματάρχη Καλλιαγκάκη το οποίο είχε αφιχθεί στο Αφιόν Καραχισάρ σιδηροδρομικώς από το χωριό Ντουγκέρ, καθώς και Τάγμα του 46ου Συντάγματος της ΧΙΙ Μεραρχίας. Η Μεραρχία έχουσα υπόψη της τη δυσμενή κατάσταση που είχε δημιουργηθεί στο δεξιό της λόγω της απώλειας του Καλετζίκ, την οποία όπως φαίνεται πληροφορήθηκε από το διοικητή του 11ου Συντάγματος, διέταξε επιτελή αξιωματικό της να οδηγήσει το 26ο Σύνταγμα στο Κ.Α. Καμελάρ προκειμένου να εκτελέσει αντεπίθεση για την ανακατάληψη του. Ενώ είχε αρχίσει η μετακίνηση του 26ου Συντάγματος η Μεραρχία πληροφορήθηκε την απώλεια του ανεξάρτητου Σ.Σ. Καράση και αντιλήφθηκε ότι δημιουργούνταν συνθήκες υπερκέρασης των δυνάμεών της που αμύνονταν στο Κ.Α. Κισλατζίκ και στον Υποτομέα Μιχαήλ (βλέπε σχεδιάγραμμα 20). Κατόπιν τούτου διέταξε την εγκατάσταση του 26ου Συντάγματος επί του Μουτατίμπ Νταγ μέχρι τα υψώματα του χωριού Έρικμαν προς παρεμπόδιση της καθόδου του εχθρού στην πεδιάδα και την πόλη του Αφιόν Καραχισάρ. Προς τον σκοπό αυτό διέταξε να ταχθεί βορείως του χωριού Έρικμαν και η 4η Πεδινή Αντιαεροπορική Πυροβολαρχία της ΙΙ Μοίρας του Α΄ Συντάγματος Πεδινού Πυροβολικού.

Λίγο πριν τη μεσημβρία ο διοικητής της IV Μεραρχίας μετέβη στο Στρατηγείο του Α΄ Σώματος Στρατού προκειμένου να ενημερώσει το διοικητή του Σώματος Υποστράτηγο Τρικούπη περί της επικρατούσας κατάστασης, παρά του οποίου πληροφορήθηκε ότι τη 1030 ώρα είχε εκδώσει διαταγή γενικής συμπτύξεως του μετώπου του Σώματος, της οποίας το προοριζόμενο για τη Μεραρχία αντίγραφο του παρέδωσε επιτελής του Σώματος. Είναι προφανές ότι ο διοικητής του Α΄ Σώματος Στρατού εξέδωσε τη διαταγή συμπτύξεως των Μεραρχιών του πληροφορούμενος τη δυσμενή εξέλιξη της κατάστασης στον Τομέα της IV Μεραρχίας από επιτελείς της Μεραρχίας και όχι από τον καθ’ ύλην αρμόδιο διοικητή της Μεραρχίας. Ο διοικητής του Α΄ Σώματος Στρατού απέφυγε να έρθει σε τηλεφωνική επικοινωνία με το διοικητή της IV Μεραρχίας προς επιβεβαίωση των πληροφοριών που έλαβε, μολονότι τα στρατηγεία του Σώματος και της Μεραρχίας βρίσκονταν στην πόλη του Αφιόν Καραχισάρ. Το ζήτημα αυτό αποδεικνύει την ύπαρξη δυσαρμονίας στις σχέσεις μεταξύ του Σωματάρχη και του Μεράρχου.

Κατόπιν των όσων αναφέρθηκαν προκύπτει ότι μολονότι ο αμυντικός τομέας της IV Μεραρχίας είχε διαρραγεί από την 8η περίπου ώρα λόγω της κατάληψης του Καλετζίκ από τους Τούρκους, εν τούτοις δεν είχε διασπαστεί και λόγω της εγκατάστασης του 26ου Συντάγματος στο Μουτατίμπ Νταγ ο αγώνας θα μπορούσε να συνεχιστεί τουλάχιστον μέχρι το τελευταίο φως. Εν πάση περιπτώσει η τοποθεσία της IV Μεραρχίας ήταν αυτή που διερράγη πρώτη. Παρά ταύτα η IV Μεραρχία παρουσίασε μεγαλύτερη ανθεκτικότητα απ’ ότι η Ι Μεραρχία και δεν κατέρρευσε όπως η Ι, ούτε τα Τάγματά της εγκατέλειψαν τις θέσεις τους. Το Απόσπασμα Πλαστήρα στα υψώματα Βελισαρίου, το 11ο Σύνταγμα στο Κ.Α. Κισλατζίκ και το 8ο Σύνταγμα στον Υποτομέα Μιχαήλ παρέμειναν στις θέσεις τους και συνέχιζαν να συγκρατούν τις Τουρκικές δυνάμεις.

 

Σχεδιάγραμμα 20: Η επικρατούσα τακτική κατάσταση στο μέτωπο της Τουρκικής επίθεσης περί τη 10η πρωινή ώρα της 14ης Αυγούστου 1922.

 

Σχολιασμός του Σχεδιαγράμματος υπ’ αριθμό 20

Στον τομέα της Ι Μεραρχίας το πρωί της 14ης Αυγούστου η κατάσταση ήταν λεπτή και εύθραυστη. Τα Κ.Α. Χασάν Μπελ, Κηλίτς Αρσλάν Μπελ και Τηλκί Κηρί Μπελ παρέμεναν ακόμη στα Ελληνικά χέρια πλην όμως οι Τούρκοι είχαν καταλάβει μεγάλο μέρος αυτών και κυρίως τις δεσπόζουσες θέσεις, βρίσκονταν σε στενή επαφή με τους αμυνόμενους και τους πίεζαν ισχυρά. Η 15η Τουρκική Μεραρχία που επιτίθεται κατά του Τηλκί Κηρί Μπελ είχε ενισχυθεί με ένα Σύνταγμα Πεζικού της 3ης Τουρκικής Μεραρχίας του 2ου εφεδρικού Σώματος Στρατού. Η 23η Τουρκική Μεραρχία που έχει καταλάβει το Μπελέν τεπέ πίεζε και αυτή ισχυρά τα δύο Ελληνικά Τάγματα που αμύνονταν σε κάποιο δασύλλιο νότια του Καγιαντιμπί και συγχρόνως ενεργούσε πλευρικά κατά του Τηλκί Κηρί Μπελ.

