Αίτια της Αποτυχίας και της Ήττας του Ελληνικού Στρατού κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία

Δημοσιεύεται εδώ το κείμενο της διαλέξεως που έδωσε ο Ταξίαρχος ε.α. κ. Βασίλειος Λουμιώτης στην 33η Μηχανοκίνητη Ταξιαρχία, επ’ ευκαιρία της Εορτής των Ενόπλων Δυνάμεων.

Κύριε Ταξίαρχε,

Η πρόσκλησή σας να είμαι ομιλητής κατά τη σημερινή ημέρα της Εορτής των Ενόπλων μας Δυνάμεων περιποιεί σε μένα ιδιαίτερη τιμή. Σας ευχαριστώ θερμά για την πρόσκληση. Επίσης, επιτρέψτε μου να εκφράσω την μεγάλη συγκίνησή μου που βρίσκομαι  ανάμεσα στα στελέχη του Στρατού μας, που με τιμή και αξιοσύνη εργάζονται νυχθημερόν, κάτω από ανείπωτες δυσχέρειες, για να υπηρετήσουν την άμυνα της Πατρίδας μας. Επίσης ευχαριστώ θερμά τις αρχές και τους αξιότιμους πολίτες, κυρίες και κυρίους του ακριτικού Πολυκάστρου, που με την εδώ παρουσία τους τιμούν τις Ένοπλες Δυνάμεις της Πατρίδας μας. Η ομιλία μου πέραν των άλλων αποτελεί ένα μνημόσυνο για εκείνους τους άνδρες,  αξιωματικούς και οπλίτες,  που πρόσφεραν αφειδώς το αίμα τους και την ζωή τους για να υπηρετήσουν το όραμα της Μεγάλης Ιδέας.

Το Θέμα της Διάλεξης

Το θέμα που θα σας αναπτύξω αφορά τα γενικά αίτια της αποτυχίας των πολεμικών επιχειρήσεων που διεξήγαγε ο Ελληνικός Στρατός κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία και της συντριπτικής ήττας που υπέστη τον Αύγουστο του 1922. Παράλληλα θα αναφερθώ και στη σημαντική δράση του 33^ου Συντάγματος Πεζικού κατά τη μάχη του Τσαούς Τσιφλίκ, τον Ιούλιο του 1921.

Ασφαλώς, τα αίτια της αποτυχίας και της ήττας δεν ήταν μόνον στρατιωτικής φύσεως αλλά και πολιτικής. Για τα πολιτικά ζητήματα έχουν γράψει πάρα πολλοί και ειδικότεροι εμού.

Οι περισσότεροι μη στρατιωτικοί συγγραφείς αναφέρονται στα στρατιωτικής φύσεως ζητήματα γενικόλογα, επειδή ίσως δεν τα κατανοούν και δεν είναι σε θέση να τα αναλύσουν. Η γενική αίσθηση από την μελέτη αυτών των εργασιών είναι πως η στρατιωτική ήττα ήταν αναπόφευκτη, είτε επειδή άλλαξε η πολιτική των συμμάχων έναντι της Ελλάδας είτε, επειδή το πρόβλεψε ο Μεταξάς, είτε, για διάφορους άλλους λόγους.

Προσωπικά διαφωνώ με αυτή την οπτική. Στην Μικρά Ασία διεξήχθη ένας πόλεμος ανάμεσα σε εμάς και τους Τούρκους, στον οποίο και οι δύο στρατοί πολέμησαν με αυταπάρνηση, θάρρος και άφθαστο ηρωισμό, επιδεικνύοντας μοναδικές πολεμικές αρετές. Στο τέλος όμως νικητές αναδείχθηκαν οι Τούρκοι, επειδή απεδείχθησαν ικανότεροι ημών στην πολιτική και στρατιωτική διεύθυνση του πολέμου. Θέλω να πω ότι για την ήττα μας δεν ευθύνονται οι «άλλοι», αλλά αποκλειστικά εμείς.

Σκοπός

Η παρουσίαση των βασικότερων αιτίων της αποτυχίας του Ελληνικού Στρατού να επιβληθεί επί του Τουρκικού Στρατού κατά τις μεγάλες επιθετικές επιχειρήσεις που διεξήχθησαν το 1921, καθώς και της συντριπτικής ήττας που υπέστη τον Αύγουστο του 1922, προκειμένου να καταδειχθεί ότι η καταστροφή του Στρατού και η επακόλουθη καταστροφή του Μικρασιατικού Ελληνισμού ήταν απότοκος των δικών μας αδυναμιών και λαθών, και ότι η όποια ευθύνη για την μεγάλη καταστροφή βαρύνει αποκλειστικά και μόνο την Ελληνική Πολιτεία – και κανέναν άλλον.

Το 4ο Σύνταγμα Πεζικού κινείται στην παραλία της Σμύρνης

Εισαγωγική Παρατήρηση: Οι Δύο Περίοδοι της Μικρασιατικής Εκστρατείας

Ο Ελληνικός Στρατός αποβιβάστηκε θριαμβευτικά στη Σμύρνη στις 2 Μαΐου 1919 και στις 3 Σεπτεμβρίου του 1922 αποχώρησε από την Μικρά Ασία συντετριμμένος και κατισχυμένος, εγκαταλείποντας τον Μικρασιατικό Ελληνισμό στο έλεος του Νουρεντίν Πασσά και των τσετών.

Σημειώνεται ότι η χρονολόγηση των γεγονότων που θα αναφερθούν γίνεται με το Παλαιό Ημερολόγιο, που ίσχυε την περίοδο εκείνη.

Η Εκστρατεία από άποψη πολιτικής διεύθυνσης διακρίνεται σε δύο περιόδους. Κατά την πρώτη περίοδο Πρωθυπουργός της Χώρας ήταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ενώ κατά τη δεύτερη κυρίως ο Δημήτριος Γούναρης:

Η 1η Περίοδος διαρκεί από τις 2 Μαΐου 1919 έως τις 31 Οκτωβρίου 1920. Η σημαντικότερη επιχείρηση αυτής της περιόδου ήταν η επέκταση της κατεχόμενης ζώνης μέχρι την Προύσα και το Ουσάκ, μεταξύ 9 Ιουνίου και 16 Αυγούστου 1920. Στις 10 Σεπτεμβρίου 1920 προκηρύχθηκαν εκλογές που διεξήχθησαν στις 1 Νοεμβρίου 1920 και τις κέρδισε η αντιβενιζελική παράταξη.

Η 2η Περίοδος διαρκεί από την  1 Νοεμβρίου 1920 μέχρι και τις 2 Σεπτεμβρίου του 1922. Κατά την περίοδο αυτή διεξάγονται οι μεγάλες επιθετικές επιχειρήσεις προς το Εσκή Σεχήρ, το Αφιόν Καραχισάρ και την Άγκυρα, οι οποίες αποτυγχάνουν. Την 13η Αυγούστου 1922 αρχίζει η Τουρκική επίθεση στο Αφιόν Καραχισάρ. Ύστερα από διήμερο αγώνα η Ελληνική Στρατιά συμπτύσσεται υπό δυσχερείς συνθήκες. Μετά και την μάχη του Αλή Βεράν, στις 17 Αυγούστου 1922, τα υπολείμματα της Στρατιάς υποχωρούν προς το Αιγαίο και την Προποντίδα.

 

Τα Γενικά Αίτια της Αποτυχίας και της Ήττας

Εγώ και οι φίλοι μου με τα ψευδώνυμα Βελισάριος και Κλεάνθης, με τους οποίους συνεργαζόμαστε στο ιστολόγιο «Βελισάριος» και στον ιστόχωρο «Στρατιωτική Ιστορία της Μικρασιατικής Εκστρατείας», και οι οποίοι συνέβαλαν στη συγγραφή αυτής της διάλεξης, θεωρούμε ότι τα γενικά αίτια που οδήγησαν αρχικά στην αποτυχία των επιθετικών επιχειρήσεων και στη συνέχεια στη συντριπτική ήττα του Αυγούστου του 1922, είναι τα εξής:

1. Η υστέρηση του Ελληνικού Στρατού έναντι του αντίστοιχου Τουρκικού.

2. Οι επιπτώσεις του Εθνικού Διχασμού στο Στράτευμα.

3. Η πολιτική διαχείριση του Πολέμου.

 

1.  Η Υστέρηση του Ελληνικού Στρατού έναντι του αντίστοιχου Τουρκικού

Η αναφερόμενη υστέρηση οφειλόταν σε δύο λόγους:

1^ος Λόγος: Η ανωριμότητα του Ελληνικού Στρατού εξ αιτίας της καθυστερημένης ανάπτυξης του σε σύγχρονες βάσεις, η οποία, παρά τις επιτυχίες των Βαλκανικών Πολέμων, συνέχιζε να υφίσταται και κατά την περίοδο της Μικρασιατικής Εκστρατείας.

2^ος Λόγος: Η υστέρηση του Ελληνικού Στρατού έναντι του αντίστοιχου Τουρκικού σε σημαντικά επιχειρησιακά και οργανωτικά ζητήματα.

1.1. Η Ανωριμότητα του Ελληνικού Στρατιωτικού Οργανισμού

Το Ελληνικό Κράτος μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα δεν διέθετε σοβαρό στρατιωτικό οργανισμό. Ο Χαρίλαος Τρικούπης ήταν ο πρώτος Πρωθυπουργός που αποφάσισε να μεταμορφώσει την «αγέλη» σε Στρατό, με στόχευση την συγκρότηση ενός επαγγελματικού Σώματος Αξιωματικών και Μόνιμων Υπαξιωματικών. Από το μεταρρυθμιστικό έργο του μεγάλου πολιτικού, τα μόνα σημαντικά που απέμειναν, ήταν η διατήρηση σε λειτουργία της «Στρατιωτικής Σχολής Υπαξιωματικών» και της «Σχολής Εφέδρων Αξιωματικών».

Στη μνήμη των τελευταίων νεκρών του «ατυχούς» Ελληνοτουρκικού Πολέμου του 1897. Επί της Εθνικής Οδού Λαμίας-Δομοκού και λίγα χιλιόμετρα βορείως της Λαμίας.

Η επονείδιστη  ήττα  του  1897  ήρθε  να  υπενθυμίσει  ότι  το  Ελληνικό  Κράτος  δεν διέθετε  Στρατό ικανό να  πολεμήσει και να νικήσει.  Ο  Στρατηγός Θεόδωρος Πάγκαλος αναφερόμενος στον Ελληνικό Στρατό εκείνου του πολέμου, τον αποκαλεί «ένοπλο συρφετό» και γράφει σχετικά: «Η κατάστασις του στρατού μας ήτο οικτρά… Τα στελέχη του πεζικού, εκτός ολίγων, ήσαν τελείως αμαθή και ανίκανα. Η μεγίστη πλειοψηφία των ανωτέρων αξιωματικών απετελείτο από αγαθούς τύπους, των οποίων η στρατιωτική μόρφωσις περιωρίζετο εις την τακτικήν της καταδιώξεως, ληστών, φυγόδικων και ζωοκλεπτών…».

Αφετηρία συγκρότησής του Στρατού σε σύγχρονες βάσεις αποτέλεσαν οι προσπάθειες της κυβέρνησης Θεοτόκη από το 1904 και μετά για την στοιχειώδη οργανωτική συγκρότηση του Στρατού και τον επανεξοπλισμό του με σύγχρονα για την εποχή όπλα και μέσα.

Το Κίνημα του Στρατιωτικού Συνδέσμου και η ανάληψη της Πρωθυπουργίας από τον Ελευθέριο Βενιζέλο, έδωσαν νέα ώθηση στην ανάπτυξη του Στρατού με αποτέλεσμα να αναδειχθεί νικητής κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους.

Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτο Βαλκανικό Πόλεμο, αντιμετώπισε όμως ένα πολύ μικρό μέρος του Οθωμανικού Στρατού της Βαλκανικής, με αποτέλεσμα οι σχετικά εύκολες νίκες που πέτυχε να αποκρύψουν τις αδυναμίες και να δημιουργήσουν την ψευδαίσθηση της υπεροχής έναντι του Τουρκικού Στρατού. Υπόψη ότι ο Στρατός Θεσσαλίας των επτά Μεραρχιών, αντιμετώπισε αρχικά δύο Τουρκικές Μεραρχίες, από τις 48 που διέθετε ο Οθωμανικός Στρατός, το μείζον μέρος του οποίου βρισκόταν στην Ανατολική Θράκη για να προστατεύσει την Κωνσταντινούπολη από τον ισχυρότατο Βουλγαρικό Στρατό, ενώ το άλλο μεγάλο μέρος του αντιμετώπιζε τον Σερβικό Στρατό. Εν πάσι περιπτώσει, ο Στρατός των Βαλκανικών Πολέμων επιτέλεσε ένα τεράστιας σημασίας έργο και πέτυχε σημαντικές νίκες, χάρη στις οποίες η Ελλάδα διπλασιάστηκε σε έκταση και πληθυσμό. Επιπλέον ο Ελληνικός Στρατός απέκτησε αυτοπεποίθηση και έδωσε το μήνυμα ότι η Ελλάδα και ο Στρατός της μπορούν και για μεγαλύτερα επιτεύγματα.

Η αίσθηση της υπεροχής έναντι του Τουρκικού Στρατού, θα ενισχυθεί από τις εύκολες νίκες του Ελληνικού Στρατού Μικράς Ασίας στις επιχειρήσεις του 1920 προς την Προύσα και το Ουσάκ και θα οδηγήσει σε μία διαρκή υποτίμηση των δυνατοτήτων του Τουρκικού Στρατού, μέχρι και το τέλος της εκστρατείας. Ακόμη και τις παραμονές της ήττας, τον Αύγουστο του 1922, παρά τις μέχρι τότε αποτυχίες, ο Αρχιστράτηγος και οι διοικητές των Σωμάτων Στρατού, θα διαβεβαιώνουν την Κυβέρνηση ότι το μέτωπο είναι ακλόνητο και σε περίπτωση που ο Τουρκικός Στρατός επιτεθεί, θα συντριβεί.

Η μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους ανάπτυξη του Στρατού διακόπηκε γρήγορα εξ αιτίας της έναρξης του 1^ου Π.Π. και του Εθνικού Διχασμού. Ο Στρατός που συγκροτήθηκε από την κυβέρνηση Βενιζέλου μετά την απομάκρυνση του βασιλιά Κωνσταντίνου και έλαβε μέρος στις επιχειρήσεις του Μακεδονικού Μετώπου το 1918, κατατμήθηκε σε όλο το Μέτωπο, διοικήθηκε από Συμμάχους διοικητές, και έλαβε μέρος σε σημαντικές μεν, αλλά δευτερεύουσες επιχειρήσεις, με αποτέλεσμα η αποκτηθείσα επιτελική και επιχειρησιακή  εμπειρία να είναι περιορισμένη.

Μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και μέχρι την λήξη της Μικρασιατικής Εκστρατείας, ο Ελληνικός Στρατός συνέχιζε να είναι ένας ανώριμος οργανισμός, που υστερούσε έναντι του αντίστοιχου Τουρκικού. Κρίσιμα ζητήματα αυτής της υστέρησης ήταν τα εξής:

1.1.α. Η επαγγελματική κατάρτιση  των αξιωματικών

Ο Ελληνικός Στρατός από την απελευθέρωση από τον Τουρκικό ζυγό μέχρι και το τέλος της Μικρασιατικής Εκστρατείας δεν θα κατορθώσει να αποκτήσει ένα ολοκληρωμένο και επαρκές σύστημα για την εκπαίδευση των μελλοντικών αξιωματικών και μόνιμων υπαξιωματικών του. Κατόπιν τούτου είναι επόμενο ότι το μεγαλύτερο μέρος των αξιωματικών στερούταν επαρκούς στρατιωτικής μόρφωσης και  κατάρτισης, η δε καλλιέργεια της στρατιωτικής επιστήμης και η ανάπτυξη της στρατιωτικής σκέψης, παρέμειναν στην εποχή του απελευθερωτικού αγώνα. Μέχρι το 1881 ο Στρατός διέθετε για την παραγωγή αξιωματικών μόνο την Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων, που απέδιδε όμως ετησίως ένα πάρα πολύ μικρό αριθμό αξιωματικών, που προοριζόταν για τα Όπλα του Πυροβολικού και του Μηχανικού. Οι αξιωματικοί του Πεζικού και του Ιππικού μέχρι και το 1881 προέρχονταν κυρίως από το στράτευμα, και κάποιοι ελάχιστοι από τη Σχολή Ευελπίδων.

Το κτίριο Λυράκη στην Αθήνα, πίσω από το νοσοκομείο ΝΙΜΙΤΣ, στο οποίο λειτούργησε η Στρατιωτική Σχολή Υπαξιωματικών.

Την 1^η Ιουλίου του 1882 ιδρύθηκε από τον Πρωθυπουργό Χαρίλαο Τρικούπη η «Στρατιωτική Σχολή Υπαξιωματικών»,  στην οποία εισέρχονταν με εξετάσεις μόνιμοι υπαξιωματικοί και μετά τριετή φοίτηση, εξέρχονταν ανθυπολοχαγοί του Πεζικού, του Ιππικού και του Οικονομικού Σώματος και έτσι στα επόμενα χρόνια το Πεζικό και το Ιππικό θα αποκτήσουν ένα ικανό αριθμό σχετικά καταρτισμένων αξιωματικών. Επί Τρικούπη θα αυξηθεί και ο αριθμός των εισερχομένων κατ’ έτος στην Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων, στους 40 νέους Ευέλπιδες. Ο Στρατός όμως μέχρι και το τέλος της Μικρασιατικής Εκστρατείας θα συνεχίσει να μην  διαθέτει Σχολή Πολέμου και ως εκ τούτου θα στερείται και επαρκώς καταρτισμένων επιτελικών αξιωματικών στη σχεδίαση και την διεύθυνση των επιχειρήσεων, καθώς  και στα γενικά επιτελικά καθήκοντα. Οι ελάχιστοι επιτελείς που υπήρχαν, είτε είχαν εκπαιδευτεί στο εξωτερικό, είτε διέθεταν μία εμπειρική μάλλον επιτελική κατάρτιση, από την υπηρεσία τους στα επιτελεία των Μεραρχιών κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Στιγμιότυπο από εκπαιδευτιή δραστηριότητα της Αυτοκρατορικής Σχολής Μηχανικών

Αντίστοιχα ο Οθωμανικός Στρατός διέθετε από το 1773 την Σχολή Μηχανικών της Κωνσταντινούπολης που παρήγαγε αξιωματικούς του πυροβολικού και του Μηχανικού. Αυτή εκσυγχρονίστηκε στην συνέχεια από τους επόμενους Σουλτάνους. Το 1834 ο Σουλτάνος  Μαχμούτ Β’, ίδρυσε την Πολεμική Σχολή, το αντίστοιχο της δικής μας Σχολής Ευελπίδων, στην οποία φοιτούσαν οι μελλοντικοί αξιωματικοί Πεζικού και Ιππικού. Ως εκπαιδευτικό πρότυπο επελέγη αυτό της Γαλλικής Σχολής  Σαίν Συρ. Την περίοδο 1845 – 1847 ιδρύθηκαν πέντε στρατιωτικά λύκεια των οποίων ο αριθμός διαδοχικά αυξήθηκε, με σκοπό την προπαρασκευή των νέων που ήθελαν να φοιτήσουν στην Πολεμική Σχολή.  Τέλος το 1845 ιδρύθηκε η Πολεμική Σχολή του Γενικού Επιτελείου, κατά το πρότυπο της Γαλλικής Σχολής Πολέμου, με σκοπό την παραγωγή επιτελικών αξιωματικών. Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα της υπ’ όψη σχολής αναβαθμίστηκε το 1882 από Γερμανική Στρατιωτική Αποστολή, κατά το πρότυπο της Βερολινείου Ακαδημίας Πολέμου. Κάθε χρόνο επιλέγονταν από την Πολεμική Σχολή οι 20-30 καλύτεροι και ευφυέστεροι μαθητές για φοίτηση στην Πολεμική Σχολή του Γενικού Επιτελείου. Μετά από τρία χρόνια σπουδών, οι δόκιμοι γενικοί επιτελείς περνούσαν τρία με πέντε έτη υπό επιτήρηση και αξιολόγηση, υπηρετώντας σε μονάδες όλων των όπλων του στρατού. Αυτή η κοινή εμπειρία τους καθιστούσε μέρος μιας ιδιαίτερης και προνομιούχου τάξης που είχε συναίσθηση της αποστολής της και της θέσης της στο Οθωμανικό Στρατό. Όλες οι σημαντικές θέσεις διοίκησης καθώς και οι σημαντικές επιτελικές θέσεις προορίζονταν για πλήρωση από γενικούς επιτελείς. Μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα αποφοιτούσαν κάθε χρόνο πάνω από 30 επίλεκτοι αξιωματικοί, ενώ η τάξη του Κεμάλ το 1905 είχε 37 αποφοίτους. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι το 1921 ο Τουρκικός στρατός πρέπει να διέθετε 300 τουλάχιστον αξιωματικούς απόφοιτους της Πολεμικής Σχολής. Και αυτό ήταν πολύ σημαντικό.

Θα αναφέρω δύο παραδείγματα για να δείξω το πόσο σημαντικό ζήτημα ήταν για τους Τούρκους η εκπαίδευση των μελλοντικών αξιωματικών τους σε Στρατιωτικές Σχολές: 1^ο: Ο Κεμάλ το 1892 εισήλθε στο στρατιωτικό μάλλον λύκειο της Θεσσαλονίκης και στην συνέχεια του Μοναστηρίου. Από το 1899 μέχρι το 2002 ήταν μαθητής της Πολεμικής Σχολής της Κωνσταντινούπολης και αμέσως στην συνέχεια της Πολεμικής Σχολής του Γενικού Επιτελείου, από την οποία εξήλθε το 1905 με τον βαθμό του Λοχαγού.  2^ο: Ο Αρχηγός των Ενόπλων Δυνάμεων της Τουρκίας Στρατηγός Τζεμάλ Γκιουρσέλ, αυτός που με στρατιωτικό πραξικόπημα ανέτρεψε το 1960 τον Πρωθυπουργό Μεντερές, το 1914 ήταν μαθητής της Πολεμικής Σχολής. Μαθητής ακόμη της Πολεμικής Σχολής, έλαβε μέρος στις επιχειρήσεις της Καλλίπολης, της Παλαιστίνης, της Συρίας και ακολούθως στις επιχειρήσεις της Μικράς Ασίας, όπου και διακρίθηκε. Μετά το τέλος του πολέμου, σε ηλικία 28 ετών πλέον και διαθέτοντας σημαντική πολεμική εμπειρία, επέστρεψε στην Πολεμική Σχολή για ένα έτος προκειμένου να ολοκληρώσει τις σπουδές του και στην συνέχεια στην Πολεμική Σχολή του Γενικού Επιτελείου.

Στην ιστοσελίδα μας  http://mikrasiatikhekstrateia.gr/, είναι αναρτημένη μία εξαιρετική ανάλυση του Κλεάνθη για τον Οθωμανικό Στρατό και την εκπαίδευση των αξιωματικών του εκείνη την περίοδο.

1.1.β. Η πολεμική εμπειρία

Η πολεμική εμπειρία του Ελληνικού Στρατού το 1921, περιοριζόταν στους Βαλκανικούς Πολέμους, στις επιχειρήσεις του Μακεδονικού Μετώπου το 1918 και στις μέχρι τότε περιορισμένου εύρους επιχειρήσεις της Μικράς Ασίας.

Η πολεμική δράση του Οθωμανικού Στρατού στους Βαλκανικούς Πολέμους και κυρίως στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ήταν ασύγκριτα σημαντικότερη σε έκταση και χρόνο από την Ελληνική, αλλά παρά τα επώδυνα αποτελέσματα αυτών των πολέμων, προσέφερε στον Οθωμανικό Στρατό και ειδικότερα στα στελέχη του, ανεκτίμητη γνώση και  εμπειρία.

1.1.γ. Η σύνθεση του Σώματος των Αξιωματικών

Ο υπερδιπλασιασμός της δύναμης του Στρατού —σε Επιτελεία, Μονάδες και προσωπικό— στην δεκαετία 1912 – 1921, οδήγησε σε μία μαζική αξιωματικοποίηση. Ο αριθμός των  3.259 αξιωματικών στην έναρξη των Βαλκανικών Πολέμων, θα ανέλθει τον Ιούνιο του 1921, στις 10.000 περίπου. Αν συνυπολογιστούν οι τεράστιες απώλειες στους πολέμους που προηγήθηκαν, μπορούμε να αντιληφθούμε ότι σίγουρα υπήρχε σημαντικό πρόβλημα επαγγελματικής επάρκειας για ένα μεγάλο αριθμό αξιωματικών. Οι ανθυπολοχαγοί των Βαλκανικών Πολέμων, το 1919 ήταν Αντισυνταγματάρχες και Συνταγματάρχες και μεγάλο μέρος τους δεν προερχόταν από στρατιωτικές σχολές, δεν είχε παρακολουθήσει σχολεία επιμόρφωσης και ούτε είχε φοιτήσει σε σχολή πολέμου, πλην ελαχιστοτάτων εξαιρέσεων.

Σε αντιδιαστολή, οι Τούρκοι από το 1,5 εκατομμύριο στρατό του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου με τις 7 στρατιές, επέλεξαν με αυστηρά κριτήρια τους ικανότερους αξιωματικούς για ένα στρατό που στο απόγειο του δεν ξεπέρασε τους 200.000 άνδρες.

1.2. «Η Υστέρηση του Ελληνικού Στρατού έναντι του Τουρκικού σε Επιχειρησιακά και Οργανωτικά Ζητήματα»

Τα σημαντικότερα ζητήματα στα οποία ο Ελληνικός Στρατός, υστερούσε έναντι του Τουρκικού, είναι τα εξής:

1.2.α. Το επιχειρησιακό δόγμα.

1.2.β. Η κλιμάκωση των Μονάδων στις επιθετικές και αμυντικές επιχειρήσεις.

1.2.γ. Το Πυροβολικό.

1.2.δ. Το Ιππικό.

1.2.ε. Η εκλογή των αμυντικών τοποθεσιών και η οχύρωση αυτών.

1.2.στ. Οι ελλείψεις των Συνταγμάτων σε αξιωματικούς και οπλίτες.

1.2.α. Το επιχειρησιακό δόγμα

Ο Ελληνικός Στρατός ακολουθούσε το Γαλλικό πρότυπο διεύθυνσης των επιχειρήσεων, ή τουλάχιστον κάτι που έμοιαζε με αυτό, το οποίο περιόριζε την ανάπτυξη της πρωτοβουλίας από τους υφισταμένους, με αποτέλεσμα να μην είναι εφικτή η εκμετάλλευση των παρουσιαζομένων ευκαιριών κατά την διεξαγωγή της μάχης. Οι επιχειρήσεις διεξάγονταν με βάση καθημερινές διαταγές επιχειρήσεων της Στρατιάς που εκδίδονταν περί το μεσονύκτιο και ρύθμιζαν τις  ενέργειες της επομένης ημέρας, δύο και μερικές φορές και τρία κλιμάκια κάτω. Για την ακρίβεια, η Στρατιά και τα Σώματα Στρατού, ανέμεναν —μέχρι αργά το βράδυ— να λάβουν τα ημερήσια δελτία στρατιωτικής κατάστασης των υφισταμένων τους, προκειμένου να ενημερωθούν για την εξέλιξη της μάχης, ώστε να αποφασίσουν στην συνέχεια για την επιούσια, εκδίδοντας προς τούτο τις αναγκαίες διαταγές επιχειρήσεων.  Αν τώρα, η αναφερόμενη διαδικασία ενημέρωσης και έκδοσης διαταγών, που τηρούταν απαρέγκλιτα και με θρησκευτική ευλάβεια, συνδυαστεί με το παρωχημένο ασύρματο υλικό που διέθετε η Στρατιά, την αποκοπή των τηλεφωνικών καλωδίων για διάφορες αιτίες —πολλάκις υπό των Τούρκων κατοίκων της ενδοχώρας— και την τεράστια απόσταση που χώριζε τα στρατηγεία της Στρατιάς και των Σωμάτων Στρατού μεταξύ τους και κυρίως από την γραμμή της μάχης, γίνεται αντιληπτό ότι στην πραγματικότητα δεν υπήρχε συνεχής ενημέρωση της Στρατιάς και των Σωμάτων Στρατού για την διεξαγόμενη μάχη και ως εκ τούτου και ο αναγκαίος έλεγχος και συντονισμός. Πλέον τούτου, η έκδοση των διαταγών επιχειρήσεων για την επομένη ημέρα, καθυστερούσε πέραν κάθε λογικού ορίου και έφθανε στις Μεραρχίες πολύ μετά από την καθοριζόμενη ώρα έναρξης των επιχειρήσεων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της «αργόσυρτης διαδικασίας» είναι το ακόλουθο: Μετά την διάρρηξη της αριστερής πτέρυγας της περί την Κιουτάχεια Τουρκικής αμυντικής τοποθεσίας στις 3 Ιουλίου 1921, το Α’ Σώμα Στρατού διατάχθηκε για την 4^η Ιουλίου να ενεργήσει καταδίωξη του υποχωρούντος εχθρού προς την βορειοανατολικά της Κιουτάχειας περιοχή μεταξύ των χωριών Ζεϋγκούντ και Τουλουτζά. Όπως και έγινε.  Η διαταγή της Στρατιάς για τις επιχειρήσεις της 5^ης Ιουλίου εκδόθηκε την 0115 ώρα της ιδίας. Εκτιμάται ότι λήφθηκε στο εν Ντουγκέρ στρατηγείο του Α’ Σώματος Στρατού, περί την 0300. Η διαταγή επιχειρήσεων του Α’ Σώματος Στρατού για την 5^η Ιουλίου, έφυγε από το στρατηγείο του Σώματος με έφιππους αγγελιοφόρους μετά την 0500 της ιδίας και έφθασε στις Ιη και ΙΙη Μεραρχίες την 1700 ώρα της 5^ης Ιουλίου. Ενώ λοιπόν διεξαγόταν καταδίωξη των υποχωρούντων Τούρκων, οι Ιη και ΙΙη Μεραρχίες στις 5 Ιουλίου παρέμειναν αδρανούσες, στην περιοχή μεταξύ Σεϋγκούντ και Τουλουτζά, εξ αιτίας της μη έγκαιρης λήψης της διαταγής του Α’ Σώματος και τούτο επειδή η απόσταση σε ευθεία γραμμή μεταξύ Ντουγκέρ και των θέσεων των Ιης και ΙΙης Μεραρχιών ανερχόταν σε 40 και πλέον χιλιόμετρα. Υπόψη ότι οι θέσεις στις οποίες θα εγκαθίσταντο τα στρατηγεία των Σωμάτων Στρατού, καθορίζονταν από την Στρατιά.

