Ο Συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας και η Προβληματική Δράση του κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία, Μέρος IVα

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν εκτελεί εντολή της IV Μεραρχίας να την καλύψει επί των Ν-Δ του Κιουπρουλού υψωμάτων· στη συνέχεια εκδηλώνει κατά αδιαμφισβήτητο τρόπο τη βούλησή του να αποκοπεί αυτοβούλως από την IV Μεραρχία – η ανυπακοή και αδιαφορία του για την ασφάλεια της IV Μεραρχίας δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την καταστροφή της

Γράφει ο Αρματιστής

(Ταξίαρχος ε.α. Βασίλειος Λουμιώτης)

Σύνοψη

Τη 1030 ώρα της 14^ης Αυγούστου 1922 ο διοικητής του Α΄ Σώματος Στρατού Υποστράτηγος Τρικούπης εξέδωσε διαταγή συμπτύξεως του Σώματος από την εξέχουσα του Αφιόν Καραχισάρ. Το μεσημέρι της 14^ης Αυγούστου η τακτική κατάσταση νότια του ποταμού Ακάρ λάμβανε δραματική τροπή για τις Ελληνικές δυνάμεις. Αυτή περιγράφεται αναλυτικά στο Μέρος ΙΙΙ και στο παρόν κείμενο. Τη 12^η μεσημβρινή ώρα η IV Μεραρχία εξέδωσε τη δική της διαταγή συμπτύξεως. Δι’ αυτής καθοριζόταν ότι η Μεραρχία θα υποχωρούσε στο Κιουπρουλού, καλυπτόμενη στα υψώματα νοτίως Κιουπρουλού από τα Αποσπάσματα Πλαστήρα και Καλλιαγκάκη (26^ο Σύνταγμα), με το μεν Απόσπασμα Πλαστήρα να εγκαθίσταται στα Ν-Δ του Κιουπρουλού υψώματα, του δε Καλλιαγκάκη στα Ν-Α. Το Σημείο Συνδέσμου των δύο Αποσπασμάτων οριζόταν τρία χιλιόμετρα νότια του Κιουπρουλού. Επίσης καθοριζόταν ότι η σύμπτυξη του Αποσπάσματος Πλαστήρα θα άρχιζε τη 18^η ώρα. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ισχυρίζεται ότι παρέλαβε τη διαταγή της IV Μεραρχίας τη 18^η ώρα και ότι η σύμπτυξη του Αποσπάσματός του άρχισε τη 1830 ώρα. Διοικητής Πυροβολαρχίας του Αποσπάσματός του καταθέτει ότι η σύμπτυξη του Αποσπάσματος άρχισε τη 17^η ώρα. Η κατάθεσή του επιβεβαιώνεται και αποδεικνύει ότι η σύμπτυξη ενός μέρους του Αποσπάσματος Πλαστήρα διεξήχθη μέχρι τα υψώματα νοτίως Κιουπρουλού υπό συνθήκες φωτός. Ο Πλαστήρας αναφέρει επίσης ότι όταν το Απόσπασμά του έφθασε στα υψώματα νοτίως του Κιουπρουλού βρήκε επ’ αυτών εγκατεστημένο το 23^ο Σύνταγμα. Κατόπιν τούτου συνέχισε τη κίνησή του, διέβη τη νοτίως του Κιουπρουλού γέφυρα του ποταμού Ακάρ και κινήθηκε δυτικότερα προς το σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ όπου και στάθμευσε. Πράγματι στο δυτικό άκρο της γραμμής των Ν-Δ του Κιουπρουλού υψωμάτων εγκαταστάθηκε περί το λυκόφως το ΙΙ/23 Τάγμα, το οποίο κάλυψε το 1/3 της γραμμής που έπρεπε να καλύψει το Απόσπασμα Πλαστήρα. Επομένως τα 2/3 της εν λόγω γραμμής παρέμειναν ακάλυπτα. Προφανώς η δικαιολογία που προβάλει ο Πλαστήρας για τη μη εκτέλεση της εντολής που του ανατέθηκε σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή. Η IV Μεραρχία ανέθεσε σε αυτόν την ευθύνη να την καλύψει και όχι σε Μονάδα άλλης Μεραρχίας. Ήταν Συνταγματάρχης και αντιλαμβανόταν πολύ καλώς ότι η εντολή που του ανατέθηκε αφορούσε την ασφάλεια της IV Μεραρχίας υπό την οποία υπαγόταν. Κατόπιν τούτων: 1) Ο Πλαστήρας δεν εκτέλεσε ρητή εντολή της IV Μεραρχίας που αφορούσε την ασφάλειά της. 2) Μεταξύ των θέσεων που εγκαταστάθηκε το ΙΙ/23 Τάγμα και αυτών που εγκαταστάθηκε το Απόσπασμα Καλλιαγκάκη δημιουργήθηκε ένα κενό 2,5 – 3 χιλιομέτρων περίπου. 3) Το Απόσπασμα Πλαστήρα δεν εγκαταστάθηκε τουλάχιστον στο τμήμα της γραμμής που δεν κάλυπτε το ΙΙ/23 Τάγμα, αλλά ούτε παρέμεινε στην περιοχή του Κιουπρουλού στην οποία θα συγκεντρωνόταν η IV Μεραρχία. Όλως αντιθέτως ο Πλαστήρας οδήγησε το Απόσπασμά του βόρεια του ποταμού Ακάρ και τρία περίπου χιλιόμετρα δυτικά του χώρου συγκέντρωσης της IV Μεραρχίας. Ο Πλαστήρας δεν θα ενημερώσει την IV Μεραρχία ότι δεν εκτέλεσε την εντολή της. Κατόπιν τούτων εκδηλώνει σαφώς την πρόθεσή του να διακόψει αυτοβούλως την υπαγωγή του υπό την IV Μεραρχία και να μετακινηθεί δυτικότερα ώστε να είναι δυνατή η διαφυγή του προς το Τουμλού Μπουνάρ. Η πρόθεσή του αυτή θα αποκαλυφθεί το λυκαυγές της 15^ης Αυγούστου όταν θα αντιληφθεί ότι το ΙΙ/23 Τάγμα αποχώρησε από τα Ν-Δ του Κιουπρουλού υψώματα και επομένως η IV Μεραρχία έμεινε ακάλυπτη από τη θέση στην οποία είχε εντολή να τάξει το Απόσπασμά του. Μολονότι αντιλαμβανόταν πολύ καλώς τους κινδύνους που προέκυπταν για την ασφάλεια της IV Μεραρχίας, αρνείται να αναλάβει τις ευθύνες του και μετακινεί το Απόσπασμά του ακόμη δυτικότερα. Στη συνέχεια ενώ αντιλήφθηκε ότι από τα υψώματα νότια της νέας θέσης που μετακινήθηκε αποχώρησε και το ΙΙΙ/4 Τάγμα που ήταν εγκατεστημένο επ’ αυτών και ότι κατόπιν τούτων η οδός υποχώρησης της IV Μεραρχίας προς τα δυτικά έμεινε ακάλυπτη από Νότο επί μετώπου δέκα περίπου χιλιομέτρων, δεν αναλαμβάνει δράση για να καλύψει την IV Μεραρχία. Αντιθέτως θα αποχωρήσει αυτοβούλως από το πεδίο της μάχης και θα κινηθεί προς το Τουμλού Μπουνάρ. Από τη στιγμή εκείνη και ύστερα ο Πλαστήρας μετατρέπεται σε στασιαστή και φυγά. Ο διοικητής της IV Μεραρχίας μολονότι έπραξε τα δέοντα για να συνδεθεί με το Απόσπασμα Πλαστήρα δεν θα μάθει ποτέ ότι η οδός υποχώρησης της Μεραρχίας του ήταν ακάλυπτη στα υψώματα νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού και ακόμη δυτικότερα μέχρι το Αϊβαλή. Η καταστροφή της ήταν πλέον ζήτημα ολίγου χρόνου. Η μη εκτέλεση από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα της εντολής που του ανατέθηκε είχε ευρύτερες δυσμενείς συνέπειες για την εξέλιξη της υποχωρητικής μάχης. Συνέπειες που υπερέβαιναν το τακτικό επίπεδο και δεν επέτρεψαν την εκτέλεση του σχέδιου του επιχειρησιακού διοικητή. Εν τέλει όσοι θεωρούν ότι διαθέτουν ευθυκρισία θα πρέπει να απαντήσουν σε τι διαφέρουν οι αποφάσεις και οι ενέργειες του Πλαστήρα από αυτές των Δανίκα, Τρικαλιώτη, Πρεμέτη και Ιωάννη Ζήρα που απέφυγαν να εκτελέσουν τις εντολές τους και κατά των οποίων υποβλήθηκαν μηνύσεις και σχηματίστηκαν δικογραφίες.[1]