Όπως μπορεί να παρατηρήσει κάποιος στα τέσσερα Κ.Α. της Ι Μεραρχίας που εμφανίζονται στο σχεδιάγραμμα βρίσκονταν το πρωί της 14ης Αυγούστου 12 Τάγματα Πεζικού συνολικής δυνάμεως πριν την έναρξη της μάχης 8.500 περίπου ανδρών. Στο Κ.Α. Τηλκί Κηρί Μπελ βρίσκονταν και κάποια ελάχιστα υπολείμματα του Ι/49 Τάγματος με επικεφαλή Λοχαγό, δεδομένου ότι ο διοικητής του Τάγματος που εγκατέλειψε πρώτος τη θέση του απαλλάχθηκε των καθηκόντων του. Η Μεραρχία διέθετε ακόμη 5 Τάγματα εκ των οποίων δύο του 37ου Συντάγματος είχαν διατεθεί για να εξασφαλίσουν το δεξιό πλευρό της από το Τουρκικό Ιππικό, ένα του 5ου Συντάγματος είχε την ευθύνη της άμυνας του Κ.Α. Κίρκα και 2 Τάγματα του 23ου Συντάγματος βρίσκονταν εκατέρωθεν των Βράχων του Καγιαντιμπί χωρίς να έχουν έρθει σε επαφή με τον εχθρό. Κατόπιν τούτων εξετάζοντας την αναλογία των εκατέρωθεν αντιπάλων δυνάμεων παρατηρούμε ότι η Ι Μεραρχία διέθετε από το Κ.Α. Κίρκα μέχρι τους Βράχους του Καγιαντιμπί 15 Τάγματα συνολικής δύναμης πριν την Τουρκική επίθεση 15 x 700 = 10.500 περίπου ανδρών, ενώ το 1ο Τουρκικό Σώμα Στρατού που επετίθετο κατά της Ελληνικής Μεραρχίας διέθετε 43 Τάγματα συνολικής δύναμης 43 x 550 = 23.650 περίπου ανδρών. Επομένως η αναλογία Ελλήνων – Τούρκων στο πεζικό ανερχόταν σε 1:2,25. Προφανώς η αναλογία σε πεζικό δεν ήταν συντριπτική υπέρ των Τούρκων. Όλως αντιθέτως ο αντίπαλος μπορούσε να αντιμετωπιστεί και η Τουρκική επίθεση στον τομέα της Ι Μεραρχίας να αποκρουστεί. Τι έπταιξε όμως και η Ι Μεραρχία κατέρρευσε; Ποιο ήταν εκείνο το στοιχείο που βάρυνε καταθλιπτικά στο αποτέλεσμα της μάχης;

Έχω την άποψη ότι ένας από τους σοβαρούς λόγους -πέραν των όσων ήδη αναφέραμε- που κατέρρευσε η Ι Μεραρχία, πράγμα που είχε τρομακτικές συνέπειες στην παραπέρα εξέλιξη των επιχειρήσεων ήταν η ανάμιξη των Ταγμάτων διαφόρων Συνταγμάτων που δημιουργήθηκε στα Κ.Α. για να αντιμετωπιστούν οι ανάγκες που προέκυπταν, κυρίως όμως η απουσία κεντρικής και στιβαρής διοικήσεως σε κάθε ένα από τα  Κ.Α. της Μεραρχίας. Σε κάθε Κ.Α. είχαν αναπτυχθεί ομάδες Ταγμάτων Πεζικού που ανήκαν σε διαφορετικά Συντάγματα τη διοίκηση των οποίων είχε αναλάβει ο κατά περίπτωση ανώτερος ή αρχαιότερος διοικητής Τάγματος, ο οποίος ταυτόχρονα διοικούσε και το Τάγμα του. Πρακτικά στα Κ.Α. της Ι Μεραρχίας δεν υφίστατο κεντρική διοίκηση των αμυνομένων δυνάμεων. Ο διοικητής του Υποτομέα Σαβράν και διοικητής του 49ου Συντάγματος Αντισυνταγματάρχης Κλάδης, συνέχιζε να διοικεί δια αντιπροσώπων τα Κ.Α. του Υποτομέα του όπου αμύνονταν 9 Τάγματα και τα υπολείμματα του Ι/49 Τάγματος, καθώς και το ΙΙ/23 Τάγμα που βρισκόταν νότια του χωριού Σινίρκιοϊ (Tinaztepe). Όπως γίνεται αντιληπτό ο Αντισυνταγματάρχης Κλάδης παρά τις προσπάθειες που κατέβαλε, δεν διέθετε τα μέσα και τις δυνατότητες για να διοικήσει 11 Τάγματα και να διευθύνει τη μάχη σε ένα τόσο ευρύ μέτωπο. Ειδικότερα στο Κ.Α. Τηλκί Κηρί Μπελ η κατάσταση ήταν εξαιρετικά περίπλοκη. Ο διοικητής του 4ου Συντάγματος Αντισυνταγματάρχης Χατζηγιάννης είχε την ευθύνη του δεξιού (δυτικού) του Κ.Α. και διοικούσε το Ι/4 Τάγμα (μείον ενάμιση Λόχο) και τα υπολείμματα του Ι/49 Τάγματος εξ 60 ανδρών περίπου. Δηλαδή διοικούσε στην πραγματικότητα 2 περίπου Λόχους, δηλαδή 200 τυφέκια, εκ των οποίων τα 60 ήταν αναξιόπιστα. Στο αριστερό (Ανατολικό) του Κ.Α. ο διοικητής του ΙΙΙ/49 Τάγματος Ταγματάρχης Χωραΐτης πλέον του Τάγματός του διοικούσε και το διοικητή του Ι/22 Τάγματος (Ταγματάρχη Σουλάκο) ο οποίος μετά τον τραυματισμό του διοικητή του Συντάγματος Αντισυνταγματάρχη Ψάρα είχε αναλάβει τη διοίκηση των δύο Ταγμάτων του Συντάγματος που επιχειρούσαν στο Κ.Α. Τηλκί Κηρί Μπελ. Δυστυχώς η Ι Μεραρχία μολονότι διέθετε ως Αρχηγό Πεζικού αξιωματικό βαθμού Συνταγματάρχη και δύο διοικητές Συνταγμάτων βαθμού Αντισυνταγματάρχη δεν αποφάσισε να τους χρησιμοποιήσει ώστε σε έκαστο Κ.Α. να εγκαταστήσει, ή να δημιουργήσει μία διοίκηση Συντάγματος προκειμένου να διευθύνει αποτελεσματικότερα τη μάχη. Αντίστοιχη κατάσταση παρατηρείται και στον Υποτομέα Σινάν Πασά την ευθύνη του οποίου είχε αναλάβει ο διοικητής της VII Μεραρχίας Συνταγματάρχης Κουρουσόπουλος, που διέθετε υπό τις διαταγές του τους διοικητές του 5ου και 37ου Συνταγμάτων. Ο Κουρουσόπουλος δεν αποφασίζει να στείλει στο Κ.Α. Χασάν Μπελ το διοικητή του 5ου Συντάγματος ώστε αυτός να αναλάβει αυτοπροσώπως τη διοίκηση των εκεί τριών Ταγμάτων και να επιβλέψει την εκτέλεση της αντεπίθεσης που είχε διατάξει για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων. Ομοίως δεν αποστέλλει το διοικητή του 37ου Συντάγματος να επιβλέψει την εκτέλεση των εντολών που είχαν ανατεθεί στα δύο Τάγματα του Συντάγματος που είχαν σταλεί για την αναχαίτιση του Τουρκικού Ιππικού. Πρακτικά εξετάζοντας την κατάσταση διαπιστώνουμε ότι η γραμμή άμυνας της Ι Μεραρχίας σε κανένα σημείο της δεν διοικούνταν αποτελεσματικά και προφανώς η μάχη ουδόλως διευθυνόταν. 