Τα Σώματα Στρατού είχαν προστεθεί στη διοικητική και επιχειρησιακή «αλυσίδα» του Ελληνικού Στρατού αμέσως μετά την λήξη των Βαλκανικών Πολέμων και είναι εύλογο ότι δεν είχε δημιουργηθεί ακόμη η απαιτούμενη γνώση και εμπειρία στην διεύθυνση επιχειρήσεων από στρατηγεία Σωμάτων Στρατού, οι δε αξιωματικοί  που ανέλαβαν την διοίκηση αυτών ή επάνδρωσαν τα επιτελεία τους, μετά την πολιτική μεταβολή της 1^ης Νοεμβρίου 1920 δεν διέθεταν καμία απολύτως σχετική πολεμική εμπειρία, εν αντιθέσει με αυτούς που αντικατέστησαν, οι οποίοι είχαν συμμετάσχει στις επιχειρήσεις του Μακεδονικού Μετώπου, της Ουκρανίας και επί ενάμιση χρόνο σε αυτές της Μικράς Ασίας. Στη Μικρά Ασία τα Σώματα Στρατού λειτούργησαν μάλλον ως  «αναμεταδότες» των διαταγών της Στρατιάς  και  όχι ως η κινητήριος δύναμη που  θα  ωθούσε κάθε διαθέσιμη δύναμη προς τη νίκη και την εκμετάλλευση κάθε παρουσιαζόμενης ευκαιρίας, για την επίτευξη του γενικού σκοπού των επιχειρήσεων.

Η καθοριζόμενη εκάστοτε κυρία προσπάθεια είχε ονομαστικό χαρακτήρα και όχι ουσιαστικό. Η ομοιόμορφη κατανομή των δυνάμεων αποτελούσε, μάλλον, γενικό κανόνα. Η επιδίωξη απόκτησης υπεροχής ισχύος σε συγκεκριμένο χώρο και χρόνο, ή η ενίσχυση της κυρίας προσπάθειας για την επίτευξη αποφασιστικού αποτελέσματος, δεν συνηθιζόταν. Τα Σώματα Στρατού και οι Μεραρχίες, σε όλες σχεδόν τις επιχειρήσεις, διοικούσαν από την έναρξη της επιχείρησης μέχρι και το πέρας αυτής τις ίδιες δυνάμεις με τις οποίες άρχισαν την επιχείρηση.

Η αναζήτηση του ασθενούς του αντιπάλου και η προσβολή του δια υπέρτερων δυνάμεων δεν είχαν εφαρμογή. Τέλος οι αρχές του πολέμου και οι κανόνες των επιθετικών και αμυντικών επιχειρήσεων αγνοούνταν ή παραβιάζονταν. Η πολυδιάσπαση των δυνάμεων σε πολλούς σκοπούς είχε ευρεία εφαρμογή, τόσο στην άμυνα όσο και στην επίθεση.

Το τελικό αποτέλεσμα των όσων αναφέρθηκαν ήταν ότι κατά την περίοδο των μεγάλων επιχειρήσεων του 1921 αλλά και κατά την τελική μάχη του Αφιόν τον Αύγουστο του 1922, η Στρατιά Μικράς Ασίας ενεργούσε ασυντόνιστα. Η κάθε Μεραρχία έκανε την δική της μάχη, ή και δεν συμμετείχε στην μάχη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της πρακτικής αποτελεί η μάχη του Τσαούς Τσιφλίκ – Υψώματος 1799, δια της οποίας διαρρήχθηκε η αριστερή πτέρυγα της οχυρωμένης τοποθεσίας της Κιουτάχειας. Στην πραγματικότητα διεξήχθη μία κρίσιμης σημασίας μάχη διαρρήξεως μίας οχυρωμένης τοποθεσίας, χωρίς αυτό να έχει σχεδιαστεί σε επίπεδο Στρατιάς και Σωμάτων Στρατού, και ως εκ τούτου δεν υπήρξε και η απαιτούμενη διεύθυνση της μάχης από τα δύο αυτά επίπεδα διοικήσεως. Τελικά η διάρρηξη της Τουρκικής τοποθεσίας, υπήρξε αποτέλεσμα του ηρωικού αγώνα των Ιης και Vης Μεραρχιών, οι οποίες μολονότι ανήκαν στα Α’ και Β’ Σώματα Στρατού αντίστοιχα, μπόρεσαν να συντονιστούν μεταξύ τους, ενώ τα Σώματα στα οποία ανήκαν δεν μπόρεσαν να συντονίσουν τις Μεραρχίες τους.

Μελετώντας επί σημαντικό χρόνο τα συγγράμματα της ΔΙΣ, τα αναφερόμενα στις μεγάλες επιθετικές επιχειρήσεις του 1921 αλλά και την τελική μάχη του Αυγούστου του 1922 στο Αφιόν Καραχισάρ, έχω σχηματίσει την πεποίθηση ότι η Στρατιά και τα Σώματα Στρατού ασκούσαν έναν αφ’ υψηλού και εκ του «μακρόθεν» έλεγχο των διεξαγόμενων επιχειρήσεων. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα είτε να μη διαθέτουν πραγματική εικόνα για την διεξαγόμενη μάχη και ως εκ τούτου να μην είναι και σε θέση να την διευθύνουν, είτε να αγνοούν ακόμη και ότι διεξήχθη κάποια σημαντική μάχη. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτής της αναφοράς, που πιθανόν να ακούγεται υπερβολική, αλλά είχαν σημαντική έως κρίσιμη επιρροή στην διεξαγωγή των επιχειρήσεων, είναι τα εξής τρία:

1^ο Παράδειγμα: Η Μάχη του Τσαούς Τσιφλίκ – Υψώματος 1799.

Η Μάχη του Τσαούς Τσιφλίκ, 2 Ιουλίου 1921. Οι θέσεις των στρατηγείων του Β’ Σώματος Στρατού και της τουρκικής 4ης Ομάδας Μεραρχιών.

Το στρατηγείο του Β’ Σώματος Στρατού στις 2 Ιουλίου 1921 ήταν εγκατεστημένο στο χωριό Σάλκιοϊ, ήτοι σε απόσταση 35 χιλιομέτρων σε ευθεία γραμμή από το Τσαούς Τσιφλίκ. Αντίστοιχα το στρατηγείο της IVης Ομάδας Μεραρχιών του Τουρκικού Στρατού που είχε την ευθύνη της άμυνας της τοποθεσίας Ακτσάλ Νταγ – ύψωμα 1799, βρισκόταν στο Τσερκουλέρ, ήτοι σε απόσταση 6 χιλιομέτρων από το Τσαούς Τσιφλίκ. Λόγω της μεγάλης απόστασης του στρατηγείου του Β’ Σώματος Στρατού από τη γραμμή της μάχης, αλλά και της διακοπής της ενσύρματης επικοινωνίας μεταξύ αυτού και της Vης Μεραρχίας, το  Σώμα μέχρι αργά το βράδυ της 2ας Ιουλίου δεν διέθετε εικόνα για τη διεξαγόμενη  στην περιοχή του Ακτσάλ Νταγ και του Τσαούς Τσιφλίκ μάχη, με αποτέλεσμα να μην επέμβει δραστήρια  για να κινητοποιήσει την αδρανούσα ΧΙΙΙ Μεραρχία ώστε να μειωθεί η τεράστια πίεση που ασκούνταν στην Vη Μεραρχία από μία δύναμη τριών περίπου Τουρκικών Μεραρχιών. Κατόπιν τούτων είναι εύλογο ότι ούτε και η Στρατιά διέθετε ακριβή ενημέρωση για τον διεξαγόμενο αγώνα στο Τσαούς Τσιφλίκ, με αποτέλεσμα στο δελτίο στρατιωτικής κατάστασης που εξέδωσε το βράδυ της 2ας Ιουλίου, να αναφέρεται σε «σφοδρότατη Τουρκική επίθεση κατά του Αφιόν Καραχισάρ», που αποκρούστηκε με ορμητικές αντεπιθέσεις των εκεί Ελληνικών στρατευμάτων.

2^ο Παράδειγμα: Η μάχη του Εσκή Σεχήρ της 8^ης Ιουλίου 1921

Μάχη του Εσκή Σεχήρ, 8 Ιουλίου 1921

Μετά τη διάρρηξη της περί την Κιουτάχεια Τουρκικής αμυντικής τοποθεσίας στις 3 Ιουλίου 1921, ο Ελληνικός Στρατός «καταδίωξε» τον Τουρκικό και στις 7 Ιουλίου κατέλαβε το Εσκή Σεχήρ, ενώ νότια είχε φθάσει προ του Σεϊντή Γαζή. Ο Τουρκικός Στρατός συμπτύχθηκε στην γραμμή ανατολικά Εσκή Σεχήρ – Σεϊντή Γαζή. Η Τουρκική ηγεσία ανασχημάτισε αμέσως ισχυρές εφεδρείες Μεραρχιών σε επίπεδο Ομάδων Μεραρχιών και Στρατιάς και, διαπιστώνοντας ότι η Ελληνική καταδίωξη σκόπευσε στο κενό και ότι δεν κινδύνευε πλέον με υπερκέραση η αριστερή της πτέρυγα, αποφάσισε να δοκιμάσει και πάλι την τύχη των όπλων. Από το μεσημέρι της 8^ης Ιουλίου η Τουρκική Στρατιά επιτέθηκε κατά της Ελληνικής Στρατιάς εφ’ ολοκλήρου του μετώπου της, προσαρμόζοντας την κυρία της προσπάθεια μεταξύ Ακ Μπουνάρ και Σουρπ Εϋρέν, επιδιώκοντας να διαχωρίσει τις Ελληνικές δυνάμεις και σε περίπτωση επιτυχίας να υπερκεράσει την δεξιά τους πτέρυγα προς το Τουμλού Μπουνάρ δια της Vης Ομάδας Μεραρχιών Ιππικού. Η Τουρκική επίθεση  αντιμετωπίστηκε με κατάλληλες ενέργειες των Ελληνικών Μεραρχιών. Η υπόψη μάχη αποτελεί τη μεγαλύτερη μάχη που είχε διεξαχθεί μέχρι τότε στην Μικρά Ασία, Σε αυτή ενεπλάκησαν από την μεν Ελληνική Στρατιά οι 8 από τις 11 Μεραρχίες της, από την δε Τουρκική Στρατιά όλες οι δυνάμεις της, δηλαδή 13 Μεραρχίες Πεζικού, 4 Μεραρχίες Ιππικού και 1 Ταξιαρχία Ιππικού. Η Στρατιά Μικράς Ασίας θα λάβει γνώση της μάχης και του νικηφόρου για τα Ελληνικά όπλα αποτελέσματος, αργά το βράδυ της 8^ης Ιουλίου 1921. Στο σχεδιάγραμμα απεικονίζεται η διάταξη των αντιπάλων Στρατών λίγο πριν αρχίσει η Τουρκική επίθεση της 8ης Ιουλίου1921 κατά των Ελληνικών δυνάμεων. Φαίνονται επίσης οι εγγύς του μετώπου θέσεις των Στρατηγείων των Ομάδων Μεραρχιών και του Δυτικού Μετώπου.

3^ο Παράδειγμα: Η Τουρκική επίθεση της 13^ης Αυγούστου 1922 κατά της τοποθεσίας της εξέχουσας νότια του Αφιόν Καραχισάρ.

Κατά την διάρκεια της μάχης για την απόκρουση της μεγάλης Τουρκικής επίθεσης κατά της δεξιάς πτέρυγας της εξέχουσας του Αφιόν Καραχισάρ, ο διοικητής του Α’ Σώματος Στρατού Υποστράτηγος Νικόλαος Τρικούπης, ο οποίος είχε την ευθύνη της άμυνας της εξέχουσας, ανέφερε στις 1610 της 13^ης Αυγούστου προς τη Στρατιά Μικράς Ασίας (στη Σμύρνη) ότι ο εχθρός κατέβαλλε την κυρία του προσπάθεια στο μέτωπο νότια του ποταμού Ακάρ και ειδικότερα από το δεξιό της IVης Μεραρχίας μέχρι τον υποτομέα του Σινάν Πασά (που ανήκε στον τομέα της Ιης Μεραρχίας) ενώ στο υπόλοιπο μέτωπο επιζητούσε να καθηλώσει τις εκεί Ελληνικές δυνάμεις. Μετά την παρέλευση ελάχιστου χρόνου και επειδή η Στρατιά απαγόρευσε την μετακίνηση της ΙΧης Μεραρχίας στην περιοχή του Αφιόν Καραρχισάρ, το Α’ Σώμα, με νέο τηλεγράφημά του προς τη Στρατιά, της επεσήμαινε και πάλι ότι ο εχθρός καταβάλλει την κυρία του προσπάθεια στους τομείς των Ιης και IVης Μεραρχιών και ότι το Α’ Σώμα Στρατού στερούταν εφεδρικής δύναμης για να μπορέσει να αντιδράσει στην ισχυρή πίεση που ασκούσε ο εχθρός στις Ιη και IVη Μεραρχίες. Μετά παρέλευση περισσοτέρων των τριών ωρών, για την ακρίβεια στις 1930, ο ευρισκόμενος στη Σμύρνη —400 χιλιόμετρα μακριά από την γραμμή της μάχης— Αρχιστράτηγος Χατζανέστης, με διαταγή που εξέδωσε, απέρριπτε την εκτίμηση του Α’ Σώματος Στρατού αναφορικά με τον χώρο που ο εχθρός κατέβαλλε την κυρία του προσπάθεια, λέγοντας τα εξής αμίμητα:  Α) Ο εχθρός δεν εξεδήλωσε εισέτι τον τομέα προς τον οποίο προτίθεται να στρέψει την κυρία του προσπάθεια. Β) Η Στρατιά, μη διατεθειμένη να υποστεί την πρωτοβουλία του εχθρού, θα αναλάβει επίθεση, της οποίας μόνο η σφοδρότης δύναται επί τόσο ευρέως μετώπου να συντρίψει την θέληση του εχθρού.  Από τα παραπάνω είναι προφανές ότι ενώ η άμυνα της εξέχουσας κατέρρεε, ο Αρχιστράτηγος αρνιόταν να δεχθεί της εκτίμηση του επί τόπου ευρισκόμενου υπεύθυνου επιχειρησιακού διοικητή και «οραματιζόταν» μία αντεπίθεση εκτός της τοποθεσίας, που βασική προϋπόθεση για την εκτέλεσή της ήταν η τοποθεσία να παραμείνει αρραγής –  πράγμα που δεν συνέβαινε.