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΜΕΡΟΥΣ IV

Οι κύριες αιτίες της ήττας κατά τους αγώνες της 13ης – 17ης Αυγούστου 1922 – Η παγιωμένη αδυναμία του Ελληνικού Στρατού να υποχωρήσει συντεταγμένα.

Η σύμπτυξη της Ι Μεραρχίας.

2.1. Γενικές πληροφορίες για τη σύμπτυξη της Ι Μεραρχίας.

2.2 Η εγκατάσταση του 23ου Συντάγματος στα περί το Μπαλ Μαχμούτ υψώματα.

Η διαταγή συμπτύξεως της IV Μεραρχίας και οι καθοριζόμενες αποστολές στις Μονάδες της.

3.1 Η διαταγή συμπτύξεως της IV Μεραρχίας αποτυπωμένη σε σχεδιάγραμμα.

3.2 Σχολιασμός της διαταγής συμπτύξεως της IV Μεραρχίας.

Περί της ώρας παραλαβής από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα της διαταγής συμπτύξεως της IV Μεραρχίας.

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν εκτελεί την εντολή της IV Μεραρχίας να εγκαταστήσει το Απόσπασμά του επί των νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού υψωμάτων.

5.1 Ο Πλαστήρας δηλώνει ότι δεν εκτέλεσε την εντολή της IV Μεραρχίας.

5.2 Ο Πλαστήρας εκδηλώνει την πρόθεσή του να αποκοπεί την IV Μεραρχία.

5.3 Ο Πλαστήρας δικαιολογείται για τη μη εκτέλεση της εντολής που του ανατέθηκε.

Διερεύνηση των συνθηκών υπό τις οποίες o Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν εκτέλεσε την εντολή της IV Μεραρχίας.

6.1 Από την κατάθεση στην Α.Ε.Ε.Μ.Α. του Λοχαγού Τούντα.

6.2 Από τον Ανθυπολοχαγό Καρακώστα του 5/42 Σ.Ε.

6.3 Από την κατάθεση στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. του Αντισυνταγματάρχη Τερτίκα.

6.4 Από το βιβλίο του Υπολοχαγού Χρήστου Προυκάκη.

6.5 Από την κατάθεση στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. του Αντισυνταγματάρχη Διάμεση.

6.6 Από την κατάθεση στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. του Ταγματάρχη Μαυρομιχάλη.

6.7 Από το Υπόμνημα που υπέβαλε στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. ο Υποστράτηγος Λούφας

6.8 Διαπιστώσεις – συμπεράσματα.

7. Γενικές πληροφορίες για τις Τουρκικές ενέργειες.

8. Η σύμπτυξη του Αποσπάσματος της VII Μεραρχίας.

9. Η σύμπτυξη του Στρατηγείου της IV Μεραρχίας και των οργανικών και των υπό τη διοίκησή της Συνταγμάτων Πεζικού.

9.1. Η σύμπτυξη του Στρατηγείου της IV Μεραρχίας.

9.2. Η σύμπτυξη του 8ου Συντάγματος Πεζικού.

9.3. Η σύμπτυξη του 35ου Συντάγματος Πεζικού.

9.4. Η σύμπτυξη του Αποσπάσματος Καλλιαγκάκη(26ο Σύνταγμα Πεζικού).

10. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας καταφέρεται κατά της διοίκησής της IV Μεραρχίας και του Αντισυνταγματάρχη Καλλιαγκάκη.

11. Ο Πλαστήρας αδιαφορεί για τους τρομακτικούς κινδύνους που προκύπτουν για την ασφάλεια της IV Μεραρχίας λόγω της αποχώρησης του 23ου Συντάγματος από τα υψώματα νοτίως του ποταμού Ακάρ.

11.1. Τα τμήματα του 23ου Συντάγματος αποσύρονται από τα νοτίως του ποταμού Ακάρ υψώματα.

11.2. Ο Πλαστήρας αντιλαμβάνεται την αποχώρηση του ΙΙ/23 Τάγματος από το Ν-Δ του Κιουπρουλού ύψωμα Τακλή Τεπέ αλλά συνεχίζει να αδιαφορεί για την ασφάλεια της IV Μεραρχίας.

12. Η επικρατούσα γενική τακτική κατάσταση το πρωί της 15ης Αυγούστου.

12.1. Η κατάσταση στον Τομέα της Ι Μεραρχίας.

12.2. Η κατάσταση στον Τομέα της IV Μεραρχίας.

13. Οι απώλειες του Αποσπάσματος Πλαστήρα κατά τη 13η και 14η Αυγούστου 1922.

13.1. Οι απώλειες του Αποσπάσματος Πλαστήρα με βάση την Έκθεση Πλαστήρα.

13.2. Αντικρουόμενες αναφορές περί των απωλειών του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων.

13.3. Οι απώλειες του 3ου Τάγματος Ευζώνων.

13.4. Η δύναμη του Αποσπάσματος Πλαστήρα μετά τη 14η Αυγούστου.

13.5. Οι απώλειες του 6ου Λόχου Ευζώνων και του Ουλαμού του 7ου Λόχου Ευζώνων.

13.6. Οι διαφωνίες των «Πλαστηριακών» για τις απώλειες του Αποσπάσματος Πλαστήρα.

13.7. Εκτίμηση των απωλειών του Αποσπάσματος Πλαστήρα κατά τη 13η και 14η Αυγούστου.

Ενημερωτική Σημείωση: Το παρόν κείμενο είναι ολοκληρωμένο και τεκμηριωμένο επί πρωτογενών πηγών. Η τεκμηρίωση αναφέρεται μερικώς για ευνόητους λόγους. Λόγω μεγέθους το κείμενο θα δημοσιευτεί σε δύο μέρη. Το πρώτο μέρος (IVα) περιλαμβάνει μέχρι και την ενότητα υπ’ αριθμόν 6.