Όσο αφορά τον τομέα της IV Μεραρχίας στο σχεδιάγραμμα παρουσιάζεται το ευρύ ρήγμα που είχε δημιουργηθεί στην περιοχή από το Καλετζίκ μέχρι το Κ.Α. Κισλατζίκ εξ αιτίας της απώλειας του Καλετζίκ και της κατόπιν αυτού του γεγονότος υποχώρησης του ΙΙΙ/35 Τάγματος από το Σ.Σ. Καράση. Η Μεραρχία προς αντιμετώπιση αυτής της κατάστασης διέταξε την εγκατάσταση του 26ου Συντάγματος και του Ι/46 Τάγματος στο Μουτατίμπ Νταγ. Ανατολικότερα στο σχεδιάγραμμα παρουσιάζεται η κατάληψη του Πριονοειδούς Λόφου από την ενισχυμένη 8η Τουρκική Μεραρχία και η υποχώρηση των αμυνομένων υπό στη δεύτερη γραμμή άμυνας του Κ.Α. Κισλατζίκ. Το Απόσπασμα Πλαστήρα έχει εγκατασταθεί στα υψώματα Βελισαρίου ενώ επί των υψωμάτων Καραμπιλεγκίμ και 1535 παραμένει χωρίς να πιέζεται το ΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων. Το Ι/23 Τάγμα που είναι εγκατεστημένο στον αυχένα Γκεϊσλάρ δεν βρίσκεται σε εμπλοκή με τις Τουρκικές δυνάμεις.

 

Οι συνθήκες υπό τις οποίες το Α΄ Σώμα Στρατού εξέδωσε τη διαταγή συμπτύξεως

Ο διοικητής του Α΄ Σώματος Στρατού Υποστράτηγος Τρικούπης αναφέρει στην Έκθεσή του ότι την 9η ώρα προσήλθαν αλληλοδιαδόχως στο Στρατηγείο του οι Αξιωματικοί του 3ου και του 2ου Γραφείου της IV Μεραρχίας, Λοχαγοί Ανδρόνικος και Πετρουνάκος και του ανέφεραν εκ μέρους του διοικητή της Μεραρχίας ότι το δεξιό του τομέα της Μεραρχίας ανετράπη, η προς το χ. Έρικμαν οδός ήταν ανοικτή στον εχθρό και δι’ αυτό το λόγο η Μεραρχία κατηύθυνε στο Έρικμαν την πεδινή Πυροβολαρχία που χρησιμοποιούταν ως αντιαεροπορική στο Αφιόν Καραχισάρ προκειμένου να αναχαιτίσει την κάθοδο του εχθρού στην πεδιάδα. Επίσης ανέφεραν ότι και το κέντρο της Μεραρχίας κλονιζόταν και προς τούτο διατέθηκε στο Μουτατίμπ Νταγ ένα Τάγμα του 26ου Συντάγματος.[50] Λίγο αργότερα προσήλθε στο Στρατηγείο του και ο Επιτελάρχης της IV Μεραρχίας ο οποίος του ανέφερε ότι ανατράπηκε και το κέντρο της Μεραρχίας και ότι η κατάσταση δεν επιδεχόταν βελτίωσης.[51] Κατόπιν τούτων ο Υποστράτηγος Τρικούπης εξέδωσε την ακόλουθη διαταγή συμπτύξεως:

«Στρατηγείον 14/8/22. Ι, IV, ΧΙΙ Μεραρχίας, Β΄ Σ. Στρατού. Κατόπιν διασπάσεως δεξιού τομέως IVης Μεραρχίας το Α΄ Σ. Στρατού θα συμπυχθή εις την γραμμήν Τασλέρ – υψώματα Ντουζ Αγάτς – Κούμαρι – Αϊβαλί – Μπαλ Μαχμούτ – Κιοπρουλού – Μπουγιούκ Τζορτζά (Fethibey). IVη Μεραρχία εις υψώματα Κιοπρουλού, Ιη μετά VIIης και η ΧΙΙη εκατέρωθεν. Μεραρχίαι να κινηθώσιν εν συνδέσμω κανονιζομένης κινήσεως επί IV Μεραρχίας. Σταθμός Διοικήσεως Σ. Στρατού προσωρινώς εις Κασλί Γκιόλ Χαμάμ (Gazligiol).»

Η διαταγή συμπτύξεως του Α΄ Σώματος Στρατού παρουσιάζει σοβαρά προβλήματα τα οποία στη συνέχεια είχαν δυσμενείς επιπτώσεις στην εξέλιξη των επιχειρήσεων. Κατ’ αρχάς ο Διοικητής του Α΄ Σώματος Στρατού δεν ενημέρωσε αμέσως και διά του τηλεφώνου τους διοικητές των Ι και IV Μεραρχιών είτε περί της πρόθεσής του να διατάξει γενική σύμπτυξη του μετώπου, είτε αμέσως μετά την έκδοση της διαταγής του. Ο διοικητής της IV Μεραρχίας ενημερώθηκε πρώτος περί την 1130 ώρα επειδή μετέβη στο Στρατηγείο του Σώματος. Κατά δεύτερο ο Σωματάρχης άφησε το συντονισμό της λεπτής και κινδυνώδους επιχείρησης της σύμπτυξης των Μεραρχιών του στους διοικητές τους, αποφεύγοντας να τους ενημερώσει τουλάχιστον για την ακριβή θέση στην οποία θα εγκαθίσταντο επί της νέας τοποθεσίας αντιστάσεως, ένα ζήτημα που ήταν εξαιρετικά κρίσιμης σημασίας.

Η σύμπτυξη υπό το φως της ημέρας και ειδικά η απαγκίστρωση των μονάδων που βρίσκονταν σε στενή εμπλοκή με τον αντίπαλο, ήταν μία εξαιρετική λεπτή και δυσχερής επιχείρηση που απαιτούσε πειθαρχία και πολύ αυστηρό έλεγχο. Επίσης θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι οι Μεραρχίες είχαν να επιτελέσουν ένα τεράστιο και κρίσιμο όγκο εργασιών προκειμένου να οδηγήσουν με ασφάλεια τις Μονάδες τους στην καθοριζομένη τοποθεσία αντιστάσεως και κατόπιν τούτου ο διοικητής του Σώματος Στρατού επιβαλλόταν να τις διευκολύνει και όχι να τις επιβαρύνει με το έργο του συντονισμού μεταξύ τους, που ενδεχομένως να ήταν και ανέφικτος υπό τις συνθήκες που διατάχθηκε η σύμπτυξη, όπως και απεδείχθη στη συνέχεια.