Συμπέρασμα: ως αποτέλεσμα των όσων μέχρι τώρα αναφέρθηκαν, η Στρατιά Μικράς Ασίας ήταν συστηματικά πιο αργή από τον Τουρκικό Στρατό. Αντιλαμβανόταν πιο αργά, αποφάσιζε αργά, διέτασσε πιο αργά και ως εκ τούτου κινούταν και ενεργούσε πιο αργά από τις Τουρκικές δυνάμεις. Και βασική αιτία αυτής της κατάστασης θεωρώ ότι ήταν οι επικρατούσες αντιλήψεις αναφορικά με την διεύθυνση των επιχειρήσεων, αλλά και οι διανοητικές δυνατότητες των μετά την πολιτική μεταβολή της 1^ης Νοεμβρίου 1920, ηγεσιών της Στρατιάς Μικράς Ασίας και των λοιπών Μεγάλων Μονάδων.

Ο Τουρκικός Στρατός, σε αντιδιαστολή με τον Ελληνικό, ακολουθούσε το γερμανικό πρότυπο διεξαγωγής των επιχειρήσεων.  Σύμφωνα με αυτό, το πεδίο της μάχης είναι απρόβλεπτο και μόνο η  ανάπτυξη πρωτοβουλίας από το ανώτατο μέχρι το κατώτερο κλιμάκιο της διοικήσεως μπορεί να οδηγήσει στην νίκη. Βασικά στοιχεία αυτού του προτύπου είναι τα εξής: 1^ο) Η ενθάρρυνση των υφισταμένων να αναπτύσσουν πρωτοβουλία, αναλαμβάνοντας ένα λελογισμένο ρίσκο. 2^ο) Ο υφιστάμενος αποφασίζει ο ίδιος το πώς θα εκτελέσει την αποστολή του και το πώς θα αντιδράσει στις μεταβολές της τακτικής κατάστασης,  πάντοτε όμως στο πλαίσιο των προθέσεων, της αποστολής και του σχεδίου του προϊσταμένου του. 3^ο) Η σχεδίαση και η δημιουργία δυνατοτήτων αφ’ ενός για άμεση αντίδραση στις απειλές ή ευκαιρίες που παρουσιάζονται στο «ρευστό» πεδίο της μάχης  και αφ’ ετέρου για την απόκτηση υπεροχής ισχύος σε συγκεκριμένο χώρο και χρόνο, με σκοπό την διεξαγωγή αποφασιστικής μάχης προς επίτευξη οριστικού αποτελέσματος. και 4^ο) Η εκ του σύνεγγυς διεύθυνση των επιχειρήσεων από το στρατηγικό επίπεδο μέχρι και το τελευταίο Τάγμα.

Με βάση τις παραπάνω αρχές ο Τουρκικός Στρατός σε όλες τις μεγάλες επιχειρήσεις της Μικρασιατικής εκστρατείας φαίνεται να επιχειρεί  κάτω από τις εξής συνθήκες:

Α. Στο στρατηγικό επίπεδο υπάρχει ο Κεμάλ  ο οποίος αφ’ ενός τηρείται διαρκώς ενήμερος επί των διεξαγόμενων επιχειρήσεων και επεμβαίνει στη διεξαγωγή τους με την έκφραση γνώμης και αντιλήψεων —όχι διαταγής— προς τον επιχειρησιακό διοικητή και αφ’ ετέρου είναι αυτός που παίρνει τις σημαντικές αποφάσεις, όπως η υποχώρηση από την περιοχή της Κιουτάχειας και η σύμπτυξη πίσω από τον Σαγγάριο, — «Εκκενώσατε το Εσκή Σεχήρ. Δώσατε διαταγάς να υποχωρήσωσι καθ’ όλην την γραμμήν. Υποχωρήσατε 300 χιλιόμετρα μέχρι του Σαγγάριου και ετοιμάσατε νέας θέσεις προς κάλυψιν της Άγκυρας».  Ενδιάμεσος αλλά αποφασιστικός κρίκος μεταξύ του στρατηγικού και του επιχειρησιακού επιπέδου είναι ο Γενικός Επιτελάρχης Φεβζή Πασάς, που και αυτός τηρείται διαρκώς ενήμερος επί των διεξαγόμενων επιχειρήσεων και επεμβαίνει προς τον επιχειρησιακό διοικητή, είτε με διαταγές είτε με την έκφραση γνώμης, όπως στις 5 Ιουλίου 1921, όταν λέει στον επιχειρησιακό διοικητή ότι «θα ήταν λίαν ευνοϊκή μία επίθεση, που θα εκτελούταν την 6^η Ιουλίου κατά εχθρικού όγκου πέντε έως έξι Μεραρχιών των οποίων το κύριο σώμα δοκιμάστηκε σοβαρά προς νότο», εννοώντας τον αγώνα που διεξήχθη στο Τσαούς Τσιφλίκ και το ύψωμα 1799.  Στο επιχειρησιακό επίπεδο βρίσκεται ο διοικητής του Δυτικού Μετώπου Ισμέτ πασάς, που έχει και την κύρια ευθύνη για τη διεξαγωγή των επιχειρήσεων. Εκτελεί τις διαταγές του στρατηγικού διοικητή και του γενικού επιτελάρχη και λαμβάνει υπόψη του τις γνώμες και αντιλήψεις του στρατηγικού επιπέδου. Θα αποδεχθεί την γνώμη του γενικού επιτελάρχη για την εκτέλεση επίθεσης στις 6 Ιουλίου, αλλά  η εξέλιξη της κατάστασης θα του επιτρέψει να επιτεθεί μετά από δύο ημέρες. Ή, θα αναφέρει στον γενικό επιτελάρχη: «Είμαι διατεθειμένος να δεχθώ επιθετικές και αμυντικές αποφασιστικές μάχες, που θα εκδηλωθούν στην περιοχή της Κιουτάχειας, εφόσον ο αριθμός των μονάδων θα είναι ίσος».

Β. Η Τουρκική ανώτατη ηγεσία είναι συνεχώς παρούσα, νοητικά και πολλές φορές φυσικά, στη διεξαγόμενη μάχη. Τηρείται συνεχώς ενήμερη επί της διεξαγωγής των επιχειρήσεων και επεμβαίνει, είτε με διαταγές, είτε με την έκφραση γνώμης και αντιλήψεων. Σε κάθε περίπτωση επικοινωνεί κατά τη μάχη με τον επιχειρησιακό διοικητή αλλά και τους διοικητές των Ομάδων Μεραρχιών (που μετά τον Σαγγάριο μετεξελίχθηκαν σε Σώματα Στρατού), που ενεργούν τόσο στο επιχειρησιακό επίπεδο όσο και το τακτικό επίπεδο. Η διεύθυνση των επιχειρήσεων από τον επιχειρησιακό διοικητή, τους διοικητές των Ομάδων Μεραρχιών, μέχρι και το τελευταίο Τάγμα είναι συνεχής και ασκείται από πολύ προωθημένες θέσεις, ώστε να αντιμετωπίζονται άμεσα οι δυσχερείς καταστάσεις και να γίνεται ταχεία εκμετάλλευση των παρουσιαζομένων ευκαιριών. Όταν κρίνεται αναγκαίο, μεταβαίνουν μπροστά τόσο ο αρχιστράτηγος Κεμάλ, όσο και ο γενικός επιτελάρχης Φεβζή. Στα δύο σχεδιαγράμματα που ακολουθούν, παρουσιάζονται οι θέσεις των στρατηγείων των Τουρκικών Στρατιών κατά τις επιχειρήσεις του Μαρτίου 1921 και του Αυγούστου 1922.

Επιχειρήσεις Μαρτίου 1921 προς Εσκή Σεχήρ. Οι θέσεις των στρατηγείων των αντιπάλων.

Κατά τις επιχειρήσεις του Μαρτίου του 1921 το Στρατηγείο του Δυτικού Μετώπου υπό τον Ισμέτ πασά  βρίσκεται στο χωριό Ιν Εϋνού, 5 χιλιόμετρα από την γραμμή του πυρός. Του Παπούλα στην Προύσα και του Γ’ Σώματος Στρατού στο Παζαρτζίκ. Τον διοικητή της Χης Μεραρχίας τον έψαχναν 5 αγγελιοφόροι του 28^ου Συντάγματος.

Οι θέσεις των στρατηγείων των αντιπάλων κατά την περίοδο Σεπτεμβρίου 1921 – Αυγούστου 1922.

Μετά το πέρας των θερινών επιχειρήσεων του 1921 και την επιστροφή από τον Σαγγάριο, το Στρατηγείο της Στρατιάς μετακινήθηκε  αμέσως στην ζεστή αγκαλιά της Σμύρνης, πριν καν προλάβουν οι Μεραρχίες να εγκατασταθούν στις τελικές τους θέσεις. Από την άλλη πλευρά το Στρατηγείο του Ισμέτ εγκαταστάθηκε στο Ακ Σεχήρ και των 1ης και 2ης Στρατιών στο Τσάι και το Μπουλαβαντί.

Από την Ελληνική Στρατιά, εντός της πόλης του Αφιόν, σε απόσταση έξι μόλις χιλιομέτρων από την αμυντική γραμμή, εγκαταστάθηκαν τα Στρατηγεία του Α’ Σώματος Στρατού και της IVης Μεραρχίας, οι μονάδες που τα εξυπηρετούσαν, καθώς επίσης και ένα τεράστιο πλήθος βοηθητικών σχηματισμών του Α’ Σώματος Στρατού και της IVης Μεραρχίας. Αυτό όμως δεν έγινε για λόγους επιχειρησιακούς, δηλαδή αποτελεσματικότερης διεύθυνσης των μελλοντικών επιχειρήσεων, αλλά αποκλειστικά και μόνο για λόγους ευκολίας. Το γεγονός τούτο, θα προκαλέσει κατά την απαγκίστρωση από την τοποθεσία της εξέχουσας στις 14 Αυγούστου 1922, τρομακτικά προβλήματα στην μετακίνηση των μονάδων στις νέες τους θέσεις και θα αποτελέσει την αιτία ανάμιξης των Μονάδων με τους βοηθητικούς σχηματισμούς.  [Σημείωση: Και αν αυτό προκαλεί εύλογες απορίες για το τότε, μην πιστεύετε ότι κάτι άλλαξε σήμερα!]

Γ. Η Τουρκική ηγεσία σε όλες τις μεγάλες επιχειρήσεις επιδίωκε συνεχώς να διαθέτει δυνατότητες για να αντιμετωπίζει δυσχερείς καταστάσεις ή για να εκμεταλλεύεται παρουσιαζόμενες ευκαιρίες. Τούτο το επιτυγχάνει πρώτο με την συνεχή ανακατανομή των δυνάμεων των υφισταμένων διοικήσεων, δεύτερο με την προώθηση νωπών δυνάμεων προς τους τομείς ενδιαφέροντος και τρίτο με την κλιμάκωση των δυνάμεων της σε βάθος. Για την τρίτη περίπτωση θα αναφερθούμε στην συνέχεια.

Δ. Η διοίκηση του Τουρκικού Στρατού θα επιδιώκει μεθοδικά —κατά τις επιχειρήσεις του 1921 και 1922— την εκτέλεση μίας αποφασιστικής μάχης, που θα αποβλέπει στην προσβολή με υπέρτερη ισχύ του ασθενούς της Ελληνικής Στρατιάς, προκειμένου να την αποκόψει  —είτε συνολικά, είτε ένα μέρος της—  από τις συγκοινωνίες της και να την συντρίψει. Δυστυχώς και  η Ελληνική Στρατιά, επανειλημμένα επέδειξε απερισκεψία, ή και ανευθυνότητα, ενεργώντας ή τοποθετούμενη έκκεντρα ως προς τις συγκοινωνίες της. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αυτής της πρακτικής απετέλεσε η αμυντική τοποθεσία που επελέγη για την κάλυψη του κόμβου συγκοινωνιών του Αφιόν Καραχισάρ. Η τοποθεσία αφ’ ενός δεν διέθετε φυσική ισχύ και στερούταν βάθους και αφ’ ετέρου οι συγκοινωνίες της έβαιναν παράλληλα και εγγύς της γραμμής άμυνας, πράγμα που ενείχε τον κίνδυνο διακοπής τους με ένα απλό πλήγμα, όπως και συνέβη κατά την Τουρκική επίθεση της 13^ης Αυγούστου 1922. Μετά την διάρρηξη της τοποθεσίας στις 14 Αυγούστου, η κύρια δύναμη των Α’ και Β’ Σωμάτων Στρατού συμπτύχθηκε προς τα δυτικά, κινούμενη όμως βόρεια της σιδηροδρομικής γραμμής Αφιόν Καραχισάρ-Σμύρνης —που αποτελούσε και την βασική γραμμή συγκοινωνιών προς την Σμύρνη— και μη επισπεύδοντας την κίνησή της ώστε να τοποθετηθεί κάθετα επί της σιδηροδρομικής γραμμής. Τελικά η δύναμη αυτή θα απορριφθεί στις 17 Αυγούστου 1922 στην κοιλάδα Σάλκιοϊ – Αλή Βεράν και θα καταστραφεί. Στα τρία σχεδιαγράμματα που ακολουθούν, παρουσιάζεται η εξέλιξη της τραγικής εκείνης κατάστασης:

Η στρατηγική κατάσταση κατά τη νύκτα της 14ης προς 15η Αυγούστου 1922.

Στο σχεδιάγραμμα απεικονίζεται η διάταξη των αντιπάλων δυνάμεων τη νύκτα της 14^ης Αυγούστου 1922. Η αμυντική τοποθεσία της εξέχουσας νότια του Αφιόν είχε διαρρηχθεί, ο διοικητής του Α’ Σώματος Στρατού Υποστράτηγος Τρικούπης είχε διατάξει απαγκίστρωση εν ημέρα και με τις δυνάμεις του σε επαφή με τον εχθρό. Κατά την απαγκίστρωση επικράτησε σύγχυση, χάθηκε ο έλεγχος, διακόπηκε η επικοινωνία του Α’ Σώματος με τις Ιη και VIIη Μεραρχίες, οι οποίες υπό την πίεση των ραγδαίων γεγονότων δεν μπόρεσαν να καταλάβουν την γραμμή που τους καθορίστηκε. Διακόπτεται επίσης η επικοινωνία του Τρικούπη και με τη Στρατιά στη Σμύρνη. Η τελευταία διαταγή που έλαβε ήταν να διεκδικήσει το έδαφος μέχρι την Σμύρνη βήμα – βήμα. Το μεγαλύτερο μέρος της 1^ης Τουρκικής Στρατιάς έχει κατέλθει στην πεδιάδα του Μπαλ Μαχμούτ και βρίσκεται στο δεξιό πλευρό  των Μεραρχιών των Α’ και Β’ Σωμάτων Στρατού. Οι Vη, ΙΧη, ΧΙΙη και ΧΙΙΙη Ελληνικές Μεραρχίες είναι ανέπαφες,  βρίσκονται βόρεια της σιδηροδρομικής γραμμής, και αν την επομένη ημέρα δεν «τρέξουν», κινδυνεύουν να βρεθούν εκτός γραμμών συγκοινωνιών, πράγμα που σημαίνει καταστροφή.

Η στρατηγική κατάσταση κατά τη νύκτα της 15ης προς 16η Αυγούστου 1922.