1. Οι κύριες αιτίες της ήττας κατά τους αγώνες της 13ης – 17ης Αυγούστου 1922 – Η παγιωμένη αδυναμία του Ελληνικού Στρατού να υποχωρήσει συντεταγμένα

Τα κείμενα που έχουν δημοσιευτεί μέχρι τώρα για την προβληματική δράση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα κατά τις επιχειρήσεις του Αυγούστου του 1922, μη εξαιρουμένου του παρόντος, πλέον της αναλυτικής παρουσίασης της δράσης του Αποσπάσματός Πλαστήρα αναφέρονται συνοπτικά και στη διεξαγωγή της μάχης στο σύνολο σχεδόν του μετώπου της Τουρκικής επιθέσεως για τη διάσπαση της δεξιάς πτέρυγας της εξέχουσας του Αφιόν Καραχισάρ κατά τη 13η και 14η Αυγούστου 1922. Τούτο συμβαίνει επειδή το Απόσπασμα Πλαστήρα δεν επιχειρούσε σε ένα στεγανό περιβάλλον αλλά στο σύνολο του πεδίου της μάχης με αποτέλεσμα οι ενέργειές του να επηρεάζουν ανάλογα την εξέλιξη της μάχης και τις αποφάσεις των ανωτέρω διοικήσεων. Στο προηγούμενο κείμενο (Μέρος ΙΙΙ) περιγράψαμε το πώς η απώλεια του Καλετζίκ λόγω της μη εκτέλεσης από το Συνταγμάταρχη Πλαστήρα των εντολών που του ανατέθηκαν -από το Α΄ Σώμα Στρατού αρχικά και στη συνέχεια από την IV Μεραρχία υπό τις διαταγές της οποίας τέθηκε- είχε σαν αποτέλεσμα ο διοικητής του Α΄ Σώματος Στρατού να διατάξει την άμεση υποχώρηση των δυνάμεών του από την κύρια γραμμή αντιστάσεως της εξέχουσας του Αφιόν Καραχισάρ. Κατά ανάλογο τρόπο οι αποφάσεις που έλαβε ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας και οι ενέργειες στις οποίες προέβη μετά την υποχώρηση του Αποσπάσματος του από το Κ.Α. Καμελάρ είχαν δυσμενείς επιπτώσεις στη διεξαγωγή του όλου υποχωρητικού αγώνα. Στο παρόν κείμενο (Μέρος IV) θα φέρουμε στην επιφάνεια και θα αναλύσουμε διεξοδικά τις άγνωστες πτυχές της δράσης του Συνταγματάρχη Πλαστήρα κατά την υποχώρηση από την εξέχουσα του Αφιόν Καραχισάρ, που δυστυχώς είχαν βλαπτικές έως και καταστροφικές επιπτώσεις στη διεξαγωγή των υποχωρητικών επιχειρήσεων.

Στην παρούσα ενότητα του κειμένου θα αναφερθούν ορισμένα στοιχεία που αφορούν τις κύριες αιτίες στις οποίες οφείλονται: α) Η ήττα του Α΄ Σώματος Στρατού κατά την αμυντική μάχη στη δεξιά πτέρυγα της εξέχουσας του Αφιόν Καραχισάρ. β) Η ήττα και η καταστροφή των Α΄ και Β΄ Σωμάτων Στρατού τρεις ημέρες μετά την υποχώρηση τους από την εξέχουσα του Αφιόν Καραχισάρ. γ) Η ασύντακτη και εν πολλοίς άτακτη και πανικόβλητη υποχώρηση των λοιπών διασωθέντων τμημάτων των δύο Σωμάτων προς τη χερσόνησο της Ερυθραίας. Τούτο κρίνεται αναγκαίο επειδή το δυσμενές αποτέλεσμα του υποχωρητικού αγώνα κατά το τριήμερο της 15^ης έως 17^ης Αυγούστου ήταν αυτό που έκρινε το τέλος της όλης Εκστρατείας και το ξεριζωμό του Μικρασιατικού Ελληνισμού από τις πατρογονικές του εστίες. Το αναφερόμενο δυσμενές έως τραγικό αποτέλεσμα της υποχωρητικής μάχης οφείλεται κυρίως σε σοβαρές παραλείψεις και λάθη στη διεύθυνση της από τις ανώτερες διοικήσεις, ως επίσης και στη μη εκτέλεση των διαταγών των ανωτέρων διοικήσεων από ευάριθμες υφιστάμενες διοικήσεις. Πλέον τούτων υπάρχει και κάτι ακόμη που επιβάρυνε σε ανάλογο βαθμό με τους παραπάνω δύο αναφερόμενους παράγοντες την κακή διεξαγωγή του υποχωρητικού αγώνα. Αυτό το «κάτι» είναι ότι ο Ελληνικός Στρατός, μολονότι είναι ηρωικός και αξιοθαύμαστος στην επίθεση, αδυνατεί να εκτελέσει συντεταγμένη υποχώρηση. Η υποχώρηση του Στρατού μας οσάκις αυτή επιβλήθηκε μετατράπηκε πάντοτε σε ασύντακτη και εν πολλοίς πανικόβλητη φυγή, με πολλούς οπλίτες να εγκαταλείπουν μαζικά τις μονάδες τους.

Επιβάλλεται να σημειώσω ότι η κύρια ευθύνη της ήττας κατά την αμυντική και υποχωρητική μάχη επιμερίζεται αναλογικά στην τότε Κυβέρνηση της Χώρας, στον διοικητή της Στρατιάς Μικράς Ασίας Αντιστράτηγο Χατζανέστη και στον διοικητή του Α΄ Σώματος Στρατού Υποστράτηγο Τρικούπη, που ήταν αυτός που ασκούσε ουσιαστικά την επιχειρησιακή διοίκηση στο μέτωπο του Αφιόν Καραρχισάρ. Παρά ταύτα φέρουν βαρύτατες ευθύνες για την τραγική εξέλιξη των επιχειρήσεων και κάποιοι διοικητές Μονάδων του τακτικού επιπέδου οι οποίοι διά των παραλείψεών τους, τη μη εκτέλεση των εντολών που τους ανατέθηκαν και τη μη επίδειξη ευψυχίας ενώπιον του εχθρού, ή ακόμη και την επίδειξη δειλίας, έβλαψαν πολλαπλώς τον αμυντικό και υποχωρητικό αγώνα. Οι διοικητές αυτοί έχουν ονοματεπώνυμο, αλλά δεν έδωσαν ποτέ λόγο στη δικαιοσύνη για την ανυπακοή τους ή τη δειλία που επέδειξαν ενώπιον του εχθρού, για λόγους που ο καθείς μπορεί να υποθέσει. Δυστυχώς η ατιμωρησία στην Ελλάδα αποτελεί ενδημικό φαινόμενο, ακόμη και για εκείνα τα εγκλήματα που είχαν καταστροφικές συνέπειες για το Έθνος, την εθνική υπόσταση της Χώρας και τον Στρατό της. Δείτε τι συνέβη με την Τουρκική εισβολή στην Κύπρο και τη μη δυναμική αντιμετώπισή της από τις Ένοπλες Δυνάμεις της Χώρας. Οι στρατιωτικοί αρχηγοί που βαρύνονταν με την ευθύνη της οργάνωσης του πραξικοπήματος για την ανατροπή του Μακαρίου  και την εξ αφορμής αυτού Τουρκική εισβολή στην Κύπρο δεν παραπέμφθηκαν στη δικαιοσύνη. Επίσης οι ίδιοι στρατιωτικοί αρχηγοί που ήταν υπεύθυνοι για την αποτυχία της επιστράτευσης και τη μη αντιμετώπιση της Τουρκικής εισβολής δια των Ελληνικών όπλων, όχι μόνο δεν παραπέμφθηκαν στη δικαιοσύνη αλλά  στη συνέχεια απόλαυσαν τις τιμές και τα προνόμια του επίτιμου αρχηγού. Και αφού δεν παραπέμφθηκαν στη Στρατιωτική Δικαιοσύνη οι Αρχηγοί, διέφυγαν και όλοι εκείνοι που φάνηκαν επιλήσμονες του όρκου τους κατά τις επιχειρήσεις για την απόκρουση του Αττίλα.