Η επιτυχία της σύμπτυξης και η ευνοϊκή εξέλιξη των επιχειρήσεων που θα ακολουθούσαν εξαρτιόταν αποκλειστικά από το καθορισμό σαφών και ρητών εντολών από το Α΄ Σώμα Στρατού και την αυστηρή τήρηση αυτών. Τα σημαντικότερα ζητήματα που όφειλε να καθορίσει ο Στρατηγός Τρικούπης ήταν ο ακριβής προσδιορισμός των τομέων που θα καταλάμβαναν οι Μεραρχίες στην νέα τοποθεσία αντιστάσεως, η σειρά συμπτύξεως των Μεραρχιών του, οι ζώνες εντός των οποίων αυτές θα συμπτύσσονταν και τη διάθεση των υφιστάμενων δρομολογίων. Οι οδηγίες αυτές καθορίζονται πάντοτε από τον προϊστάμενο διοικητή και δυστυχώς ο διοικητής του Α΄ Σώματος Στρατού απέφυγε να αναλάβει τις ευθύνες του.[52] Βεβαίως η αναφορά στη διαταγή του Α΄ Σώματος Στρατού ότι στα υψώματα Κιοπρουλού θα εγκαθίστατο η IV Μεραρχία ήταν αρκετά σαφής ως προς την τοποθεσία που αυτή θα καταλάμβανε, πλην όμως οι επιτελείς του Σώματος που απεστάλησαν στην Ι Μεραρχία για να την ενημερώσουν περί της διαταχθείσης συμπτύξεως όχι μόνο δεν έφεραν μαζί τους το προοριζόμενο για την Ι Μεραρχία αντίγραφο της διαταγής συμπτύξεως, αλλά και δεν ήταν σε θέση να προσδιορίσουν στο Στρατηγό Φράγκου ότι στα υψώματα νοτίως Κιοπρουλού θα εγκαθίστατο η IV Μεραρχία. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα η Ι Μεραρχία να εγκαταστήσει δικές της δυνάμεις στο άκρο δυτικό τμήμα των υψωμάτων νοτίως Κιοπρουλού, πράγμα που αποτέλεσε το «άλλοθι» στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα για να μην εγκαταστήσει το Απόσπασμά του στα εν λόγω υψώματα. Ένα άλλοθι όχι μόνο αδύναμο, αλλά παντελώς διάτρητο και μάλιστα φαιδρό όταν προβάλλεται ως δικαιολογία από ένα Συνταγματάρχη που θεωρούνταν εμπειροπόλεμος. Η χρησιμοποίηση του δρομολογίου Αφιόν Καραχισάρ – Αραπλή Τσιφλίκ από τους Σχηματισμούς και τις Υπηρεσίες του Α΄ Σώματος Στρατού και τις IV και ΧΙΙ Μεραρχίες είχε σαν αποτέλεσμα να επέλθει σύγχυση και ανάμιξη των δυνάμεων των δύο Μεραρχιών· δηλαδή ότι χειρότερο σε περίπτωση υποχωρητικών αγώνων.

Προφανέστατα ο Στρατηγός Τρικούπης ενήργησε σε κατάσταση πανικού, εξ ού και τα πολλά «παρατράγουδα» που ακολούθησαν μετά την έκδοση της διαταγής του. Π.χ. διατάχθηκε Λοχαγός του 3ου Επιτελικού Γραφείου να διαβιβάσει τη διαταγή συμπτύξεως στις Ι και ΧΙΙ Μεραρχίες, αλλά όταν αυτός μετέβη στο τηλεφωνικό κέντρο διαπίστωσε ότι αυτό είχε διαλυθεί. Είναι τραγικό ότι ο Τρικούπης ευθύς ως έλαβε την απόφαση για τη σύμπτυξη του Α΄ Σώματος Στρατού από την εξέχουσα του Αφιόν Καραχισάρ δεν κατέστησε κοινωνούς της απόφασής του τους διοικητές των μεραρχιών του. Ένα ακόμη σημαντικό πρόβλημα που παρουσιάστηκε ήταν ότι ο Στρατηγός Τρικούπης στη διαταγή του ανέφερε ότι ο Σταθμός Διοικήσεώς του θα εγκαθίστατο στο Καζλί Γκιόλ Χαμάμ, στη συνέχεια αποφάσισε να τον εγκαταστήσει στο Αραπλή Τσιφλίκ και εν τέλει τον εγκατέστησε λίγο βορειότερα στο Μπαϊράμ Γκιόλ (Bayramgazi).[53] Στο δρομολόγιο από το Αφιόν Καραχισάρ μέχρι το Αραπλή Τσιφλίκ κινήθηκαν όλοι οι Σχηματισμοί του Α΄ Σώματος Στρατού συνοδευόμενοι υπέρ των 4.000 Αρμενίων και τμήματα και σχηματισμοί των IV και ΧΙΙ Μεραρχιών με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί μεγίστη σύγχυση, συνωστισμός και ανάμιξη σχηματισμών και Μονάδων των δύο αυτών Μεραρχιών.

Η διαταγή του Στρατηγού Τρικούπη εξεταζόμενη μόνο ως επιτελικό κείμενο που θα καθόριζε ρητώς τις υποχρεώσεις των υφισταμένων διοικήσεων και θα διευκόλυνε την εκτέλεση της αποστολής τους, αλλά και ο τρόπος κατά τον οποίο αυτή διαβιβάστηκε στους εκτελεστές της, περιέκλειε το σπέρμα της γένεσης σύγχυσης και προβλημάτων.[54] Εξεταζόμενη από επιχειρησιακής άποψης η απόφαση του Στρατηγού Τρικούπη να συμπτύξει τις σκληρά δοκιμασθείσες κατά το διήμερο αγώνα Ι και IV Μεραρχίες εγγύς της τοποθεσίας της εξέχουσας περιείχε το σπέρμα της καταστροφής, δεδομένου ότι την επομένη οι ίδιες Μεραρχίες -που είχαν ηττηθεί στην τοποθεσία της εξέχουσας- θα αντιμετώπιζαν και πάλι -χωρίς να προλάβουν να «ανασάνουν»- τις νικηφόρες Τουρκικές Μεραρχίες, υπό πλέον δυσμενείς συνθήκες αυτή τη φορά. Ο Στρατηγός Τρικούπης ήταν ο επί τόπου επιχειρησιακός διοικητής και επιβαλλόταν να αναλάβει την πρωτοβουλία να συμπτύξει τις Ι και IV Μεραρχίες μακριά από την τοποθεσία της εξέχουσας, εγγύτερα προς την οχυρωμένη τοποθεσία του Τουμλού Μπουνάρ και υπό την κάλυψη της XII Μεραρχίας και των 23 και 26 Συνταγμάτων, δηλαδή των δυνάμεων που δεν είχαν λάβει μέρος στη διήμερη μάχη.