Στο σχεδιάγραμμα παρουσιάζεται η κατάσταση κατά τη νύκτα της 15ης Αυγούστου, η οποία πλέον διαγραφόταν ζοφερά και πλήρης κινδύνων. Η Τουρκική ηγεσία αντιλαμβανόμενη πλήρως τη δυσχερή κατάσταση στην οποία βρισκόταν ο Ελληνικός Στρατός, πίεσε ισχυρά τις ήδη καταπονημένες Iη και VIIη προς το Τουμλού Μπουνάρ και παράλληλα ώθησε άλλες δυνάμεις προς τα βόρεια ώστε να εμποδίσει την συνένωση των Ελληνικών δυνάμεων. Η IVη Μεραρχία είχε διαλυθεί πριν καν ξεκινήσει η ημέρα. Ο στρατηγός Τρικούπης υπακούοντας κατά γράμμα στη διαταγή του διοικητή της Στρατιάς Χατζανέστη που βρισκόταν στη Σμύρνη και με τον οποίο δεν διέθετε πλέον καμία επικοινωνία και επαφή, μετακίνησε προς τα δυτικά τις 4 ανέπαφες ακόμη Μεραρχίες του, μόνο κατά 10 μόνο χιλιόμετρα, μολονότι υπήρχε χρόνος, αν όχι να εισέλθουν, τουλάχιστον να πλησιάσουν την τοποθεσία του Τουμλού Μπουνάρ. Οι Ελληνικές Μεραρχίες συνέχιζαν να βρίσκονται βόρεια της σιδηροδρομικής γραμμής και επομένως δεν διέθεταν συγκοινωνίες. Ο σύνδεσμος με τις Ιη και VIIη Μεραρχίες δεν είχε αποκατασταθεί, όπως μπορούσε και έπρεπε να γίνει. Η ενημέρωση του Τρικούπη από τον διοικητή της ΙΧης Μεραρχίας περί συμπτύξεως των Ιης και VIIης Μεραρχιών στην τοποθεσία του Τουμλού Μπουνάρ την νύκτα και οι επίμονες προτάσεις του για συνέχιση της κίνησης προς τα δυτικά αγνοήθηκαν. Το απόγευμα της 15^ης Αυγούστου, οι Ιη και VIIη Μεραρχίες, αντιμετωπίζοντας τον κίνδυνο να υπερκεραστούν από νότο, υποχώρησαν στο Τουμλού Μπουνάρ, με αποτέλεσμα να παρεμβληθούν ισχυρές Τουρκικές δυνάμεις ανάμεσα σε αυτές και την ομάδα Τρικούπη. Οι Ελληνικές δυνάμεις είχαν πλέον διασπαστεί σε δύο ομάδες που δεν διέθεταν σύνδεσμο και επικοινωνία και ήταν ως εκ τούτου αδύνατο να συντονίσουν τις ενέργειές τους.

Μάχη Χαμούρκιοϊ – Ιλμπουλάκ, 16 Αυγούστου 1922 – η απέλπιδα προσπάθεια προς τη σωτηρία.

Στο σχεδιάγραμμα απεικονίζεται η απεγνωσμένη μάχη που έδωσαν στις 16 Αυγούστου οι υπό τον Τρικούπη Ελληνικές Μεραρχίες για να φθάσουν στην οχυρωμένη τοποθεσία του Τουμλού Μπουνάρ. Η Ομάδα Τρικούπη θα πλησιάσει την σωτηρία, αλλά ο Τουρκικός στρατός δεν θα της επιτρέψει να τη γευτεί. Σε αυτό, πέρα από τις αδυναμίες του Τρικούπη, βοήθησε και η εγκατάλειψη της οχυρωμένης τοποθεσίας του Τουμλού Μπουνάρ από την ομάδα Φράγκου, εξ αιτίας της εγκατάλειψης των οχυρών θέσεων του Τουκλού Τεπέ και του Άϊρ Ολούκ από το 1/38 Σύνταγμα Ευζώνων και το 4^ο Σύνταγμα Πεζικού, επί τη θέα και μόνο των Τούρκων. Το τελικό και οδυνηρό αποτέλεσμα θα γραφεί την επομένη στην κοιλάδα Σάλκιοϊ – Αλή Βεράν.

1.2.β. Η κλιμάκωση των Μονάδων σε βάθος στις επιθετικές και στις αμυντικές  επιχειρήσεις

Η κλιμάκωση των δυνάμεων σε βάθος αποτελεί  βασικό κανόνα των επιθετικών και αμυντικών επιχειρήσεων. Όμως, κατά ένα παράδοξο τρόπο, η Στρατιά Μικράς Ασίας, τα Σώματα Στρατού και οι Μεραρχίες κάποιες φορές, στη διάρκεια των μεγάλων επιθετικών επιχειρήσεων του 1921 ενεργούσαν χωρίς να διαθέτουν εφεδρεία. Ακολουθούσαν δηλαδή την ίδια ακριβώς τακτική με αυτή των Βαλκανικών  Πολέμων. Εκεί είχαν μείνει. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να μείνουν ανεκμετάλλευτες όλες οι διαρρήξεις της εχθρικής άμυνας που πέτυχαν οι Μεραρχίες στις επιθετικές επιχειρήσεις της εκστρατείας.

Η ίδια πρακτική ακολουθήθηκε και στη σχεδίαση της άμυνας της εξέχουσας του Αφιόν Καραχισάρ.  Μολονότι για πρώτη φορά είχε προβλεφθεί γενική εφεδρεία της Στρατιάς υπό το Β’ Σώμα Στρατού, αποτελούμενη από τις Μεραρχίες VIIη, ΙΧη και ΧΙΙΙη, αυτή είχε ως αποστολή την εκτέλεση αντεπιθέσεως εκτός της τοποθεσίας, προς τα πλευρά και τα νώτα του εχθρού και όχι την αποκατάσταση της τοποθεσίας σε περίπτωση διάρρηξης. Το Α’ Σώμα Στρατού, που  με τέσσερις Μεραρχίες είχε την ευθύνη της άμυνας της εξέχουσας επί μετώπου 180 χιλιομέτρων, διέθετε ως εφεδρεία μόνο το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων, με αποτέλεσμα να μη μπορεί να αντιδράσει αποτελεσματικά σε περίπτωση διάρρηξης της τοποθεσίας του. Φαίνεται ότι οι ανώτατες διοικήσεις της Στρατιάς και των Σωμάτων Στρατού αισθάνονταν ασφαλείς με την αλόγιστη εγκατάσταση των δυνάμεων και στα 180 χιλιόμετρα της αμυντικής τοποθεσίας της εξέχουσας και όχι με την ύπαρξη ισχυρών εφεδρειών επιπέδου Μεραρχίας. Στις αρχές Ιουνίου του 1922, ο νέος Υπαρχηγός του επιτελείου της Στρατιάς, Συνταγματάρχης Πάσσαρης Μιχαήλ, πρότεινε τη μείωση των επί της τοποθεσίας του Εσκή Σεχήρ αναπτυγμένων δυνάμεων καθώς και την απόσυρση της ΙΙας Μεραρχίας από τον τομέα του Ουσάκ, προκειμένου οι Μεραρχίες της γενικής εφεδρείας να αυξηθούν σε έξι. Και λίγα πρότεινε. Οι προτάσεις του πετάχτηκαν στα άχρηστα από τον Αρχιστράτηγο Χατζανέστη και τον επιτελάρχη της Στρατιάς Υποστράτηγο Βαλέτα, με το αιτιολογικό ότι ο προτείνων «δεν γνώριζε τις νέες μεθόδους διεξαγωγής των επιχειρήσεων».

Προτάσεις Συνταγματάρχη Πάσσαρη Μ. για την ενίσχυση της Γενικής Εφεδρείας

Στο σχεδιάγραμμα φαίνονται οι θέσεις συγκέντρωσης των Μεραρχιών ΙΙας, Χης και ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΗΣ (-), οι οποίες σύμφωνα με τις προτάσεις του Συνταγματάρχη Πάσσαρη μπορούσαν να αποσυρθούν από την τοποθεσία και να μεταφερθούν στην εφεδρεία. Υπόψη ότι η Χη Μεραρχία είχε την ευθύνη του τομέα ανατολικά του Εσκή Σεχήρ και η ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΗ Μεραρχία του τομέα μεταξύ Σεϊντή Γαζή και Ακ Ιν. Το βασικό επιχείρημα των προτάσεων του Συνταγματάρχη Πάσσαρη για την απόσυρση των τριών Μεραρχιών από την αμυντική τοποθεσία ήταν ότι στο μέτωπο του Εσκή Σεχήρ και σε αυτό από το Αιγαίο μέχρι το Τουμλού Μπουνάρ —για αντικειμενικούς λόγους— δεν μπορούσε να εκδηλωθεί μεγάλης κλίμακας Τουρκική επιθετική ενέργεια. Ουσιαστικά ο Υπαρχηγός του επιτελείου πρότεινε να ανακτήσει η Στρατιά μέρος των στρατηγικών δυνατοτήτων της ώστε να μπορεί να αντιδράσει αποτελεσματικά σε μείζονα απειλή.

Πλέον των παραπάνω, στο σχεδιάγραμμα φαίνεται και η διάταξη των δυνάμεων του Δυτικού Μετώπου στις 31 Ιουλίου 1922, λίγες ημέρες πριν την Τουρκική επίθεση κατά της δεξιάς πτέρυγας της εξέχουσας του Αφιόν Καραχισάρ. Μπορούμε να δούμε ότι το μεγαλύτερο μέρος της δύναμης του Τουρκικού Στρατού ήταν διατεταγμένο έναντι της αριστερής πτέρυγας της εξέχουσας.

Ο Τουρκικός Στρατός

Ο Τουρκικός Στρατός σε όλες τις επιχειρήσεις που διεξήχθησαν κατά την Μικρασιατική Εκστρατεία είχε τις δυνάμεις του κλιμακωμένες σε βάθος. Αυτό του επέτρεπε να μεταφέρει ταχέως τις δυνάμεις του προς τις περιοχές ενδιαφέροντος, ώστε αποκτώντας υπεροχή ισχύος να μπορεί είτε να αντιμετωπίσει δυσχερείς καταστάσεις, είτε να αναλάβει την εκτέλεση επιθετικών ενεργειών. Στα παρακάτω τρία παραδείγματα που παρουσιάζονται και σε αντίστοιχα σχεδιαγράμματα, καθίστανται προφανή τα ως άνω αναφερόμενα.

1^ο Παράδειγμα: Επιθετικές επιχειρήσεις Μαρτίου 1921 προς το Εσκή Σεχήρ – Ενίσχυση Τουρκικού Δυτικού Μετώπου με δυνάμεις από άλλες περιοχές.

Επιχειρήσεις Μαρτίου 1921 προς Εσκή Σεχήρ – Ενίσχυση Δυτικού Μετώπου.

Στις επιχειρήσεις του Μαρτίου του 1921, το Δυτικό Μέτωπο διέθετε έναντι του Γ’ Σώματος Στρατού μία Μεραρχία Ιππικού και 4 Μεραρχίες κλιμακωμένες από το Αϊνεγκιόλ μέχρι την τοποθεσία Αβγκίν-Κοβαλίτσα. Στη συνέχεια μετέφερε στην τοποθεσία σημαντικές δυνάμεις από άλλες περιοχές, όπως φαίνεται στο σχεδιάγραμμα. Καθ’ όλη την διάρκεια της εξαήμερης μάχης, το Δυτικό Μέτωπο διατηρούσε μία γενική εφεδρεία από μία ή δύο Μεραρχίες, μολονότι είχε αποκτήσει υπεροχή ισχύος έναντι του Γ’ Σώματος Στρατού.

2^ο Παράδειγμα: Επιχειρήσεις προς Άγκυρα – Ενίσχυση του αριστερού της ανατολικά του Σαγγάριου Τουρκικής αμυντικής τοποθεσίας.

Η διάταξη του Τουρκικού στρατού την 1η Αυγούστου 1921, πρώτη ημέρα της Ελληνικής προελάσεως προς τον Σαγγάριο.

Την 1η Αυγούστου 1921, πρώτη ημέρα την Ελληνικής προέλασης προς τον Σαγγάριο, η Τουρκική ηγεσία ευρισκόμενη σε αβεβαιότητα αναφορικά με τον χώρο που η Ελληνική Στρατιά θα εκδήλωνε την κυρία της επίθεση, είχε τις δυνάμεις της κλιμακωμένες σε μεγάλο βάθος από τη γραμμή ανάπτυξης των δυνάμεων καλύψεως προ του Ελληνικού μετώπου, μέχρι και την Άγκυρα. Η διάταξη των Τουρκικών Μεραρχιών προσέδιδε στην Τουρκική διοίκηση αυξημένο βαθμό ευκαμψίας, αφού της επέτρεπε να διαθέτει ενημέρωση αναφορικά με την κίνηση της Ελληνικής Στρατιάς και έτσι να μετακινεί ταχέως τις δυνάμεις της ανάλογα με την κατεύθυνση προέλασης του κυρίου σώματος της Ελληνικής Στρατιάς. Στις 5 Αυγούστου και ύστερα από την λήψη σχετικών πληροφοριών, η Τουρκική διοίκηση άρχισε να ενισχύει την αριστερή της πτέρυγα. Στις 10 Αυγούστου η Τουρκική Στρατιά, έχοντας διαπιστώσει ότι η κύρια δύναμη της Ελληνικής Στρατιάς κινούνταν νότια του νότιου κλάδου του ποταμού Σαγγάριου, μετέφερε τα δύο τρίτα της δύναμής της στην περιοχή μεταξύ του όρους Γιλντίζ και του Μανγκάλ Νταγ. Ταυτόχρονα οι 23^η και 24^η Μεραρχίες υπό την 1^η Ομάδα Μεραρχιών προωθούνταν προς την περιοχή του Καλέ Γκρότο.

Η διάταξη των αντιπάλων στις 10 Αυγούστου 1921, πρώτη ημέρα της Ελληνικής επιθέσεως ανατολικά του Σαγγαρίου.

Παρά ταύτα το Β’ Σώμα Στρατού συνέχιζε να κινείται ανατολικότερα από την αριστερή πτέρυγα του Τουρκικού Στρατού και υπήρχε η δυνατότητα να την υπερκεράσει. Στην πραγματικότητα εξελισσόταν ένας αγώνας δρόμου για το ποιος θα καταλάβει πρώτος το βράχωδες συγκρότημα του Καλέ Γκρότο. Η Ελληνική Στρατιά όμως, εκτιμώντας ως ακριβέστερες τις πληροφορίες της αεροπορικής αναγνώρισης (που ήταν, όπως και άλλες φορές, λανθασμένες) από αυτές των εν επαφή τμημάτων, διέταξε το Β’ Σώμα να εγκατασταθεί αμυντικά προκειμένου να αντιμετωπίσει μεγάλη επίθεση του Τουρκικού στρατού. Θα το θέσει και πάλι σε κίνηση στις 13 Αυγούστου, όταν ο Τουρκικός στρατός θα έχει προλάβει να εγκατασταθεί ισχυρά επί του Καλέ Γκρότο.

3^ο Παράδειγμα: Η Τουρκική επίθεση κατά της δεξιάς πτέρυγας της εξέχουσας στις 13 Αυγούστου 1922

Η διάταξη των αντιπάλων δυνάμεων το βράδυ της 12^ης Αυγούστου 1922.