Η κυβέρνηση ήταν απούσα από τη Μικρά Ασία κατά την τελευταία οδυνηρή περίοδο της Εκστρατείας. Θεωρώ ως σοβαρότερες ευθύνες της: 1) Τη στρατηγική που αποφάσισε να ακολουθήσει για τη συνέχιση της εκστρατείας μετά την αποτυχία των επιχειρήσεων προς την Άγκυρα. 2) Την ανάθεση της διοίκησης της Στρατιάς Μικράς Ασίας στον εν αποστρατεία από το 1916 Υποστράτηγο Χατζανέστη, γνωστό για τον αυταρχικό και προβληματικό χαρακτήρα του. 3) Τη μεταφορά της κύριας προσπάθειας της Στρατιάς Μικράς Ασίας στην Ανατολική Θράκη. 4) Τη συγκρότηση δύο νέων Μεραρχιών στην Ανατολική Θράκη με σκοπό την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης. Ματαιωθείσης της εν λόγω επιχείρησης, οι νεοσυγκροτηθείσες Μεραρχίες δεν μεταφέρθηκαν στο μέτωπο του Αφιόν Καραχισάρ που αποτελούσε την αχίλλειο πτέρνα της Στρατιάς, αλλά παρέμειναν στην Ανατολική Θράκη. 5) Τη μη αντιμετώπιση της επικρατούσας ανισότητας στον καταβαλλόμενο φόρο αίματος από την υπό τα όπλα ευρισκόμενη δύναμη στρατευσίμων και εφέδρων. Είναι τραγικό όπως και να το δει κανείς ότι στη Μικρά Ασία επανέρχονταν ακόμη και οι τραυματίες των οποίων δεν είχαν επουλωθεί οι πληγές, ενώ στην ηπειρωτική Ελλάδα κρύπτονταν τα τέκνα των φίλων και ημετέρων.[4] 6) Την έλλειψη βούλησης να πατάξει αποφασιστικά και δυναμικά την τρομακτικών διαστάσεων ανυποταξία και λιποταξία που επικρατούσε, πράγμα που συνέβαλε μεταξύ πολλών άλλων στην κάθετη πτώση του ηθικού και της πειθαρχίας. 7) Την απουσία σοβαρού ενδιαφέροντος για την τροφοδοσία και μισθοδοσία των δυνάμεων που βρίσκονταν στη Μικρά Ασία. Θα μπορούσα να πω ότι η τότε Κυβέρνηση υπέθαλψε με την ανοχή που επέδειξε την ανυποταξία, τη λιποταξία και την ανισότητα στον καταβαλλόμενο φόρο αίματος, που στην τελική και σε συνδυασμό με άλλα ζητήματα είχε σαν αποτέλεσμα την πτώση του ηθικού και τη χαλάρωση της πειθαρχίας, ειδικά στις Μονάδες που δεν διέθεταν ψυχωμένες διοικήσεις. 8) Τέλος, η κυβέρνηση είναι αυτή που έχει πάντοτε την πολιτική ευθύνη για την προετοιμασία του Στρατιωτικού Οργανισμού να διεξαγάγει αποτελεσματικά τις πολεμικές επιχειρήσεις, αλλά και για τη νικηφόρα διεξαγωγή ενός πολέμου οσάκις αυτός επιβληθεί. Και τούτο επειδή ο Πόλεμος είναι από τη φύση του πολιτικό ζήτημα.

Όσον αφορά το επίπεδο της Στρατιωτικής Στρατηγικής, ο Διοικητής της Στρατιάς Μικράς Ασίας υπέχει βαρύτατες ευθύνες για τα εξής κυρίως ζητήματα: 1) Ενώ διέθετε ουσιώδη άποψη για την προβληματική κατάσταση του Μικρασιατικού Μετώπου, ασχολήθηκε από τη στιγμή που έφθασε στη Σμύρνη αποκλειστικά και μόνο με την οργάνωση και την εκτέλεση της επιχείρησης για τη κατάληψη της Κωνσταντινούπολης, η οποία εκτελούμενη θα έφερνε την Ελλάδα αντιμέτωπη με τις στρατιωτικές δυνάμεις των συμμάχων της, τη διαμεσολάβηση των οποίων ικέτευε για να εξευρεθεί λύση στο Μικρασιατικό ζήτημα. Κατόπιν τούτου ενίσχυσε τη Στρατιά Θράκης -μετονομάστηκε σε Δ΄ Σώμα Στρατού- με δυνάμεις που αφαιρέθηκαν από τη Μικρά Ασία και το Εσωτερικό της Χώρας. Με τις ενισχύσεις αυτές συγκροτήθηκαν δύο νέες Μεραρχίες.[5] 2) Μετά τη ματαίωση της αναφερόμενης επιχείρησης απέφυγε να μεταφέρει στη Μικρά Ασία τη μία τουλάχιστον εκ των δύο νεοσυγκροτηθεισών Μεραρχιών, προκειμένου να ενισχύσει το Α΄ Σώμα Στρατού στο οποίο είχε ανατεθεί η ευθύνη της άμυνας της εξέχουσας και το οποίο στερούταν ισχυρής και άμεσα διαθέσιμης εφεδρείας, μεγέθους τουλάχιστον ενισχυμένης Μεραρχίας. 3) Ουδόλως έλαβε υπόψη του την εμπεριστατωμένη και τεκμηριωμένη εισήγηση που του υπέβαλε ο Υπαρχηγός του Επιτελείου και Διευθυντής Επιχειρήσεων της Στρατιάς Συνταγματάρχης Μιχαήλ Πάσσαρης για τη μείωση των επί της αμυντικής γραμμής δυνάμεων και τη συγκρότηση ισχυρών εφεδρειών, μία εκ των οποίων αποτελούμενη από τη ΙΙα Μεραρχία θα συγκεντρωνόταν στην περιοχή του Μπαλ Μαχμούτ. 4) Τέλος κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων της 13^ης και 14^ης Αυγούστου, αλλά και στη συνέχεια, κατά τη διάρκεια των υποχωρητικών αγώνων, ήταν γεωγραφικά και στρατηγικά απών. Οσάκις, δε, επενέβη στη διεξαγωγή των επιχειρήσεων, έβλαψε την εξέλιξη του αγώνα.

Όσον αφορά το επιχειρησιακό επίπεδο, ο διοικητής του Α΄ Σώματος Στρατού Υποστράτηγος Τρικούπης, συνεχίζοντας να πειθαρχεί τυφλά στις διαταγές ενός απόντος Αρχιστράτηγου, αποδείχτηκε κατώτερος των περιστάσεων. Μολονότι το βράδυ της 13ης Αυγούστου είχε διαπιστώσει το τεράστιο μέγεθος της Τουρκικής ισχύος που είχε συγκεντρωθεί νότια του ποταμού Ακάρ και γνώριζε τα σοβαρά ρήγματα που είχε υποστεί σε διάφορα σημεία η αμυντική τοποθεσία, αποφάσισε να συνεχίσει τη μάχη επί της οχυρωμένης τοποθεσίας, ενώ ουδεμία εφεδρική δύναμη διέθεταν αυτός και οι Μεραρχίες του για να επέμβουν αποφασιστικά στη διεξαγωγή της μάχης. Η μόνη απόφαση που επεβάλετο να πάρει ήταν να αναλάβει την ευθύνη να διακόψει αμέσως τη μάχη και τη νύκτα της 13ης προς 14η Αυγούστου να συμπτύξει τις Μεραρχίες του Σώματος όσο το δυνατόν πλησιέστερα προς την οχυρωμένη τοποθεσία του Τουμλού Μπουνάρ. Κατ’ αυτό τον τρόπο θα μείωνε δραματικά το ανάπτυγμα του μετώπου και θα εξασφάλιζε χρόνο και ισχυρές εφεδρείες για να συνεχίσει τη μάχη υπό πλεονεκτικότερες συνθήκες. Η παραμονή των Μονάδων στην οχυρωμένη τοποθεσία κατά τη νύκτα της 13ης προς 14η Αυγούστου μέχρι και τη μεσημβρία της 14ης εξώθησε τις αντοχές τους στα άκρα άνευ λόγου, και επέφερε συντριπτικό κτύπημα στη συνοχή τους· ειδικά μάλιστα στη συνοχή των Μονάδων της Ι Μεραρχίας. Αναφορικά με την απόφαση του να συμπτύξει τις δυνάμεις του Σώματος εγγύτατα της κατεχόμενης τοποθεσίας αντιστάσεως, στο Μέρος ΙΙΙ της συγγραφής αναφερθήκαμε αναλυτικά στα προβλήματα και στα ελλείμματα που παρουσίαζε η διαταγή συμπτύξεως που εξέδωσε, τα οποία μέσα τους ενέκλειαν το σπέρμα της καταστροφής. Αν στα προβλήματα της διαταγής του Τρικούπη προσθέσουμε και ανάλογα προβλήματα και ελλείψεις που παρουσιάστηκαν στις διαταγές συμπτύξεως των υφιστάμενων του Σώματος διοικήσεων, την μάλλον εγνωσμένη αδυναμία και ανικανότητα κάποιων διοικητών να επιβληθούν στις Μονάδες τους και να τις διατηρήσουν σε συνοχή, την αβουλία και ατολμία άλλων διοικητών, τη μη εκτέλεση από αριθμό ανωτέρων διοικητών των εντολών που τους ανατέθηκαν, την απουσία γνώσης του εδάφους και την περιορισμένη ικανότητα των υπαρχόντων δρομολογίων που είχε δυσμενείς επιπτώσεις στην κίνηση των πεδινών Σχηματισμών και Μονάδων, ίσως δυνηθούμε να αντιληφθούμε τους λόγους που το Α΄ Σώμα Στρατού όχι μόνο ηττήθηκε κατά τον αμυντικό αγώνα στη δεξιά πτέρυγα της εξέχουσας του Αφιόν Καραχισάρ, αλλά στις επόμενες τρεις ημέρες της υποχωρητικής μάχης συνετρίβη ολοκληρωτικά η Ομάδα Μεραρχιών του Υποστράτηγου Τρικούπη.[6]