Εν πάση περιπτώσει είναι προφανές ότι η απόφαση του διοικητή του Α΄ Σώματος Στρατού να διατάξει γενική σύμπτυξη στηρίχθηκε σε πληροφορίες που έλαβε από επιτελείς της IV Μεραρχίας ερήμην του διοικητή αυτής οι οποίες δεν ανταποκρίνονταν απόλυτα με την επικρατούσα τακτική κατάσταση. Οι δυνάμεις της IV Μεραρχίας παρά την απώλεια του Καλετζίκ μπορούσαν να παρατείνουν την αντίσταση τους μέχρι τις βραδινές ώρες και να συμπτυχθούν υπό την κάλυψη του σκότους. Όμως η κατάρρευση του Υποτομέα Σαβράν της Ι Μεραρχίας τη 13η ώρα και η άτακτη υποχώρηση των εκεί αμυνομένων δυνάμεων θα επέβαλε εκ των πραγμάτων τη σύμπτυξη και της IV Μεραρχίας, όπως και των ανατολικά και βορειοανατολικά αυτής Μεραρχιών.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1] Το ύψωμα 1675 αναφέρεται στα κείμενα της Τουρκικής ΔΙΣ (και αυτό) ως ύψ. 1310. Βλ. υπ’ αριθμό 10 σχεδιάγραμμα του κειμένου ΙΙβi όπου παρουσιάζεται το σχέδιο πυρός του Τουρκικού Πυροβολικού κατά τη δεύτερη φάση της Τουρκικής επίθεσης.

[2] Αντισυνταγματάρχης ε.α. Παπαθανασόπουλος, ΠΩΣ ΕΝΙΚΗΘΗ Η ΜΕΓΑΛΗ ΣΤΡΑΤΙΑ: Ο Παπαθανασόπουλος στο αναφερόμενο απόσπασμα του άρθρου του αποδεικνύεται ότι μετά την πάροδο 12 ετών από τις μάχες του Αυγούστου του 1922 και τη συγκρότηση δύο Ανακριτικών Επιτροπών -που πολλούς τους έθεσε προ των ευθυνών τους για την καταστροφή του Στρατού- δεν είχε πληροφορηθεί ακόμη ότι επί του Καλετζίκ βρισκόταν και το ΙΙ/11 Τάγμα Πεζικού, ή κατά τον Πλαστήρα μία «Διλοχία του 11ου Συντάγματος». 

[3] Περί των απωλειών του Ι/35 Τάγματος βλέπε σχόλιο υπ’ αριθμό 3 στο Μέρος ΙΙβii.

[4] Το Σ.Σ. Καλετζίκ εκτιμάται ότι αντιστοιχεί στο ύψωμα 1687.

[5] Τα υπόλοιπα 5 Τάγματα ήταν αυτά που είχαν συμμετάσχει στις επιθέσεις της 13ης Αυγούστου και είχαν υποστεί μεγάλες απώλειες· τρία ήταν του 127 Συντάγματος, ένα του 126 Συντάγματος και το πέμπτο ήταν το Τάγμα Εφόδου της 11ης Μεραρχίας.

[6] Η 12η Μεραρχία αποτελούσε την εφεδρεία του 4ου Τουρκικού Σώματος Στρατού. Βλ. το σχεδιάγραμμα υπ’ αριθμό 4 στο Μέρος ΙΙα.

[7] Βλ. σχόλιο υπ’ αριθμό 27 στο Μέρος ΙΙβii.

[8] Πλαστήρας: «αποφασίζομεν όπως δι’ ενός λόχου του ερχομένου Τάγματος και μιας Πυροβολαρχίας καταλάβωμεν τα υψώματα 1000 μ. Α. Καγιά Ντεπέ επεκτείνοντες το δεξιόν της IV Μεραρχίας. … Περί την 10.30΄ ώραν αφίκετο το 2ον Τάγμα Παλάντζα μετά της Πυρ/χίας Βλαχάβα. Δίδονται προς αυτούς αι δέουσαι εντολαί και κατευθύνονται διά την κατάληψιν της θέσεώς των … Το Τάγμα δι’ ενός λόχου και της Πυρ/χίας κατέλαβε τας υποδειχθείσας θέσεις και ήρξατο πλαγιοβάλλον τα εν τη χαράδρι Ακ Ντερέ συγκεντρωθέντα εχθρικά τμήματα.»

[9] Λούφας: «πλην του Ι Τάγματος όπερ … εγκατέστησε προφυλακάς επί των Β.Α. Καγιαντιμπί υψωμάτων και εις απόστασιν 1500 μέτρα από τούτου προς απόφραξιν του κενού μεταξύ IV και Ι μεραρχιών και σύνδεσμον μετά των εις Καγιαντιμπί μαχομένων τμημάτων (Τάγμα Πρεμέτη 4ου Σ.Π. και Τάγμα Τρικαλιώτη 22 Σ.Π.). Άκρον δεξιόν IV Μεραρχίας 5/42 Ευζώνων (Συν/χου Πλαστήρα) μεθ’ ου συνεδέθη δια περιπόλων.»

[10] Διάμεσης: «Το απόγευμα όταν το Σύνταγμα έφθασεν εις Γκεϊζλάρ και κατέλαβα τα Α. Καγιαντιμπί υψώματα …»

[11] Εκτιμάται ότι ήταν ο 5ος Λόχος. Αυτό προκύπτει εμμέσως από το βιβλίο του Υπολοχαγού Χρ. Προυκάκη ο οποίος αναφέρει ότι ο υπ’ αυτόν 6ος Λόχος εγκαταστάθηκε στο ύψωμα 1535 και στη συνέχεια του δόθηκε και Ουλαμός Ευζώνων του 7ου Λόχου διά του οποίου επέκτεινε το δεξιό του. Η επέκταση του δεξιού του Λοχαγού Προυκάκη δια Ουλαμού του 7ου Λόχου αφήνει την υποψία ότι ενδεχομένως ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας να εγκατέστησε επί των υψωμάτων Ντελικτάς και Καραμπιλεγκίμ μόνο τον 6ο Λόχο και Ουλαμό του 7ου Λόχου και να τήρησε σε εφεδρεία τον 5ο Λόχο και το μισό του 7ου Λόχου.

[12] Ο οποιοσδήποτε μπορεί να διαπιστώσει τις παλινωδίες της Έκθεσης Πλαστήρα και την ανευθυνότητα που διακρίνει τους συντάκτες της.

[13] Λούφας: «Το Ι Τάγμα (Τάγμα Διάμεση) δεν εβλήθη, τα δεξιά και αριστερά αυτού φίλια τμήματα επιέζοντο ισχυρώς υπό του εχθρού.». Ομοίως σ. 4: «Τμήματα του εχθρού μετά την απώθησιν του δεξιού IV Μεραρχίας επροχώρησαν κατά ημετέρου μετώπου (Αυχένος Γκεϋσλάρ) μέχρις αποστάσεως 1500 μέτρων προ αυτού χωρίς όμως να βάλωσιν.»

[14] Πλαστήρας: «Φθάσαντες εις το δεξιόν της IV Μεραρχίας (35ον Συν/γμα Πεζικού Αντ/χου Παπαπαναγιώτου) παρετηρήσαμεν ότι ο εχθρός δυνάμεως 500 περίπου ανδρών, εκ της βαθείας γραμμής της αρχομένης εκ του υψώμ. Καραθανάση, διαρρέει προς Καγιά Ντεπέ και την χαράδραν Ακ Ντερέ με προθέσεις πλευροκοπήσεως της παρατάξεως της IV Μεραρχίας.»