Στο σχεδιάγραμμα παρουσιάζεται η διάταξη μάχης του Τουρκικού Στρατού τις πρώτες πρωινές ώρες της 13^ης Αυγούστου 1922. Η Τουρκική ηγεσία είχε αποφασίσει να επιχειρήσει την διάρρηξη της Ελληνικής τοποθεσίας νότια και νοτιοδυτικά του Αφιόν, επειδή εκτίμησε ότι εκεί βρισκόταν το πλέον εύτρωτο σημείο της Ελληνικής άμυνας και ότι μετά την διάρρηξη θα μπορούσε να επιτύχει αποφασιστικό αποτέλεσμα. Προς τούτο στο διάστημα 1-13 Αυγούστου 1922 μετέφερε με νυκτερινές πορείες στην περιοχή νοτιοδυτικά του Αφιόν το μείζον μέρος της δύναμης της 2^ης Τουρκικής Στρατιάς και το έθεσε υπό την διοίκηση της 1^ης Στρατιάς. Στην περιοχή που θα διεξαγόταν η κυρία επίθεση υπήρχαν τέσσερα οργανωμένα κέντρα αντιστάσεως, τρία υπό την Ιη Μεραρχία και ένα υπό την IVη Μεραρχία, που επανδρώνονταν από 4 Τάγματα Πεζικού. Για την διάρρηξη της Ελληνικής τοποθεσίας θα ενεργούσαν σε πρώτο κλιμάκιο 6 Μεραρχίες που θα υποστηρίζονταν από το οργανικό τους πυροβολικό (8 πυροβόλα των 75 χλστ. και 4 των 105 χλστ. ανά Μεραρχία) και τρία Συντάγματα Βαρέως Πυροβολικού με 62 βαρέα πυροβόλα. Τέσσερις ακόμη Μεραρχίες θα ακολουθούσαν σε δεύτερο κλιμάκιο. Άλλες 4 Μεραρχίες είχαν αποστολή την καθήλωση των έναντι του μετώπου τους Ελληνικών δυνάμεων. Τρεις Μεραρχίες Ιππικού θα διέρχονταν από μία ψηλή ορεινή διάβαση και θα έβγαιναν στα νώτα του Α’ Σώματος Στρατού παρά το χωριό Τσάι Χισάρ. Η όλη επιχείρηση αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της προσβολής του ασθενούς του αντιπάλου από μία δύναμη που διαθέτει συντριπτικά υπέρτερη ισχύ, την οποία την έχει κατανείμει σε βάθος για να εκμεταλλευτεί ταχέως το αποτέλεσμα της διάρρηξης, ή για να αντιμετωπίσει πιθανά προβλήματα. Στο σχεδιάγραμμα διακρίνεται επίσης το ύψωμα του Κοτσά Τεπέ, από το παρατηρητήριο του οποίου η Τουρκική ηγεσία (Κεμάλ, Φεβζή, Ινονού, Νουρεντίν) διεύθυναν την όλη επιχείρηση, διαθέτοντας πανοραμική θέα του πεδίου της μάχης.

1.2.γ. Το Πυροβολικό

Το Ελληνικό Πυροβολικό σε όλη την διάρκεια της  Μικρασιατικής Εκστρατείας υστερούσε του αντίστοιχου Τουρκικού στην ποιότητα του υλικού, στο διαμέτρημα, στο βεληνεκές, και κυρίως στον τρόπο χρησιμοποίησης του στις επιχειρήσεις. Η υστέρηση αυτή οφειλόταν κυρίως στην γενικότερη υστέρηση του Ελληνικού Στρατού, καθώς και στην μη κατανόηση των διδαγμάτων από την χρησιμοποίησή του πυροβολικού στις επιχειρήσεις του 1^ου Παγκοσμίου Πολέμου.

Τα πυροβόλα που χρησιμοποιούσε η Στρατιά Μικράς Ασίας ήταν τα πεδινά ταχυβόλα Σνάιντερ Κανέ των 75 χιλ., τα ορειβατικά Σνάιντερ Δαγκλή των 75 χλστ. και τα ορειβατικά πυροβόλα Σνάιντερ Ντυκρέτ των 65 χλστ. που αποτελούσαν το ορειβατικό πυροβολικό των 9 εκ των 11 Μεραρχιών της Στρατιάς.

Τα παραπάνω πυροβόλα λόγω της παρατεταμένης χρήσης τους στους πολέμους που προηγήθηκαν, είχαν χάσει πολλές από τις βλητικές τους ιδιότητες και διέθεταν περιορισμένο βεληνεκές. Τα πυροβόλα Σνάιντερ Ντυκρέτ των 65 χλστ. διέθεταν βεληνεκές 4.000 μέτρα, το δε βλήμα τους ήταν μικρής ισχύος, λόγω του μικρού διαμετρήματος. Στην πραγματικότητα το διατιθέμενο πυροβολικό δεν ήταν ισχυρό και ήταν κατάλληλο μάλλον ως πυροβολικό συνοδείας των Συνταγμάτων Πεζικού.

Επίσης και οι τρεις τύποι των πυροβόλων, λόγω της μικρής γωνίας ανύψωσης που διέθεταν, δεν ήταν και κατάλληλα για επιχειρήσεις σε εδάφη με έντονο ανάγλυφο ή για επιχειρήσεις εναντίον ισχυρά οχυρωμένων τοποθεσιών, όπου απαιτούνται πυροβόλα με δυνατότητα βολής λίαν καμπύλης τροχιάς.

Δεδομένου ότι το Ελληνικό βαρύ πυροβολικό των 120 και 150 χλστ. ήταν ξεπερασμένο και δύσχρηστο, ο Ελληνικός Στρατός στην πράξη δεν διέθετε ισχυρό πυροβολικό.

Όσον αφορά την χρησιμοποίηση του πυροβολικού, το Μεραρχιακό και αυτό των Σωμάτων Στρατού διετίθετο στα εμπρός Συντάγματα. Ο Μέραρχος δεν διέθετε ούτε πυροβόλα, ούτε πυρά. Το αυτό ίσχυε και για τα Σώματα Στρατού. Δηλαδή δεν υπήρχε έστω και σε κάποια πρωτόλεια μορφή η ιδέα της συγκέντρωσης μέρους ή του συνόλου των πυρών του διατιθέμενου πυροβολικού από τις Μεραρχίες ή τα Σώματα Στρατού για την αποτελεσματική υποστήριξη μίας επιχείρησης.

Τα επίχειρα αυτής της κατάστασης θα φανούν στις 13 Αυγούστου του 1922. «Το εκ 158 πυροβόλων πυροβολικόν του Α’ Σώματος Στρατού κατεσπαρμένον κατά πυροβολαρχίας και ουλαμούς εφ’ ολοκλήρου του μετώπου της εξέχουσας, επρόβαλε ως εκ τούτου πολύ μικράν αντίστασιν». Ήταν το λογικό αποτέλεσμα της μετατροπής του συνόλου του Ελληνικού πυροβολικού, σε φρουριακό-τοπομαχικό.

Μέχρι και το τέλος της εκστρατείας είναι φανερό ότι οι ανώτατες διοικήσεις της Στρατιάς Μικράς Ασίας, δεν είχαν αντιληφθεί ούτε την ανάγκη του συγκεντρωτικού ελέγχου των πυρών αλλά ούτε και  την ανάγκη του ισχυρού πυροβολικού. Οι διαπιστώσεις αυτές επιβεβαιώνονται από τον τρόπο που η Στρατιά χρησιμοποίησε τα καλύτερα και ισχυρότερα πυροβόλα που διέθετε, τα οποία ήταν Τουρκικά ΣΚΟΝΤΑ που βρέθηκαν σε αποθήκη της  Μαγνησίας. Αυτά ήταν 24 ορειβατικά ΣΚΟΝΤΑ των 105 χλστ. που εντάχθηκαν σε 3 Μοίρες και 11 ΣΚΟΝΤΑ των 150 χλστ. δια των οποίων συγκροτήθηκε μία Μοίρα Βαρέως Πυροβολικού. Η Βαριά Μοίρα διατέθηκε στην Ανατολική Θράκη, οι δε Μοίρες των 105 χλστ. διατέθηκαν ισομερώς στα Σώματα Στρατού και αυτά τα διέθεσαν σε κάποια εκ των Μεραρχιών τους. Τον Αύγουστο του 1922 τα ΣΚΟΝΤΑ των 105 χλστ. βρίσκονταν μακριά από τον χώρο που επιχειρήθηκε η διάρρηξη της εξέχουσας.

Η γνώση και η εμπειρία που είχε αποκτηθεί από τις επιχειρήσεις στο Μακεδονικό Μέτωπο σχετικά με τη συγκεντρωτική χρησιμοποίηση των πυρών του πυροβολικού, δεν μπόρεσε να φανεί χρήσιμη στην Μικρά Ασία κατά τις μεγάλες επιχειρήσεις του 1921 και 1922, επειδή μετά την πολιτική μεταβολή της 1^ης Νοεμβρίου 1920, απομακρύνθηκαν από τη Στρατιά όλοι σχεδόν οι εμπειροπόλεμοι Αμυνίτες αξιωματικοί. Οι αντικαταστάτες τους, των οποίων η γνώση και εμπειρία είχε μείνει στους Βαλκανικούς Πολέμους, δεν μπορούσαν να αντιληφθούν ότι τα Τάγματα Πεζικού διέθεταν πλέον σημαντικό αριθμό ομαδικών όπλων και ότι για να πετύχει μία επίθεση απαιτείτο βαριά και μεγάλης διάρκειας προπαρασκευή του πυροβολικού προκειμένου να σιγήσουν τα ομαδικά όπλα και να καταστραφούν τα συρματοπλέγματα.

Θεωρώ ότι η υστέρηση του Ελληνικού Πυροβολικού έναντι του Τουρκικού στα ζητήματα που ήδη αναφέρθηκαν ήταν μία από τις σημαντικότερες αιτίες που έκριναν το αποτέλεσμα των επιχειρήσεων και της εκστρατείας γενικότερα, σε βάρος της Ελλάδας.

Το Τουρκικό πυροβολικό

Ο Τουρκικός Στρατός κατέβαλε σημαντικές προσπάθειες για την απόκτηση ισχυρού πυροβολικού. Όχι σε αριθμό, αλλά σε ποιότητα, βεληνεκές και ισχύ.  Ιδιαίτερη σημασία έδειξαν για την οργάνωση βαρέως πυροβολικού. Είναι απολύτως βέβαιο ότι το Τουρκικό Πυροβολικό ήταν κατά πολύ ισχυρότερο από το Ελληνικό. Το Τουρκικό Μεραρχιακό Πυροβολικό διέθετε συνήθως δύο πυροβολαρχίες, των 4 πυροβόλων εκάστη, με πυροβόλα των 75 χλστ. και μία πυροβολαρχία με 4 πυροβόλα των 105 χλστ. Σε σύγκριση, το Ελληνικό Μεραρχιακό αποτελούταν από 4 πυροβολαρχίες των 4 πυροβόλων εκάστη, με πυροβόλα των 65 χλστ. Επίσης το Τουρκικό πυροβολικό ενεργούσε πάντα εκτός του βεληνεκούς του Ελληνικού πυροβολικού. Τέλος οι Τούρκοι χρησιμοποιούσαν το πυροβολικό τους, όταν απαιτείτο, υπό κεντρικό έλεγχο.

Στην τελική επίθεση στο Αφιόν Καραχισάρ, οι Τούρκοι θα τάξουν απέναντι από τα Κέντρα Αντιστάσεως Τηλκί Κηρί Μπελ και Καμελάρ 3 Συντάγματα Βαρέως Πυροβολικού με 54 βαρέα πυροβόλα και οβιδοβόλα και 8 Ρωσικούς όλμους των 150 χλστ., κατάλληλους για τη καταστροφή οχυρώσεων. Η συγκεντρωτική βολή των 62 αυτών πυροβόλων, αλλά και των πυροβόλων 75 χλστ και 105 χλστ. των Μεραρχιών, που διήρκεσε από τις 0430 έως τις 0600, συνέτριψε τις όχι και αξιόλογες Ελληνικές οχυρώσεις, επέφερε τρομακτικές απώλειες στους αμυνόμενους και κλόνισε ανεπανόρθωτα το ηθικό τους, με αποτέλεσμα πολλοί να εγκαταλείψουν την θέσης τους και να τραπούν προς τα πίσω.

Στην ιστοσελίδα μας  «Η Στρατιωτική Ιστορία της Μικρασιατικής Εκστρατείας«, βρίσκεται μία εξαιρετική ανάλυση του Βελισάριου για το Ελληνικό και το Τουρκικό πυροβολικό.

1.2.δ. Το Ιππικό

Η δύναμη του Ελληνικού Ιππικού περιοριζόταν σε μία Ταξιαρχία και στις Ημιλαρχίες εκάστης Μεραρχίας, δυνάμεως περίπου 70 ιππέων εκάστη. Οι ίπποι που χρησιμοποιούσε το Ελληνικό Ιππικό δεν ήταν εγκλιματισμένοι στο Μικρασιατικό περιβάλλον, με αποτέλεσμα η αντοχή τους να αποδειχθεί κατώτερη των περιστάσεων. Κατά την εκστρατεία του Σαγγάριου, η Ταξιαρχία Ιππικού ουσιαστικά είχε αχρηστευθεί αφού οι ίπποι της είχαν εξαντληθεί. Το Ιππικό της Μικρασιατικής Στρατιάς μέχρι και την τελευταία μάχη της Εκστρατείας, ποτέ δεν θα πλησιάσει σε μέγεθος και απόδοση το Τουρκικό Ιππικό. Τον Αύγουστο του 1922 η Μεραρχία Ιππικού θα βρίσκεται πολύ μακριά από την περιοχή που δόθηκε η τελευταία μάχη της εκστρατείας, βόσκοντας χορταράκι στα λιβάδια του Ουσάκ.

Η Τουρκική ηγεσία από πολύ νωρίς κατηύθυνε τις προσπάθειες της στην οργάνωση ισχυρού και πολυάριθμου Ιππικού, το οποίο πέρα των αποστολών του Ιππικού, χρησιμοποιούταν κυρίως ως ταχυμεταφερόμενο πεζικό. Οι ίπποι του Τουρκικού ιππικού ήταν μικρόσωμοι, εγκλιματισμένοι στο Μικρασιατικό περιβάλλον και μεγάλης αντοχής. Τον Αύγουστο του 1922 ο Τουρκικός Στρατός διέθετε 5 Μεραρχίες Ιππικού και η σημαντικότερη επιχείρηση του Τουρκικού Ιππικού εκτελέστηκε την νύκτα της 12ης προς 13η Αυγούστου όταν το Vο Σώμα Ιππικού με 3 Μεραρχίες Ιππικού πέρασε από μία ορεινή διάβαση και ξεχύθηκε στα μετόπισθεν της  Ιης Μεραρχίας, απέκοψε τις επικοινωνίες και συγκοινωνίες του Α’ Σώματος Στρατού με τη Σμύρνη, δημιούργησε σύγχυση και δεύτερες σκέψεις σε αυτούς που μάχονταν στα χαρακώματα.