Αν κάποιοι πιστεύουν ότι τα όσα τραγικά συνέβησαν κατά την υποχωρητική μάχη που διεξήγαγε ο Στρατός μας στη Μικρά Ασία το 1922 αποτελούν μία ατυχή στιγμή του ιστορικού μας βίου, ή ότι συνέβησαν για πρώτη φορά, πιστεύω πως πλανώνται οικτρά επειδή αγνοούν την ιστορία μας και μάλιστα τη στρατιωτική. Συνέβησαν πάρα πολλές φορές στο παρελθόν και θα συμβούν και στο μέλλον επειδή ουδέποτε μελετήθηκαν αναλυτικά οι αιτίες των αδυναμιών, αποτυχιών και καταστροφών. Ούτε από τις πολιτικές ηγεσίες, αλλά ούτε και από τις στρατιωτικές. Δυστυχώς ο Στρατός μας, για τον οποίο μπορώ να έχω άποψη, δεν διαθέτει μηχανισμό αυτοδιόρθωσης.[7] Αυτά που συνέβησαν στη Μικρά Ασία τον Αύγουστο του 1922 συνέβησαν επίσης κατά τον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897, κατά την προσβολή της V Μεραρχίας στο Αμύνταιο το 1912 από ένα Τουρκικό Λόχο Πεζικού, κατά την πρώτη περίοδο του Εθνικού Διχασμού και τα τραγικά γεγονότα που εκτυλίχθηκαν στην Ανατολική Μακεδονία τον Αύγουστο του 1916 που είχαν σαν αποτέλεσμα την παράδοση της Ανατολικής Μακεδονίας και του Δ΄ Σώματος Στρατού στους Βουλγάρους, κατά την σύμπτυξη του Ελληνικού Στρατού από το Βορειοηπειρωτικό Μέτωπο και την τοποθεσία του Βερμίου τον Απρίλιο του 1941, και τέλος κατά την Τουρκική εισβολή στην Κύπρο τον Ιούλιο και Αύγουστο του 1974· ως επίσης και κατά τη γενική επιστράτευση-παρωδία που αποφασίστηκε και κηρύχθηκε στην Ελλάδα από τον Ιωαννίδη και τους άλλους στρατιωτικούς ηγέτες, οι οποίοι παρά την αποδεδειγμένη ευθύνη τους για την παταγώδη αποτυχία της γενικής κινητοποίησης των Ενόπλων Δυνάμεων και την ηγετική συμμετοχή τους στο πραξικόπημα κατά του Μακαρίου στην Κύπρο, στη συνέχεια τιμήθηκαν από τη Δημοκρατία. Την κινητοποίηση του 1987 την έζησα από κοντά, αλλά δεν μου επιτρέπεται να αναφερθώ περισσότερο. Άλλωστε νικήσαμε!

Ο Ελληνικός Στρατός δεν σπουδάζει συστηματικά τις υποχωρητικές επιχειρήσεις. Δεν τις σπουδάζει ούτε ως επιτελική εργασία, ούτε στις διάφορες ασκήσεις και ειδικά στις Τακτικές Ασκήσεις Άνευ Στρατευμάτων (ΤΑΑΣ) που διεξάγουν οι Σχηματισμοί. Ο Ελληνικός Στρατός δεν γνωρίζει πώς διεξάγονται οι υποχωρητικές επιχειρήσεις (απαγκίστρωση, επιβράδυνση, σύμπτυξη, αποχώρηση) επειδή όλοι πιστεύουν ότι σε έναν μελλοντικό πόλεμο θα είμαστε οπωσδήποτε νικητές και ως εκ τούτου δεν θα βρεθούμε στην ανάγκη να υποχωρήσουμε.

[Σημείωση: Κατά την άποψή μου οι υποχωρητικές επιχειρήσεις μπορούν να εξεταστούν ρεαλιστικά στις τακτικές ασκήσεις μετά στρατευμάτων (ΤΑΜΣ) που διεξάγονται στο επίπεδο Τακτικού Συγκροτήματος Συντάγματος – Τάγματος και Τεθωρακισμένης Ταξιαρχίας. Κατά την διάρκεια της μακράς υπηρεσίας μου σε Μονάδες Εκστρατείας μόνο τρεις φορές συμμετείχα σε ασκήσεις που εξεταζόταν και ο υποχωρητικός αγώνας στο αναφερόμενο επίπεδο. Μία το 1977 κατά την ΤΑΜΣ «ΑΙΣΙΟΣ ΟΙΩΝΟΣ» της XVI Μεραρχίας, μία το 1978 κατά της ΤΑΜΣ διπλής ενεργείας «ΑΡΗΣ», επίσης της XVI Μεραρχίας, και μία το 1984 κατά την ΤΑΜΣ «ΧΑΛΥΒΔΙΝΟΣ ΘΩΡΑΚΑΣ» της ΧΧΙΙΙ Τεθωρακισμένης Ταξιαρχίας. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι στις εν λόγω ασκήσεις εξεταζόταν ο μηχανισμός εκτέλεσης μία συντεταγμένης υποχώρησης σε καθαρό από τον εχθρό, τα πυρά και τις απώλειες περιβάλλον].