[15] Πλαστήρας: «Κατόπιν τούτου αποφασίζομεν όπως δι’ ενός λόχου του ερχομένου Τάγματος και μιάς Πυροβολαρχίας καταλάβωμεν τα υψώματα 1000 μ. Α. Καγιά Ντεπέ επεκτείνοντες το δεξιόν της IV Μεραρχίας.»

[16] Δημαράς: «Τάγμα του 5/42 Συν/τος μετά της Διοικήσεως του Συν/τος και πυροβολαρχίας ΧΙΙΙ Μεραρχίας δια Μοναστίρ Ντερέ θα ανέλθη επί του Καμελάρ Νταγ όπου η Διοίκησις του ομονύμου Κέντρου αντιστάσεως. … Ο Στρατηγός Διοικητής της Μεραρχίας Δ. Δημαράς.».

[17] Έχω διαβάσει λόγους που έχουν εκφωνηθεί στα μνημόσυνα του Συνταγματάρχη Πλαστήρα από κατά τα άλλα άριστα καταρτισμένους και καταξιωμένους συναδέλφους και με καταλαμβάνει θλίψη για αυτά που αναφέρουν.

[18] Πλαστήρας: «Το δεξιά 2ον Τάγμα παρά την πίεσιν και τας απωλείας ας είχε διατάσσεται να παραμείνη εις την θέσιν του. … Το 2ον Τάγμα εξακολουθεί τηρών τας θέσεις του, σφοδρώς όμως πιεζόμενον και έχων σοβαράς απωλείας.».

[19] Πλαστήρας: «Εκ του υψώματος Καραθανάση εξακολουθούν διαρρέοντα εχθρικά τμήματα τινά των οποίων εγκαθίστανται προ του 2ου Τάγματος (Παλάντζα δεξιά) και του 1ου Τάγματος Τσιρώνη (κέντρον) πιέζονται ισχυρώς τα Τάγματά μας και ιδία το δεξιόν.».

[20] Τουρκική ΔΙΣ: «Το Σύνταγμα (70ο) κατέλαβε τα αντερείσματα ταύτα και μέχρι της νυκτός συνέχιζε την ανταλλαγήν πυρών μετά του εχθρού.»

[21] Τουρκική ΔΙΣ: «Τα τμήματά μας καθηλώθηκαν εις απόστασιν 100 μέτρων εκ της α΄ γραμμής του εχθρού συνεχίσαντα μέχρι πρωΐας την ανταλλαγήν πυρών μετά των Ελλήνων.»

[22] Πλαστήρας: «Ο εχθρός καθ’ όλην την νύκτα εξακολουθεί πιέζων ισχυρώς ολόκληρον τον τομέα ημών δια πυρών Πεζικού, πολυβόλων και Πυρ/κού.»

[23] Δημαράς: «επιφυλαχθείς –ως τηλεφωνικώς ανέφερεν εις την Μεραρχίαν- να ενεργήση βραδύτερον την αντεπιθετικήν επιχείρησιν προς ανακατάληψιν των απολεσθεισών θέσεων». Και : «Η αντεπίθεσις του Αποσπάσματος Πλαστήρα αναβληθείσα υπό του Διοικητού τούτου δια την εσπέραν, δεν εξεδηλώθη, διότι, ως ούτος ανέφερε τηλεφωνικώς, το επελθόν σκότος καθιστά αυτήν παρακεκινδυνευομένην, διό και ανέλαβε την ενέργειαν ταύτην δια το λυκαυγές της επομένης.»

[24] Πλαστήρας,: «Κατά το διάστημα της νυκτός ο εχθρός φαίνεται συγκεντρώσας αρκετάς δυνάμεις προ του Σ.Σ. Καλετζίκ και του Καμελάρ.»

[25] Τουρκική ΔΙΣ: «Το Τάγμα Εφόδου της 5ης Τουρκικής Μεραρχίας δι’ εφόδου εκ νότου εισχώρησε στο ύψωμα Αλικαγιά.»

[26] Δημαράς: «Αριθ. ε.π. 5425/1302/3, ώρα 22.35΄ – εξαιρετικώς επείγουσα. Διαταγή. Εις την διάθεσιν του Αποσπάσματος Πλαστήρα τίθημι το ΙΙΙ/5/42 Τάγμα Ευζώνων ως εφεδρείαν …»

[27] Τερτίκας: «Περί την 6ην πρωινήν ώραν της 14ης Αυγούστου ενώ αναπαυόμην μετά δύο λόχων και λόχου πολυβόλων … ακούω σφοδρότατους κανονιοβολισμούς και πυροβολισμούς προς την γραμμήν μάχης.»

[28] Ραυτόπουλος: «Από της 6ης ώρας ο εχθρός ήρξατο εκτελών σφοδροτάτην βολήν προπαρασκευής βάλλων δραστικώτατα και διά πρωτοφανώς πυκνού πυρός την τε θέσιν της πυρ/χίας ως και τας γραμμάς του πεζικού.»

[29] Λούφας: «Την 7ην πρωινήν ώραν ο εχθρός δι’ ισχυρών δυνάμεων επετέθη κατά του δεξιού της IV Μεραρχίας κατόπιν σφοδρού καταιγισμού πυρ/κού.»

[30] Τουρκική ΔΙΣ: «Αρχικώς το 2ον Τάγμα του 126ου Συν/τος εισχώρησε εις τα Ελληνικά χαρακώματα, το δε 34ον Σύνταγμα έθεσε τον εχθρόν υπό τα πλευρικά του πυρά. Εν συνεχεία ευκόλως το 34ον Σύνταγμα κατέλαβε το ύψωμα 1310.»

[31] Πλαστήρας: «το δε ηθικόν των ανδρών (του 35ου Συντάγματος) ήτο λίαν καταπεπτωκός.» και «επανειλημμένως ζητούμεν ν’ αποσταλή ημίν και το εις Αφιόν 3ον Τάγμα μας (Τερτίκα) ίνα αντικαταστήσωμεν δι’ αυτού το επί του Καλετζίκ 1ον Τάγμα 35ου Συν/τος επί του οποίου ουδεμίαν εμπιστοσύνην είχομεν.».

[32] Ραυτόπουλος: «το απόγευμα μέχρι της εσπέρας η πυρ/χία έβαλε κατά εχθρικών τμημάτων προχωρούντων εναντίον του ανωτέρω ρηθέντος συντάγματος (5/42 Σ.Ε.), άτινα και κατόρθωσε να συγκρατήση επί του λόφου Κατσίμπαλη και της βαθείας χαράδρας της Ν.Δ. τούτου διερχομένης και καταλήγουσης εις Σινίρκιοϊ.»