1.2.ε. Εκλογή αμυντικών τοποθεσιών, οχύρωση

Η Στρατιά Μικράς Ασίας αμέσως μετά την επιστροφή της από τον Σαγγάριο, χρειάστηκε να επιλέξει την αμυντική τοποθεσία επί της οποίας θα εγκαθίστατο για να καλύψει την κατεχόμενη ζώνη. Όμως η κυβέρνηση και η Στρατιά, θεωρούσαν ότι η κατοχή μεγάλης εδαφικής έκτασης και σημαντικών πόλεων τους προσπόριζαν στρατηγικό πλεονέκτημα. Αυτή η ιδέα είχε σαν αποτέλεσμα να επιλεγεί μία τοποθεσία με ανύπαρκτη φυσική ισχύ και τελείως αντιοικονομική, που σε συνδυασμό με την απαίτηση της πλήρους κάλυψής της, μετέτρεψαν την Στρατιά των 200.000 ανδρών, από Στρατηγική δύναμη, σε διοίκηση μίας γραμμής φρουρίων, που κανένα δεν ήταν ικανό να αντέξει σε μία ισχυρή επίθεση.

Δεξιά πτέρυγα της εξέχουσας του Αφιόν Καραχισάρ

Για την κάλυψη του συγκοινωνιακού κόμβου του Αφιόν Καραχισάρ, επελέγη από την IVη Μεραρχία και εγκρίθηκε από το Α’ Σώμα Στρατού και την Στρατιά, μία αμυντική τοποθεσία που δεν διέθετε βάθος και φυσική ισχύ και επιπλέον ήταν υποκείμενη στην εχθρική παρατήρηση και βολή. Τέλος οι συγκοινωνίες της εξέχουσας έβαιναν παράλληλα με την αμυντική γραμμή και σε απόσταση λίγων χιλιομέτρων από αυτή. Όσο αφορά την οχύρωση, ήταν πολύ κατώτερη των περιστάσεων και για αυτό το λόγο κατεστράφη πολύ γρήγορα. Σήμερα ελάχιστα διακρίνονται από την οχύρωση της εξέχουσας, πλην αυτής στο ύψωμα Χασάν Μπελ, στο οποίο αντέστη με ιδιαίτερη επιτυχία το 5^ο Σύνταγμα Πεζικού, οδηγώντας σε αυτοκτονία τον διοικητή της 57^ης Τουρκικής Μεραρχίας.

Ανατολικά του Σαγγαρίου, ίχνη της οχυρώσεως από το όρος Γιλδίζ μέχρι το ρέμα Σαπάντζα.

Από την άλλη πλευρά ο Τουρκικός στρατός απεδείχθη ασυναγώνιστος στην εκλογή των πλέον κατάλληλων τοποθεσιών για την διεξαγωγή του αμυντικού του αγώνα και την ισχυρή οχύρωση αυτών. Όλες οι τοποθεσίες που επέλεξε για να αμυνθεί, δηλαδή αυτές της Κοβαλίτσας – Αβγκίν, της Κιουτάχειας και ανατολικά του Σαγγάριου, διέθεταν μεγάλη φυσική ισχύ. Επί των τοποθεσιών αυτών έσκαψαν βαθειά χαρακώματα, άνοιξαν χαρακώματα συγκοινωνίας και κατασκεύασαν κλειστές περιβολές και ισχυρά σκέπαστρα. Σε όλες τις τοποθεσίες είχαν αποψιλώσει το έδαφος μπροστά από τα χαρακώματα και είχαν μετακινήσει κάθε τι που θα δυσχέραινε την βολή τους. Ακόμη και σήμερα, τα ίχνη αυτών των οχυρώσεων φαίνονται καθαρά στο Google Earth.

1.2.στ. Ελλείψεις των Συνταγμάτων σε αξιωματικούς και οπλίτες

Ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα στα οποία απέτυχε η πολιτική διεύθυνση του πολέμου ήταν η συμπλήρωση της μάχιμης δύναμης της Στρατιάς στο προβλεπόμενο για πόλεμο επίπεδο. Οι Μεραρχίες διέθεταν δύναμη, αλλά τα Τάγματα Πεζικού δεν διέθεταν. Στις επιχειρήσεις του Μαρτίου η δύναμη των Ταγμάτων ανερχόταν στο 55% της προβλεπόμενης. Παρά την επιστράτευση 111.000 ανδρών, τον Μάρτιο και τον Απρίλιο του 1921, η ενίσχυση της Στρατιάς θα βραδύνει πέραν κάθε λογικής και η μάχιμη δύναμη των περισσοτέρων Μεραρχιών δεν θα συμπληρωθεί ποτέ. Την ίδια ώρα υπήρχαν 30.000 προσκολλημένοι οπλίτες σε όλον τον Ελληνικό Στρατό. Τα Μετόπισθεν, η Αθήνα, η Σμύρνη και διάφορες στρατιωτικές και κρατικές υπηρεσίες, ευημερούσαν από υπερπληθυσμό οπλιτών. Η δύναμη οπλιτών της Παλαιάς Ελλάδας ανερχόταν στις 50.000 και οι μη Μεραρχιακές Μονάδες των Δ’ και Ε’ Σωμάτων Στρατού της Μακεδονίας και της Ηπείρου αντίστοιχα, διέθεταν συνολική δύναμη 12.000 ανδρών.  Η κατάσταση κατά την διάρκεια των επιχειρήσεων γινόταν χειρότερη επειδή ήταν σχεδόν αδύνατο να αναπληρωθούν οι απώλειες.

Γενικό Συμπέρασμα

Αυτό συμπυκνώνεται από τον τότε Λοχαγό διευθυντή του 3^ου Επιτελικού Γραφείου της Ιης Μεραρχίας Κλεάνθη Μπουλαλά:

«Μετά την πτώση του 1799 και την υποχώρηση του εχθρού οι Μεραρχίες σταματούν προς ανάπαυση και ανασυγκρότηση κατά την στιγμή που επεβάλλετο να αναληφθεί καταδίωξη του εχθρού μέχρι τελευταίου ανδρός και ίππου. Δυστυχώς η αντίληψη αυτή ήταν άγνωστη στους ημετέρους ανώτατους ηγήτορες οι οποίοι απέβλεπαν στην κατάληψη εδαφών και όχι στην εξουθένωση των εχθρικών δυνάμεων. Το στρατηγικό δίδαγμα ήταν αρνητικό για την Ελληνική διοίκηση ως πάσχουσα από δυσκαμψία ελιγμού και έλλειψη ικανότητας στην διεύθυνση του αγώνα. [..] Το πυροβολικό περιοριζόταν σε ασήμαντες προπαρασκευές, συνήθως άνευ σχεδίου πυρός και συνηθέστατα άνευ συνδέσμου με το πεζικό, επειδή το απόσπασμα συνδέσμου πυροβολικού σιωπηρώς είχε καταργηθεί, για αυτό και πολλάκις το μαχόμενο πεζικό εβλήθη από το φίλιο πυροβολικό, το οποίο παραμελούσε τους κανόνες της αμέσου υποστηρίξεως προς εξουδετέρωση των μέσων πυρός του εχθρού και επιμήκυνε την βολή του, ακριβώς όταν η επίθεση βρισκόταν σε πλήρη εξέλιξη. [..] Το αληθές όμως είναι ότι την αριθμητική κατωτερότητα των Τούρκων εξουδετέρωνε η αμυντική οργάνωση του εδάφους και η υπερέχουσα αξία των στελεχών τους κατόπιν αυστηρής επιλογής και ενδελεχούς εκπαιδεύσεως, ενώ την αριθμητική υπεροχή των Ελληνικών στρατευμάτων και την άφθαστη ορμή των κατωτέρων αξιωματικών και των στρατιωτών μας κατέστρεφε η ανικανότητα της Ανωτάτης και Ανωτέρας διοικήσεως. Πράγματι ενώ οι Τούρκοι διοικητές ήσαν κινητήρες προωθήσεως της μαχομένης μάζας, οι Έλληνες διοικητές έχοντες απωλέσει την αυτοπεποίθησή τους λόγω άγνοιας των μεθόδων της νέας τακτικής την οποία ουδέποτε εδιδάχθησαν, ήσαν τροχοπέδη της προχωρούσης μάζας.». Γράφει ακόμη, ότι οι Τούρκοι είχαν αξιοθαύμαστη ικανότητα κατασκευής χαρακωμάτων. [Μπουλαλάς σελ. 152]

 

2. Οι Επιπτώσεις του Εθνικού Διχασμού στο Στράτευμα.

Ο Εθνικός Διχασμός δίχασε ψυχικά το Σώμα των Ελλήνων αξιωματικών, αλλά και τον Στρατό συνολικά. Αποτέλεσμα αυτής της κατάστασης ήταν η υποβάθμιση της πολεμικής ικανότητας του Στρατού.

Παρά τις μεγάλες εκκαθαρίσεις αξιωματικών στις οποίες προέβη η Βενιζελική παράταξη μετά την επικράτησή της το 1917, αυτή κατόρθωσε να δημιουργήσει ένα στράτευμα πολιτικά έμπιστο αλλά και ικανό, καθώς η ανάπτυξη της στρατιωτικής ισχύος είχε κεντρική σημασία στον πολιτικό της σχεδιασμό. Επίσης είχε δημιουργηθεί ένα πειθαρχημένο Σώμα Αξιωματικών, με πρόσθετη επιμόρφωση και πολύτιμες εμπειρίες από την συμμετοχή του στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και στις μέχρι τότε επιχειρήσεις της Μικράς Ασίας. Πλέον τούτων, οι Βενιζελικοί αξιωματικοί ήταν φανατικά προσηλωμένοι στο Μικρασιατικό όραμα του Βενιζέλου και αυτό ωθούσε τα πράγματα προς την επιτυχία.

Με την πολιτική αλλαγή της 1^ης Νοεμβρίου 1920,  1.500 πρώην αποταχθέντες αξιωματικοί επανήλθαν στο στράτευμα χωρίς καμία αξιολόγηση. Αμέσως μετά προήχθησαν στους βαθμούς που προηγουμένως είχαν λάβει οι πρώην ομοιόβαθμοί τους Βενιζελικοί αξιωματικοί. Κάποιοι από τους πρώην απότακτους ανέλαβαν διοικήσεις αντίστοιχες των νέων βαθμών τους, χωρίς όμως την πολεμική εμπειρία των προκατόχων τους και κυρίως χωρίς την απαιτούμενη επανεκπαίδευση στο Μικρασιατικό επιχειρησιακό περιβάλλον. Η γνώση και η πολεμική εμπειρία των αποκατασταθέντων απότακτων αξιωματικών περιοριζόταν στους Βαλκανικούς Πολέμους. Επιπλέον, 500 περίπου εμπειροπόλεμοι Βενιζελικοί αξιωματικοί με σημαντική και μακρά δράση στο Μακεδονικό Μέτωπο και στις μέχρι τότε επιχειρήσεις της Μικράς Ασίας, απομακρύνθηκαν από το στράτευμα ή τέθηκαν στο περιθώριο ή παραιτήθηκαν· μια απαράδεκτη «πολυτέλεια» εν καιρώ πολέμου. Επίσης ένας μεγάλος αριθμός αποκατασταθέντων αποτάκτων αρνήθηκε, ατιμωτητί λόγω της ευνοίας που απολάμβανε, να αναλάβει υπηρεσία στην Μικρά Ασία. Αυτοί αποτέλεσαν «το σκοτεινό κέντρο των Αθηνών που υπονόμευσε τον αγώνα που διεξαγόταν στην Μ. Ασία«. Τα αναφερόμενα προέρχονται από υπηρεσιακή αναφορά του διοικητή της Στρατιάς προς τον Υπουργό των Στρατιωτικών.

Η διαδικασία «αποκατάστασης των αδικιών» υπήρξε καταστροφική και οδήγησε σε πτώση της ποιότητας του στρατεύματος. Πολλοί νέοι ηγήτορες δεν θα καταφέρουν να ανταποκριθούν στις πολύ αυξημένες, από το 1921 και μετά, επιχειρησιακές απαιτήσεις της Μικρασιατικής Εκστρατείας. Η προβληματική αυτή κατάσταση απεικονίζεται στους πίνακες Διοικήσεως και Συγκροτήσεως που βρίσκονται στο τέλος των εκδόσεων της ΔΙΣ.

Το οξύμωρο της όλης κατάστασης ήταν ότι οι νέοι ηγήτορες της Στρατιάς ανέλαβαν να υπηρετήσουν τα αποτελέσματα μίας πολιτικής την οποία ποτέ δεν πίστεψαν αλλά και εναντιώθηκαν στον εμπνευστή της.

Ακόμα χειρότερα, μετά τις εκλογές του Νοεμβρίου, κλονίζεται ακόμη και η βασική έννοια της πειθαρχίας, που για τον ομοιογενή Βενιζελικό στρατό ήταν απόλυτα παγιωμένη. Πολλοί επανελθόντες αξιωματικοί, εξ αιτίας της εύνοιας που απολαμβάνουν, δεν θεωρούν εαυτούς δεσμευμένους από την αυστηρή στρατιωτική πειθαρχία και την υπηρέτηση του καθήκοντος, με αποτέλεσμα επανειλημμένα κρούσματα απειθαρχίας κατά την διεξαγωγή των επιχειρήσεων και όχι μόνο, που δεν πατάσσονται.

3. Πολιτική Διεύθυνση του Πολέμου

Επιλογή και διορισμός Αρχιστρατήγου

Το πρώτο και κορυφαίο ζήτημα που απασχόλησε την κυβέρνηση που προέκυψε μετά τις εκλογές της 1^ης Νοεμβρίου 1920, ήταν ο διορισμός διοικητή των στρατευμάτων της Μικράς Ασίας, επειδή ο διοικητής του Στρατού Αντιστράτηγος Λεωνίδας Παρασκευόπουλος είχε υποβάλει την παραίτησή του. Η κυβέρνηση τοποθέτησε στην θέση του τον Αντιστράτηγο ε.α. Αναστάσιο Παπούλα, που από το 1917 βρισκόταν στη φυλακή επειδή είχε καταδικαστεί από στρατοδικείο για την υποκίνηση στασιαστικών κινημάτων κατά την επιστράτευση του Ελληνικού Στρατού το 1917 για τις επιχειρήσεις του Μακεδονικού Μετώπου.

Όλες οι πηγές συμφωνούν ότι ο Παπούλας στερούνταν ακόμη και στοιχειώδους στρατιωτικής μόρφωσης και επιτελικής κατάρτισης καθώς δεν είχε φοιτήσει σε κάποια στρατιωτική σχολή. Όπως δείχνουν τα γεγονότα, δεν ήταν σε θέση ούτε να κατευθύνει το έργο του επιτελείου του, αλλά ούτε και να λάβει αποφάσεις. Τα γεγονότα και τα υπάρχοντα στοιχεία αποδεικνύουν ότι ο Παπούλας δεν ήταν κύριος της αποφάσεώς του. Είναι βέβαιο ότι τον αποφασιστικό λόγο επί των  επιχειρησιακών ζητημάτων είχαν οι θεσμικά ανεύθυνοι Επιτελάρχης και Υπαρχηγός του επιτελείου της Στρατιάς, Συνταγματάρχες Πάλλης και Σαρηγιάννης, μεταξύ των οποίων πρέπει να υπήρχε και μία υποκρυπτόμενη αντιπαλότητα. Ο δυϊσμός στο επίπεδο της ανώτατης διοικήσεως της Στρατιάς, δηλαδή ο Παπούλας επί των διοικητικών και οι Πάλης και Σαρηγιάννης επί των επιχειρησιακών, ήταν μία εξόχως προβληματική κατάσταση. Κάποια στιγμή αυτό το σχήμα απέκτησε και τρίτη γωνία, όταν στο στρατηγείο της Στρατιάς εγκαταστάθηκε, άγνωστο με ποία ιδιότητα, και ο μυστικοσύμβουλος του Γούναρη και απολογητής της Κωνσταντινικής παράταξης Υποστράτηγος Ξενοφών Στρατηγός.