Θα πρέπει να δηλώσω ότι ο Στρατός μας στους μέχρι τώρα πολέμους μας έχει αποδείξει ότι είναι ανυπέρβλητος στην επίθεση. Αν και οι επιθέσεις του διεξήχθησαν συνήθως με το μοναδικό Ελληνικό τρόπο του Αέρα, με προβληματική υποστήριξη πυροβολικού και πολλές και αδικαιολόγητες απώλειες. Επίσης ο Στρατός μας έχει δείξει μεγάλες αρετές και κατά τη διεξαγωγή των αμυντικών αγώνων. Δυστυχώς όμως όσες φορές βρέθηκε στην ανάγκη να υποχωρήσει δεν υπήρξε συντεταγμένη υποχώρηση αλλά άτακτη και πανικόβλητη φυγή. Τούτο οφείλεται κατά την άποψή μου στους εξής κυρίως λόγους:

1. Ο Στρατός μας δεν σπουδάζει την περίπτωση της ήττας και το πως θα μειώσει τις εξ αυτής δυστυχίες.
2. Ο Στρατός μας και ειδικότερα οι υποστηρικτικές μη μάχης Μονάδες του δεν διέθεταν και δεν διαθέτουν προηγμένη εκπαίδευση μαχητή και υψηλού επιπέδου πειθαρχία, με αποτέλεσμα ακόμη και ένα ατύχημα περιορισμένης έκτασης να επιφέρει σύγχυση πανικό και τέλος να προκύπτει άτακτη φυγή.
3. Όλοι οι Μόνιμοι Αξιωματικοί θεωρούνται ικανοί να αναλάβουν τη διοίκηση Μονάδων επιπέδου Τάγματος μολονότι κάποιοι εξ αυτών δεν διαθέτουν τα απαιτούμενα διοικητικά και ηγετικά προσόντα.
4. Ο στρατιωτικός μας οργανισμός είναι ιδιαίτερα χαλαρός στα ζητήματα της ασφάλειας εξεταζομένης υπό την ευρεία της έννοια. Θυμηθείτε τα γεγονότα των Καστανεών με τη σύλληψη δύο μόνιμων στελεχών του Στρατού μας από τους Τούρκους. Τους συλληφθέντες ο τότε «γνωστός και μη εξαιρετέος» Υπουργός Εθνικής Άμυνας τους τίμησε ως ήρωες.

Η επιτυχής διεξαγωγή των υποχωρητικών επιχειρήσεων απαιτεί πάνω απ’ όλα απόλυτη πειθαρχία. Δυστυχώς ως λαός και ως πολίτες είμαστε ατομιστές και απεχθανόμαστε την πειθαρχία. Το επίπεδο της πειθαρχίας ενός Στρατού μετριέται στις δυσκολίες και όχι όταν όλα πάνε καλά. Η υποχωρητική μάχη για να διεξαχθεί με επιτυχία απαιτεί Διοικήσεις που διαθέτουν την απαιτούμενη βούληση να επιβάλλουν την πειθαρχία και να διατηρήσουν τη συνοχή στις Μονάδες τους, καθώς και αξιωματικούς και οπλίτες με υψηλό φρόνημα και συνείδηση του χρέους προς την Πατρίδα και τους συναδέλφους τους. Για την επιτυχή διεξαγωγή του υποχωρητικού αγώνα απαιτείται επίσης ακρίβεια στην εκτέλεση των εντολών, ευλαβική τήρηση των χρονικών προθεσμιών, καθορισμός προτεραιότητας χρήσης των δρομολογίων και αυστηρός έλεγχο της κυκλοφορίας. Προσέτι πριν την έναρξη της υποχωρητικής επιχείρησης επιβάλλεται να σταλούν εγκαίρως τμήματα υπό αξιωματικούς στη νέα τοποθεσία για την αναγνώριση των προς κατάληψη θέσεων και για την υποδοχή και την οδήγηση των Μονάδων στις προσδιορισμένες θέσεις τους, όταν αυτές θα εισέρχονται στην νέα τοποθεσία αντιστάσεως. Κατά τους υποχωρητικούς αγώνες του Αυγούστου του 1922 ουδέν των ανωτέρω τηρήθηκε. Οι εντολές των προϊσταμένων διοικήσεων δεν εκτελέστηκαν. Επικράτησε χάος, συνωστισμός και ανάμιξη Μονάδων στις στενωπούς και στις διασταυρώσεις των δρομολογίων και τέλος ήρθε η κατάρρευση του ηθικού και η πανικόβλητη φυγή. Η διαρροή των ανδρών από τις Μονάδες τους είχε λάβει γενική μορφή. Οι Μονάδες διαθέτοντας ελάχιστη δύναμη μόλις που συγκρατούνταν γύρω από ένα μικρό αριθμό πυρήνων.

Στη συνέχεια του κειμένου θα γίνουν φανερές οι αδυναμίες που παρουσιάστηκαν κατά τους υποχωρητικούς αγώνες που διεξήχθησαν από τη 14^η ώρα της 14^ης Αυγούστου μέχρι και τη 17^η Αυγούστου, για την κατανόηση των οποίων συντάχθηκε και η παρούσα εμβόλιμη ενότητα.

2. Η σύμπτυξη της Ι Μεραρχίας

2.1 Γενικές πληροφορίες για τη σύμπτυξη της Ι Μεραρχίας

Προκειμένου να γίνουν κατανοητά τα όσα θα αναφερθούν για τη σύμπτυξη του Αποσπάσματος Πλαστήρα κρίνεται σκόπιμο να αναφερθούμε δι’ ολίγων στα της συμπτύξεως της Ι Μεραρχίας που ενεργούσε στο δεξιό (δυτικό) του Αποσπάσματος Πλαστήρα.

Στο προηγούμενο κείμενο (Μέρος ΙΙΙ) περιγράψαμε ότι τη 13^η ώρα της 14^ης Αυγούστου κατέρρευσε η άμυνα στον Υποτομέα Σαβράν της Ι Μεραρχίας και ότι όλες οι Μονάδες που αμύνονταν στα Κ.Α. Κιλίτς Αρσλάν Μπελ, Τηλκί Κηρί Μπελ και Καγιαντιμπί υποχώρησαν ατάκτως προς το χωριό Μπαλ Μαχμούτ (περί της θέσεως του Υποτομέα Σαβράν βλέπε το υπ’ αριθμό 22 Σχεδιάγραμμα).

Ο διοικητής της Ι Μεραρχίας Υποστράτηγος Φράγκου Αθανάσιος που είχε μεταβεί στα βόρεια κράσπεδα του Τηλκί Κηρί Μπελ στάθηκε αδύνατο να συγκρατήσει τα ατάκτως υποχωρούντα τμήματα της Μεραρχίας του και κατόπιν τούτου μετέβη στο Στρατηγείο του, στο Μπαλ Μαχμούτ, και τη 1430 ώρα εξέδωσε διαταγή συμπτύξεως προκείμενου δι’ αυτής να επιδιώξει την όσο το δυνατό ταχύτερη ανασύνταξη των Μονάδων του.[8] Τα κύρια σημεία της αναφερόμενης διαταγής ήταν τα εξής:

α. Η Ι Μεραρχία θα συμπτυσσόταν στη γραμμή των υψωμάτων βορειοδυτικά του Καρατζά Εϋρέν (ύψ. Κουρουσού), βόρεια του Ντουζ Αγάτς (υψ. Μπακερτζίκ), νότια του Ακ Χισάρ, βόρεια του Κούμαρι Τσιφλίκ, βορείως του Αϊβαλή, βορειοδυτικά του Μπαλ Μαχμούτ, νότια του σιδηροδρομικού σταθμού Μπαλ Μαχμούτ (βλέπε Σχεδιάγραμμα υπ’ αριθμόν 22).

β. Οι δυνάμεις του Υποτομέα Σινάν Πασά, ήτοι τα 5ο και 37ο Συντάγματα Πεζικού υπό το διοικητή της VII Μεραρχίας Συνταγματάρχη Κουρουσόπουλο θα υποχωρούσαν στη γραμμή των υψωμάτων από Καρατζά Εϋρέν μέχρι τη γραμμή των υψωμάτων Αϊβαλή συμπεριλαμβανομένων.

γ. Το 23^ο Σύνταγμα Πεζικού, ΙΙΙ/4 και ΙΙ/22 Τάγματα, VIIβ ΜΟΠ, από γραμμής Αϊβαλή (όχι) μέχρις υψωμάτων νοτιοδυτικώς Κιουπρουλού. Διοικητής Συνταγματάρχης Λούφας.