[33] Τερτίκας: «Το Τάγμα ηνώθη μετά της Διοικήσεως του αποσπάσματος περί την 5.30 εις κοιλάδα τινά ένθα ο Σταθμός Διοικήσεως του αποσπάσματος. … μετά 15΄ λεπτά το μεν 10ον λόχον διέθεσεν υπό τας διαταγάς Τάγματος τινός του 35ου Συν/τος εν τη γραμμή μάχης … Μετ’ ολίγον ο Συν/χης κ. Πλαστήρας έφιππος μετά του Υπασπιστού του μετέβη εις το ΙΙ Τάγμα Ν.Δ. του Σταθ. Διοικήσεώς του, εγώ δε μετά την αναχώρησίν του παρέμεινα αναπαυόμενος».

[34] Στο ότι η έφοδος του Τουρκικού Πεζικού εκτελέστηκε την 7η ώρα συμφωνούν με την Τουρκική ΔΙΣ ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας και ο Συνταγματάρχης Λούφας. Επομένως ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αποδέχεται εμμέσως πλην σαφώς ότι την 7η ώρα ολοκληρώθηκε και ο βομβαρδισμός του Καλετζίκ από το Τουρκικό Πυροβολικό.

[35] Προφανώς αναφέρεται στα μεταγωγική κτήνη, δηλαδή τους ημιόνους που μετάφεραν τα πολυβόλα και τα πυρομαχικά, οι οποίοι αδυνατούσαν να ανέλθουν την μεγάλη κλίσης αντηρίδα που οδηγούσε στην περιοχή του υψώματος Αλικαγιά (βλ. σχεδιάγραμμα 19).

[36] Τερτίκας: «Το τηλεφώνημα τούτο δεν έλαβον, διότι, ως είπον, το Τάγμα αντεπετέθη προ της λήψεως του ανωτέρω τηλεφωνήματος.»

[37] Βασίλειος Λουμιώτης: «Η ανάπτυξη του Ελληνικού Στρατού σε ισχυρό εργαλείο διεκδίκησης και υποστήριξης των Εθνικών διεκδικήσεων και συμφερόντων στις απαρχές του 20ου αιώνα. ΣΥΝΘΕΣΗ – ΔΥΝΑΜΗ ΤΑΓΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ ΠΕΖΙΚΟΥ ΤΟΝ ΙΟΥΝΙΟ ΤΟΥ 1921».

[38] Ο Αντισυνταγματάρχης Κ. Κανελλόπουλος αναφερόμενος στην αποχώρηση από το Αφιόν Καραχισάρ της φάλαγγας των σχηματισμών του Α΄ Σώματος Στρατού το μεσημέρι της 14ης Αυγούστου, στην οποία ήταν παρών ως υπηρετών στο Επιτελείο του Σώματος σημειώνει ότι: «Επί πλέον αριθμός τις ανδρών των Συν/των της IV Μεραρχίας και του 5/42 Ευζώνων εγκαταλείψας τας θέσεις του και τα τμήματά του, έλαβεν εν αναμίξει μετά των λοιπών ανδρών των σχηματισμών, την προς βορράν οδόν.». Επομένως υπήρξαν φυγάδες και από το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων, παρ’ όλο που ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αποφεύγει να αναφερθεί σε αυτό το ζήτημα. Εν πάση περιπτώσει οι άνδρες του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων που ακολούθησαν τη φάλαγγα του Α΄ Σώματος Στρατού ανήκαν μάλλον στο 10ο και 11ο Λόχους που υποχώρησαν από το Καλετζίκ προς το Αφιόν Καραχισάρ και είναι βέβαιο ότι ουδέποτε ενώθηκαν με το Σύνταγμά τους, πλην ίσως ελαχίστων που έτυχε να διαφύγουν από την κόλαση του Αλή Βεράν.  

[39] Τερτίκας: «Το Τάγμα μου είχε αναλάβη την φρούρησιν της πόλεως του Αφιόν Καραχισάρ. Την 14ην ώραν της 13ης Αυγούστου αντικατεστάθη και κατηυλίσθη μεταξύ της πόλεως του Αφιόν Καραχισάρ και του σιδηροδρομικού σταθμού της Κωνσταντινουπόλεως, ήτοι Β. του Αφιόν.»

[40] Η διαταγή δια της οποίας το 3ο Τάγμα Ευζώνων διατέθηκε στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα.

[41] Όπως προκύπτει στη συνέχεια της Έκθεσης η αναφορά στο διοικητή Πυροβολικού Κ.Α. Καμελάρ αφορά το διοικητή της IVβ ΜΟΠ Ταγματάρχη Παπαδημητρίου.

[42] Το παρακείμενο ύψωμα στο οποίο αναφέρεται ο Υπολοχαγός Ραυτόπουλος ήταν μάλλον το Αλικαγιά που βρισκόταν πίσω από τη θέση τάξης της Πυροβολαρχίας του (βλ. σχεδιάγραμμα 19) και το τμήμα Ευζώνων πρέπει να ανήκε στο 3ο Τάγμα Ευζώνων του Ταγματάρχη Τερτίκα.

[43] Ο Υπολοχαγός Ραυτόπουλος αναφέρεται προφανώς στο Τάγμα Εφόδου της 5ης Τουρκικής Μεραρχίας το οποίο σύμφωνα με την Τουρκική ΔΙΣ -όπως αναφέραμε στο κεφάλαιο για την Τουρκική επίθεση- κινήθηκε διά της βαθειάς γραμμής μεταξύ των υψωμάτων 1687 και 1675 και ανήλθε στο ύψωμα Αλικαγιά. Σχετικά βλ. σχεδιάγραμμα 19.

[44] Παπαθανασόπουλος, ΠΩΣ ΕΝΙΚΗΘΗ Η ΣΤΡΑΤΙΑ, Σ. 8.

[45] Αντισυνταγματάρχης Α. Κλάδης Διοικητής 49ου Συντάγματος Πεζικού: «Δυστυχώς όμως ο Ταγ/χης ούτος (Σαραντόπουλος) καταληφθείς υπό φόβου και διοικητικώς ανεπαρκής … και τέλος άνευ ουδεμίας προσπαθείας εγκατέλειψε την θέσιν του γεγονόμενος αφορμή να διασπαρή το Τάγμα του και πανικόβλητος και επί κεφαλής των πρώτων φυγάδων διηυθύνθη προς έδραν Συν/τος.»

[46] Λοχαγός Τσάλτας: «Την 7ην περίπου ώρα (13 Αυγ) ο εχθρός ευρίσκετο εις τα συρματοπλέγματα του (λόφου) Ασβεστά• εζήτησα δια του τηλεφώνου να εύρω τον κ. διοικητήν του Τάγματος (Ι/49) ν’ αναφέρω αυτό τούτο και δεν κατόρθωσα λόγω του ότι άμα τη ενάρξει του σφοδρού εχθρικού καταιγισμού εξηφανίσθη μετά του λοχαγού των πολυβόλων.» Ο λόφος Ασβεστά αντιστοιχούσε στο υψηλότερο σημείου του Τηλκί Κηρί Μπελ.