Τον Μάιο του 1922 η κυβέρνηση διόρισε ως νέο Αρχιστράτηγο τον Αντιστράτηγο Γεώργιο Χατζανέστη. Ο Χατζανέστης προερχόταν από την Σχολή Ευελπίδων αλλά έμεινε μακριά από τον Στρατό για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Παραιτήθηκε το 1909 και επανήλθε το 1912. Στην επιστράτευση του 1915 ήταν διοικητής της Vης Μεραρχίας, η οποία λόγω  της ακραίας αυστηρότητάς του στασίασε, με αποτέλεσμα ο Χατζανέστης να αντικατασταθεί. Κατόπιν τούτου παραιτήθηκε. Επανήλθε στο στράτευμα το 1921. Αναλαμβάνοντας την διοίκηση της Στρατιάς διαπίστωσε το έωλο της αμυντικής διάταξης και αποφάσισε την σύμπτυξη του μετώπου. Αντί όμως να ασχοληθεί με αυτό το πολύ σοβαρό ζήτημα, σχεδίασε -με τη σύμφωνη γνώμη της κυβέρνησης- την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης που βρισκόταν υπό την στρατιωτική κατοχή της Μ. Βρετανίας, της Γαλλίας και της Ιταλίας. Προς τον σκοπό αυτό μετέφερε σημαντικές δυνάμεις από την Μικρά Ασία στην Ανατολική Θράκη. Η σύλληψη του σχεδίου δια του οποίου η Ελλάδα θα ερχόταν σε πόλεμο με τους συμμάχους, φανέρωνε και τη ρηχότητα των σκέψεων της πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας. Το μείζον ήταν η αντιμετώπιση της δυσχερούς στρατιωτικής κατάστασης στην Μικρά Ασία και η κυβέρνηση και ο Αρχιστράτηγος διασπούσαν δυνάμεις και προσπάθειες σε δονκιχωτικούς σκοπούς. Το δεύτερο λάθος του Χατζανέστη ήταν η κατάργηση της διοίκησης του Νοτίου Συγκροτήματος υπό την οποία υπάγονταν τα Α’ και Β’ Σώματα Στρατού, πράγμα που θα συντελέσει σημαντικά στην ήττα του Αυγούστου του 1922. Τρίτο του λάθος ήταν ότι πέταξε στον κάλαθο των αχρήστων την πρόταση που του υποβλήθηκε από τον Υπαρχηγό του επιτελείου του για την μείωση των επί της αμυντικής τοποθεσίας δυνάμεων και την συγκρότηση ισχυρών εφεδρειών. Τέλος, κατά την επίθεση των Τούρκων στο Αφιόν Καραχισάρ, έλαμψε δια της απουσίας του.

Πιστεύω ότι μία από τις σημαντικότερες αιτίες των αποτυχιών και της ήττας, η σημαντικότερη όλων μάλλον, ήταν η αποτυχία της κυβέρνησης αφ’ ενός να επιλέξει τον καλύτερο και ικανότερο αξιωματικό για την θέση του Αρχιστράτηγου και αφ’ ετέρου να διαθέσει στον Αρχιστράτηγο τους πλέον άξιους ανώτατους αξιωματικούς για την ανάθεση των διοικήσεων των Σωμάτων Στρατού και των Μεραρχιών.

Αποφάσεις της νέας κυβέρνησης μέχρι και τον Δεκέμβριο του 1920

Η κυβέρνηση στις αρχές Δεκεμβρίου ενέκρινε την εκτέλεση μίας επιθετικής αναγνώρισης προς το Εσκή Σεχήρ με σκοπό τη διαπίστωση της κατάστασης του Κεμαλικού Στρατού. Από την αναγνώριση διαπιστώθηκε ότι υπήρχε οργανωμένος Τουρκικός Στρατός που διεκδικούσε «λυσσωδώς» το έδαφος. Έναντι του Ελληνικού Μετώπου διέθετε εννέα Μεραρχίες, μέσης δύναμης 2.000-3.000 ανδρών. Υπήρχε σχέδιο οργάνωσης ισχυρού στρατού. Στο Εσκή Σεχήρ επισκευάζονταν και  κατασκευάζονταν κλείστρα πυροβόλων, σε αντικατάσταση αυτών που είχαν παραδοθεί στους συμμάχους.

Ήταν προφανές ότι ο Τουρκικός Στρατός που θα αντιμετώπιζε μελλοντικά η Στρατιά, θα ήταν κατά πολύ ισχυρότερος και ικανότερος από αυτόν του Δεκεμβρίου του 1920, και κάθε καθυστέρηση στην λήψη των αναγκαίων στρατιωτικών αποφάσεων θα ήταν σε βάρος της Ελλάδας.

Τα δεδομένα του Μικρασιατικού προβλήματος και οι θέσεις της Ελλάδας

Στις 12 Ιανουαρίου 1921 αποφασίστηκε από τη Μ. Βρετανία, τη Γαλλία και την Ιταλία, να συνέλθει στις 8 Φεβρουαρίου στο Λονδίνο διάσκεψη με σκοπό την επίλυση του Μικρασιατικού ζητήματος. Σε αυτήν κλήθηκε να συμμετάσχει και η κυβέρνηση της Άγκυρας. Αυτό ισοδυναμούσε με αναγνώριση του Κεμάλ.

Στις αρχές Ιανουαρίου 1921, όλα τα δεδομένα που επηρέαζαν την λύση  του Μικρασιατικού ζητήματος ήταν γνωστά:

Η Ιταλία ήταν εξ αρχής εχθρική προς την παρουσία της Ελλάδας στην Μικρά Ασία.

Η Γαλλία έδωσε αρχικά την συγκατάθεσή της αλλά μετά τον Φεβρουάριο του 1920, προσέγγισε τους Τούρκους, επιδιώκοντας να υποστηρίξει τα συμφέροντά της στην Ανατολή. Τον Απρίλιο του 1920 ο πρωθυπουργός της Γαλλίας Μιλλεράν είχε προειδοποιήσει τον Βενιζέλο ότι η Γαλλία δεν θα άρχιζε πόλεμο με την Τουρκία για να επιβάλει την παραμονή της Ελλάδας στη Μικρά Ασία. Η επιστροφή του βασιλιά Κωνσταντίνου στον θρόνο της πρόσφερε το άλλοθι για να δικαιολογήσει την μεταβολή της πολιτικής της έναντι της Ελλάδας.

Ο Πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετανίας διέκειτο ευνοϊκά προς την Ελλάδα, αλλά τα δεδομένα είχαν αλλάξει. Ο Κεμάλ ήταν ο αδιαμφισβήτητος ηγέτης της νέας Τουρκίας. Στους διαμορφωτές της υψηλής στρατηγικής της Μ. Βρετανίας υπήρχε σίγουρα προβληματισμός για τον ικανότερο να υποστηρίξει τα γεωπολιτικά τους συμφέροντα στην ευρύτερη περιοχή των στενών και της Μέσης Ανατολή.

Οι Κεμαλικοί ήταν προσηλωμένοι στις αποφάσεις των συνεδρίων του Ερζερούμ και της Σεβάστειας και από τις 12 Ιανουαρίου που ο Κεμάλ μετεβλήθη σε επίσημο συνομιλητή των Συμμάχων, ήταν απολύτως βέβαιο ότι καμία δύναμη δεν μπορούσε να τους μετακινήσει από την απόφασή τους να διώξουν τα ξένα στρατεύματα από την Ανατολία.

Η Ελληνική Κυβέρνηση και η Εθνοσυνέλευση ομοφώνως αποφάσισαν και δήλωσαν ότι τα παραχωρηθέντα στην Ελλάδα δια της συνθήκης των Σεβρών ήταν αδιαπραγμάτευτα.

Κατόπιν τούτων ήταν προφανές ότι πολιτική λύση του Μικρασιατικού ζητήματος δεν μπορούσε να υπάρξει. Οι όροι της συνθήκης των Σεβρών μπορούσαν να επιβληθούν στον Κεμάλ μόνο δια των Ελληνικών όπλων. Επομένως η χώρα έπρεπε να προετοιμαστεί άμεσα για γενικό πόλεμο ή διαφορετικά να αποχωρήσει από τη Μικρά Ασία.

Όμως η κυβέρνηση και η Στρατιά Μικράς Ασίας δεν αντιλαμβάνονταν τις στρατιωτικές υποχρεώσεις που επέβαλλαν τα πολιτικοστρατιωτικά δεδομένα του Μικρασιατικού ζητήματος. Η άποψη αυτή τεκμηριώνεται από τα εξής δύο γεγονότα:

1^ο γεγονός: Στις 15 Ιανουαρίου η Στρατιά ζήτησε από τον  Υπουργό των Στρατιωτικών  δια του επιτελάρχη της που μετέβη στην Αθήνα, την ενίσχυσή της δια 30.000 ανδρών προκειμένου στα μέσα Απριλίου να επιχειρήσει για την κατάληψη της γραμμής Εσκή Σεχήρ – Αφιόν Καραχισάρ. Ο Υπουργός δεν ικανοποίησε το αίτημα της Στρατιάς αλλά ζήτησε από τον επιτελάρχη της την εκτέλεση μίας επιχείρησης μέχρι τις 8 Φεβρουαρίου, δια της οποίας θα καταδεικνυόταν στους συμμάχους η ισχύς του Ελληνικού Στρατού και η αδυναμία του Κεμαλικού. Ο επιτελάρχης της Στρατιάς πρότεινε την επιχείρηση για την κατάληψη της γραμμής Εσκή Σεχήρ – Αφιόν και ο Υπουργός την αποδέχθηκε.

Στις 17 Ιανουαρίου ο Παπούλας συμφώνησε στην εκτέλεση της επιχείρησης, αναφέροντας ότι αρχικά θα καταλάμβανε το Εσκή Σεχήρ και την Κιουτάχεια και στην συνέχεια το Αφιόν Καραχισάρ. Ζητούσε όμως την ενίσχυση της Στρατιάς  δια 3.500 ανδρών. Αλλά η απάντηση που έλαβε ήταν: «Ενίσχυσις δι’ ανδρών αδύνατη, πιθανώς αποσταλώσι εκατόν χωροφύλακες». Υπόψη ότι η δύναμη του Στρατού που βρισκόταν στην ηπειρωτική Ελλάδα, ανερχόταν σε 85.000 περίπου άνδρες. Ο Παπούλας συμφώνησε να εκτελέσει την επιχείρηση με τη μάχιμη δύναμη που διέθετε η Στρατιά, που υπολειπόταν της προβλεπομένης κατά 30.000 άνδρες περίπου.

2^ο γεγονός: Στις 18 Ιανουαρίου 1921, ο Αρχηγός της Επιτελικής Υπηρεσίας Στρατού Υποστράτηγος Κωνσταντίνος Γουβέλης πρότεινε εγγράφως στον Υπουργό των Στρατιωτικών Δημήτριο Γούναρη την άμεση επιστράτευση τεσσάρων κλάσεων προκειμένου να ενισχυθεί η Στρατιά δια 50.000 και πλέον ανδρών και άλλων πολεμικών μέσων, ώστε στις αρχές Μαρτίου να εκτελέσει ευρείες επιχειρήσεις για τη συντριβή του Τουρκικού Στρατού. Η πρόταση δεν έγινε δεκτή από τον Υπουργό, με αποτέλεσμα ο Αρχηγός της ΕΥΣ να υποβάλει την παραίτησή του.

Τελικά η εκτέλεση της επιχείρησης που ζήτησε ο Υπουργός μεταφέρθηκε για αργότερα. Στο διάστημα που ακολούθησε η Στρατιά ουδεμίας ενίσχυσης έτυχε.

Από τα δύο προαναφερθέντα γεγονότα καθίσταται προφανές ότι η κυβέρνηση, μέχρι και τις αρχές Μαρτίου του 1921 αδυνατούσε να αντιληφθεί τα στρατιωτικά μέτρα που επιβαλλόταν να λάβει άμεσα προκειμένου ο Ελληνικός Στρατός να είναι σε θέση να επιβάλλει με την ισχύ των όπλων του την συνθήκη των Σεβρών στους Τούρκους, παρά το ότι οι θέσεις όλων όσων εμπλέκονταν στην επίλυση του Μικρασιατικού ζητήματος ήταν κατά το μάλλον απόλυτα διευκρινισμένες. Κατόπιν τούτου, δεν είναι περίεργο ότι και αυτή η διάθεση εκατό χωροφυλάκων στην Στρατιά Μικράς Ασίας ήταν απίθανη.

 

Επίλογος

Το συμπέρασμά μου από τη μελέτη της Μικρασιατικής Εκστρατείας συμπυκνώνεται στο εξής: Η αδυναμία ή η καθυστέρηση ή η αδιαφορία στην ανάπτυξη και διατήρηση της αναγκαίας και ικανής στρατιωτικής ισχύος προκειμένου η χώρα να μπορεί να προστατεύσει την εδαφική της ακεραιότητα και να υποστηρίξει αποτελεσματικά τα εθνικά συμφέροντά της, πληρώνεται πολύ ακριβά. Κατά πολύ ακριβότερα από αυτά που απαιτούνται για την ανάπτυξη και διατήρηση της απαιτούμενης κάθε φορά στρατιωτικής ισχύος. Ασφαλώς με τον όρο στρατιωτική ισχύς δεν εννοώ μόνο τα αναγκαία οπλικά συστήματα και υλικά μέσα. Θεωρώ ότι πρωταρχική υποχρέωση της πολιτείας αναφορικά με τα στρατιωτικά ζητήματα, είναι η συνεχής και αδιάλειπτη επένδυση στο έμψυχο δυναμικό, μόνιμο και στρατευμένο καθώς και σε ό,τι το αφορά, προκειμένου να είναι στο σύνολό του ικανό προς πόλεμο. Στις υποχρεώσεις της πολιτείας ανήκει και η επιλογή των πλέον κατάλληλων για να αναλάβουν την πολιτική και στρατιωτική ηγεσία των Ενόπλων Δυνάμεων. Σε κάθε περίπτωση, η ανάπτυξη της αναγκαίας και ικανής κάθε φορά στρατιωτικής ισχύος για την ασφάλεια της Χώρας και την υπηρέτηση των εθνικών δικαίων και συμφερόντων, είναι αποκλειστική ευθύνη της Πολιτείας. Η αποτελεσματικότητα των Ενόπλων Δυνάμεων είναι ευθύνη της Πολιτείας. Η διοίκηση των Ενόπλων Δυνάμεων και η ικανότητά τους να αναλάβουν και να εκτελέσουν πολεμικές επιχειρήσεις για να προστατεύσουν την Χώρας και τα συμφέροντά της, θα είναι πάντα πολιτικό ζήτημα. Μάλλον το μείζον πολιτικό ζήτημα.