δ. Οι δυνάμεις του Υποτομέα Σαβράν, ήτοι το 4^ο Σύνταγμα Πεζικού (μείον το ΙΙΙ/4 Τάγμα), το 22^ο Σύνταγμα (μείον το ΙΙ/22 Τάγμα) και το 49^ο Σύνταγμα, καθώς και οι λοιπές Μονάδες και Σχηματισμοί της Ι Μεραρχίας θα συμπτύσσονταν στην περιοχή του χωριού Μπασκιμσέ ως εφεδρεία της Μεραρχίας. Οι δυνάμεις αυτές έχρηζαν επείγουσας ανασυγκρότησης εξ αιτίας της κάθετης πτώσης του ηθικού τους και της μεγάλης διαρροής ανδρών που παρουσίασαν.

ε. Το 23^ο Σύνταγμα Πεζικού θα έπρεπε να επιδιώξει την αποκατάσταση συνδέσμου με την IV Μεραρχία η οποία πιθανόν να συμπτυσσόταν στη γραμμή Κιουπρουλού Γκεντζίκ Χαμάμ.

στ. Το Στρατηγείο της Μεραρχίας θα εγκαθίστατο στο χωριό Μπασκιμσέ.

Ο οποιοσδήποτε μπορεί να αντιληφθεί ότι στα υψώματα νοτιοδυτικά Κιουπρουλού όπου σύμφωνα με τη διαταγή συμπτύξεως του Α΄ Σώματος Στρατού (βλέπε Μέρος ΙΙΙ) θα εγκαθίστατο η IV Μεραρχία, ο Υποστράτηγος Φράγκου διέταξε να εγκατασταθούν τμήματα του 23^ου Συντάγματος. Αυτό ασφαλώς ήταν ένα πρόβλημα που εγκυμονούσε κινδύνους για την ομαλή συνέχεια της συμπτύξεως. Τη γενεσιουργό αιτία του εν λόγω προβλήματος την προσδιορίσαμε στο Μέρος ΙΙΙ όπου αναφέραμε ότι η τηλεφωνική επικοινωνία της Ι Μεραρχίας με το Α΄ Σώμα Στρατού είχε διακοπεί από την 1030 ώρα της 14^ης Αυγούστου και κατόπιν τούτου το μεν Α΄ Σώμα Στρατού όταν εξέδιδε τη διαταγή συμπτύξεως του μετώπου του αγνοούσε την κατάσταση της Ι Μεραρχίας, η δε Ι Μεραρχία αγνοούσε ότι τη 1030 ώρα ο διοικητής του Α΄ Σώματος Στρατού είχε εκδόσει γενική διαταγή συμπτύξεως των Μεραρχιών του Σώματος στη δεύτερη αμυντική τοποθεσία. Αν το γνώριζε δεν θα υπέβαλε σε άσκοπη θυσία τις Μονάδες του για την ανακατάληψη των απολεσθεισών θέσεων, θα εγκαθιστούσε το 23^ο Σύνταγμα ίσως και κάποια ακόμη Τάγματα σε μία δεύτερη γραμμή για να υποστηρίξουν την απαγκίστρωση των εν επαφή με τον εχθρό Μονάδων του και εν τέλει θα απέφευγε την πανικόβλητη υποχώρηση των δέκα Ταγμάτων του Υποτομέα Σαβράν στο Μπαλ Μαχμούτ, που ήταν αυτή που κατάφερε το τελειωτικό κτύπημα στη συνοχή και το ηθικό τους. Στο Μέρος ΙΙΙ προσδιορίσαμε αναλυτικά τα προβληματικά σημεία και τα τραγικά ελλείμματα που παρουσίαζε η διαταγή συμπτύξεως που εξέδωσε ο διοικητής του Α΄ Σώματος Στρατού Υποστράτηγος Τρικούπης, τη μη άμεση τηλεφωνική ενημέρωση από τον Τρικούπη των διοικητών των Μεραρχιών του Σώματος επί της απόφασής του να συμπτύξει τις δυνάμεις του Σώματος και ειδικότερα τη μη διαβίβαση της εν λόγω διαταγής διά του προσφορότερου και ταχύτερου μέσου στην Ι Μεραρχία, αφού η μετ’ αυτής τηλεφωνική επικοινωνία είχε διακοπεί από τη 1030 ώρα. Κατόπιν τούτων είναι εύλογο ότι ο Υποστράτηγος Φράγκου όταν τη 1430 ώρα εξέδιδε τη διαταγή συμπτύξεως της Μεραρχίας του αγνοούσε ότι στα υψώματα νοτίως Κιουπρουλού επί των οποίων διέταξε το 23^ο Σύνταγμα να εγκαταστήσει προφυλακές, θα εγκαθίσταντο τμήματα της IV Μεραρχίας. Όμως και οι Αρχηγοί Πυροβολικού και Μηχανικού του Α΄ Σώματος Στρατού που απεστάλλησαν ως σύνδεσμοι στην Ι Μεραρχία, όχι μόνο δεν έφεραν μαζί τους αντίγραφο της διαταγής συμπτύξεως του Α΄ Σώματος Στρατού, αλλά δεν ήταν και σε θέση να προσδιορίσουν στο Φράγκου ότι στα υψώματα νότια του Κιουπρουλού θα εγκαθιστούσε προφυλακές η IV Μεραρχία. Προφανώς η διαταγή συμπτύξεως του Α΄ Σώματος Στρατού δεν αναγνώστηκε παρουσία τουλάχιστον των Αρχηγών Πυροβολικού και Μηχανικού του Σώματος, αλλά ούτε κοινοποιήθηκε εγγράφως σε αυτούς.

Σχεδιάγραμμα 21. Απεικονίζονται: α) Η γραμμή των υψωμάτων επί των οποίων εγκαταστάθηκαν οι οργανικές και οι υπό διοίκηση Μονάδες του 23ου Συντάγματος. β) Το ύψωμα Τακλή Τεπέ επί του οποίου εγκαταστάθηκε το ΙΙ/23 Τάγμα Μαυρομιχάλη και το μέτωπο το οποίο κάλυψε σε σχέση με αυτό που προβλεπόταν στη διαταγή της IV Μεραρχίας να καλύψει το Απόσπασμα Πλαστήρα. γ) Η μη εκτέλεση από τους διοικητές του ΙΙ/22 και Ι/37 Ταγμάτων -Τρικαλιώτη και Δανίκα αντίστοιχα- των εντολών που έλαβαν περί εγκατάστασης των Ταγμάτων τους στα νοτιοανατολικά του Αϊβαλή υψώματα και η αυτόβουλη υποχώρησή τους προς το χωριό Μπασκιμσέ.