[47] Η VII Μεραρχία έφθασε στο πεδίο της μάχης με το 23ο και 37ο Τάγματα. Το 22ο Σύνταγμα της VII Μεραρχίας είχε αφιχθεί στην περιοχή Γκεϊσλάρ τις απογευματινές ώρες της 12ης Αυγούστου και το πρωί της 13ης Αυγούστου το μεν ΙΙ/22 Τάγμα διατέθηκε προς ενίσχυση του Κ.Α. Καγιαντιμπί και τέθηκε υπό τις διαταγές του διοικητή του ΙΙΙ/4 Τάγματος Ταγματάρχη Πρεμέτη, το δε υπόλοιπο του Συντάγματος υπό το διοικητή του Αντισυνταγματάρχη Ψάρα διατέθηκε στην αντεπίθεση για την ανακατάληψη του Τηλκί Κηρί Μπελ.

[48] Τα Τάγματα του 23ου Συντάγματος διατέθηκαν ως εξής: Ένα στον αυχένα Γκεϊσλάρ, ένα στο χωρίο Σινίρκιοϊ -βόρεια από το Κ.Α. Τηλκί Κηρί Μπελ- και ένα στο Κ.Α. Κηλίτς Αρσλάν Μπελ. Το 37ο Σύνταγμα παρέμεινε υπό το διοικητή της VII Μεραρχίας Συνταγματάρχη Κουρουσόπουλο στον οποίο ανατέθηκε η ευθύνη του Υποτομέα Σινάν Πασά. Από τα Τάγματα του Συντάγματος ένα διατέθηκε προς το χωριό Κιουτσούκιοϊ για την ασφάλεια της σιδηροδρομικής γραμμής από το Τουρκικό Ιππικό, ένα στην περιοχή του χωριού Ντουζ Αγάτς για την κάλυψη από δυτικά του Υποτομέα Σινάν Πασά και ένα ως εφεδρεία του Υποτομέα στο Σινάν Πασά.

[49] Υπενθυμίζεται ότι το Σ.Σ. Καράση είχε οργανωθεί στην περιοχή του χωριού Κιουτσούκ Καλετζίκ και συνέδεε τα Κ.Α. Καμελάρ και Κισλατζίκ. Στο εν λόγω Σ.Σ. αμυνόταν Λόχος του ΙΙΙ/35 Τάγματος ο οποίος κατά τη διάρκεια της μάχης ενισχύθηκε και με έτερο Λόχο του Τάγματος. Ο 11ος Λόχος του Τάγματος είχε διατεθεί στο Κ.Α. Καμελάρ.

[50] Είναι βέβαιο ότι ο Σωματάρχης ενημερώθηκε για την κατάσταση της IV Μεραρχίας από τους επιτελείς, πράγμα που έγινε ερήμην του διοικητή της. Ασφαλώς προκαλούνται ερωτηματικά για τους λόγους που ο διοικητής της Μεραρχίας δεν κατέστησε αμέσως ενήμερο το διοικητή του Α΄ Σώματος Στρατού περί της απώλειας του Καλετζίκ, αλλά και για τους λόγους που ο Σωματάρχης δεν επικοινώνησε με το διοικητή της Μεραρχίας προς επιβεβαίωση των όσων έλαβε γνώση. Ένας πιθανός λόγος για αυτό το ζήτημα είναι ότι υφίστατο τεράστια ψυχική απόσταση μεταξύ των δύο ανδρών και ενδεχομένως ο Τρικούπης να χρησιμοποιούσε αντικανονικούς διαύλους ενημέρωσης. 

[51] Ο Επιτελάρχης της IV Ταγματάρχης Γ. Τσολάκογλου στην παρ’ αυτού συνταχθείσα Έκθεση Πεπραγμένων της Μεραρχίας δεν είναι σαφής περί του πως ενημερώθηκε το Α΄ Σώμα Στρατού για την κατάσταση της Μεραρχίας του. Αναφέρει σχετικά περί αυτού: «Το Α΄ Σώμα Στρατού δεν είχεν εγκαίρως την πληροφορίαν περί διασπάσεως της γραμμής της Ιης Μεραρχίας και ένεκα τούτου εξέδωσε Διαταγήν μόνον εκ της πληροφορία της IVης Μεραρχίας περί της καταστάσεως του μετώπου της». Είναι προφανές ότι ο Τσολάκογλου εμμέσως πλην σαφώς επιβεβαιώνει ότι ο Σωματάρχης εξέδωσε την διαταγή συμπτύξεως στηριζόμενος σε πληροφορίες που έλαβε από αξιωματικούς της IV Μεραρχίας και όχι από το διοικητή της Μεραρχίας.

[52] Ο Στρατηγός Τρικούπης κατά τη διάρκεια της αμυντικής μάχης επέδειξε συμπεριφορά μεταφοράς των ευθυνών του σε άλλους διοικητές. Την V Μεραρχία που το πρωί της 13ης Αυγούστου απώλεσε το Κ.Α. Σαντζάκ επί της δασωμένης κορυφής, από αιφνιδιαστική επίθεση της 61ης Τουρκικής Μεραρχίας, την έθεσε υπό τη διοίκηση του Β΄ Σώματος Στρατού και ανέθεσε σε αυτό την ευθύνη της ανακατάληψης του αναφερόμενου Κ.Α.. Επίσης την VII Μεραρχία την έθεσε υπό τη διοίκηση της Ι Μεραρχίας και άφησε στη διακριτική ευχέρεια του διοικητή της το πως θα την χρησιμοποιούσε. Ζητούσε πιεστικά από το Β΄ Σώμα Στρατού να του αποσταλεί η ΙΧ Μεραρχία, αλλά απέφυγε να θέσει τη «χείρα» του επί των δυνάμεων της ΧΙΙ Μεραρχίας που ανήκε στη διοίκησή του και ειδικά στο εφεδρικό 46ο Σύνταγμα της Μεραρχίας που βρισκόταν εγγύς του Αφιόν Καραχισάρ. Υπόψη ότι η ΧΙΙ Μεραρχία δεν ήρθε σε εμπλοκή με τις Τουρκικές δυνάμεις κατά τη διάρκεια της διήμερης μάχης που διεξήχθη νότια του ποταμού Ακάρ.

[53] Ένα ακόμη στοιχείο που τεκμηριώνει αφ’ ενός μεν την απουσία προετοιμασίας για τη σύμπτυξη του μετώπου σε περίπτωση ενδεχομένης δυσμενούς εξέλιξης των επιχειρήσεων και αφ’ ετέρου δε την εγγενή αναποφασιστικότητα του Στρατηγού Τρικούπη.

[54] Κανελλόπουλος: «Ουδέποτε διαταγή καθ’ όλους τους τριετείς εν Μ. Ασία αγώνας της Ελληνικής Στρατιάς, είχε τραγικωτέρας συνεπείας δια το μέλλον της Ελληνικής Φυλής. Απετέλεσεν οιονεί τον πρόλογον του δράματος των προς Τουμλού Μπουνάρ και Σμύρνην υποχωρητικών μαχών, οίτινες συνεπλήρωσαν και επεσφράγισαν την Ελληνικήν εν Μ. Ασία ήτταν.»