2.2 Η εγκατάσταση του 23^ου Συντάγματος στα περί το χωριό Μπαλ Μαχμούτ υψώματα

Ο προσωρινός διοικητής του 23^ου Συντάγματος Ταγματάρχης Διάμεσης εκτελώντας τη διαταγή συμπτύξεως της Ι Μεραρχίας, την οποία έλαβε από το Λοχαγό Μπουλαλά κατά το λυκόφως, δηλαδή περί την 1930-2000 ώραν, διέταξε τον διοικητή του ΙΙ/23 Τάγματος Λοχαγό Μαυρομιχάλη να εγκαταστήσει το Τάγμα του επί των υψωμάτων νότια του σιδηροδρομικού σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ. Το εν λόγω ύψωμα με υψοδείκτη 1185 εφέρετο υπό την ονομασία Τακλή Τεπέ.[9] Το ΙΙ/23 Τάγμα εγκαταστάθηκε στο αναφερόμενο ύψωμα και επί μετώπου 800 μέτρων (βλ. Σχεδιάγραμμα υπ’ αριθμόν 21).[10] Σύμφωνα με όσα θα αναφέρουμε στη συνέχεια, το Τάγμα Μαυρομιχάλη εγκαταστάθηκε στο δυτικό άκρο της γραμμής επί της οποίας -με βάση τη διαταγή συμπτύξεως της IV Μεραρχίας- θα εγκαθίστατο το Απόσπασμα Πλαστήρα και κάλυψε περίπου το 1/3 της εν λόγω γραμμής. Επίσης ο Ταγματάρχης Διάμεσης διέταξε το ΙΙΙ/4 Τάγμα υπό τον Ταγματάρχη Πρεμέτη να εγκατασταθεί επί των υψωμάτων νοτιοδυτικά του σιδηροδρομικού σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ, το δε ΙΙ/22 Τάγμα Τρικαλιώτη να καταλάβει τα υψώματα ανατολικά του Αϊβαλή. Ο διοικητής του ΙΙΙ/4 Τάγματος, μετά από πολλές διαμαρτυρίες, κατέλαβε τις θέσεις του. Ο Ταγματάρχης όμως Τρικαλιώτης επέστρεψε τη διαταγή αφού επ’ αυτής έγραψε ότι στερείται πυρομαχικών. Στη συνέχεια αποχώρησε αυτοβούλως προς Μπασκιμσέ.[11] Το ΙΙΙ/23 Τάγμα Βεντήρη, που είχε υποστεί μεγάλες απώλειες στο Κηλίτς Αρσλάν Μπελ, τηρήθηκε ως εφεδρεία και εγκαταστάθηκε επί των υψωμάτων βορείως του σιδηροδρομικού σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ. Επίσης και το Ι/23 Τάγμα Διάμεση μετακινήθηκε αργότερα στα υψώματα βορειοδυτικά του σιδηροδρομικού σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ. Επισημαίνεται ότι τα Τάγματα Μαυρομιχάλη και Διάμεση δεν έλαβαν μέρος στη μάχη της 13^ης και 14^ης Αυγούστου και ως εκ τούτου διατηρούσαν κατά μέγα μέρος ακεραία τη δύναμή τους.[12] Όλως αντιθέτως το ΙΙΙ/4 Τάγμα Πρεμέτη το πρωί της 13ης Αυγούστου αμύνθηκε στο Σ.Σ. Στηρίγματος Καγιαντιμπί επί του Μπελέν Τεπέ επί ένα πεντάωρο αντιμετωπίζοντας την 23η Τουρκική Μεραρχία των δέκα Ταγμάτων που υποστηριζόταν από 28 πυροβόλα, εκ των οποίων τα δώδεκα βαρέα. Λόγω όμως των μεγάλων απωλειών που υπέστη υποχώρησε σε κάποιο δασύλλιο νότια του χωριού Καγιαντιμπί και συνέχισε τη μάχη αναχαιτίζοντας την κάθοδο της Τουρκικής Μεραρχίας στην πεδιάδα του Σινάν Πασά. Στη θέση αυτή ενισχύθηκε από το ΙΙ/22 Τάγμα Τρικαλιώτη. Είναι προφανές ότι ο Ταγματάρχης Διάμεσης εμπιστεύτηκε την κάλυψη των υψωμάτων από ανατολικά του χωριού Αϊβαλή μέχρι το ύψος του Μπαλ Μαχμούτ σε δύο εξαιρετικά φθαρμένα και μειωμένης δυνάμεως Τάγματα -λόγω των απωλειών και της μεγάλης διαρροής ανδρών από τις τάξεις τους- και δεν εγκατέστησε το δικό του Ι/23 Τάγμα που διατηρούσε ακεραία τη δύναμή του επί του υψώματος 1220 βορειοδυτικά του Μπαλ Μαχμούτ. Ο Συνταγματάρχης Λούφας που αν και ασθενής βρισκόταν με το Σταθμό Διοικήσεώς του παρά τον αυχένα Γκεϊσλάρ αναφέρει ότι τα Τάγματα Καγιαντιμπί (ΙΙΙ/4 και ΙΙ/22) είχαν τελείως αποσυντεθεί.[13] Επίσης κατά την εξέτασή του ως μάρτυρος από την Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. ανέφερε ότι «το Τάγμα Πρεμέτη κατ’ όνομα μόνον δύναται να θεωρηθή τοιούτον, καθ’ όσον η δύναμίς του ήτο 50-60 ανδρών».[14] Όταν όμως περί την 20ή ώρα ανέλαβε πλήρως τη διοίκηση του Συντάγματός του δεν διαφοροποιήθηκε από την απόφαση του Διάμεση να εγκαταστήσει το Τάγμα Πρεμέτη στο αμέσως βορειοδυτικά του Μπαλ Μαχμούτ ύψωμα (υψ. 1220) αν και γνώριζε ποια ήταν η μαχητική κατάσταση του εν λόγω Τάγματος. Παρά ταύτα όμως ο Συνταγματάρχης Λούφας -προς ενίσχυση της γραμμής των προφυλακών νότια του ποταμού Ακάρ- διέταξε τον Ταγματάρχη Διάμεση να εγκαταστήσει τον 3^ο Λόχο του επί των υψωμάτων ανατολικά Αϊβαλή στη θέση που εγκατέλειψε ο Τρικαλιώτης και τον 1^ο Λόχο στον πεδινό διάδρομο του Μπαλ Μαχμούτ προκειμένου να συνδέει τα Τάγματα Πρεμέτη και Μαυρομιχάλη. Η φυγή των Ταγμάτων Τρικαλιώτη και Δανίκα από τα νοτιοανατολικά του Αϊβαλή υψώματα, όπως και η εγκατάσταση των Ταγμάτων Πρεμέτη και Μαυρομιχάλη στα υψώματα δυτικά και ανατολικά του Μπαλ Μαχμούτ είχαν σοβαρές συνέπειες στην εξέλιξη της υποχωρητικής μάχης και ειδικότερα στην καταστροφή της IV Μεραρχίας.

3. Η διαταγή συμπτύξεως της IV Μεραρχίας και οι δι’ αυτής καθοριζόμενες αποστολές στο Απόσπασμα Πλαστήρα και στα υπόλοιπα Συντάγματά της

Ο διοικητής της IV Μεραρχίας μετά τη συνάντησή του με το διοικητή του Α΄ Σώματος Στρατού επέστρεψε στο Στρατηγείο του και τη 12η ώρα εξέδωσε την ακόλουθη διαταγή συμπτύξεως.

«Αριθ. ε.π. 5457/3. Στρατηγείον 14 Αυγούστου 1922. ώρ. 12. Διαταγή. Τα τμήματα της Μεραρχίας θα συμπτυχθώσιν εν πλήρη τάξει και λαμβανομένων πάντων των μέτρων ασφαλείας δι’ ισχυρών οπισθοφυλακών ως κάτωθι. α) Το 8ον Σύν/μα προς Ελπιρέκ (Saray Duzu). Ώρα ενάρξεως 14η. β) Το 11ον Συν/μα … προς Ισμαήλ Κ. ώρα ενάρξεως 1430. γ) Το 26ον Συν/μα μετά σχηματισμών του και Τάγματος 46ου Συν/τος (ΧΙΙ Μεραρχίας) προς Ινάς και δυτικώς τούτου υψώματα, άτινα θέλει καταλάβη. Ώρα ενάρξεως μετά διάβασιν Ακάρ παρ’ 11ου. Η Διοίκησις 35ου Συν/τος θα ακολουθήσει την φάλαγγα ταύτην. δ) Το Απόσπασμα Πλαστήρα προς Νοτίως Κιοπρουλού υψώματα άτινα θα τηρήσει μετ’ Αντισυνταγματάρχου Καλλιαγκάκη (26ον Συν/μα) εγκαθιστάμενον ασφαλώς. Ώρα ενάρξεως συμπτύξεως 18η. Όριον δύο φαλάγγων (Πλαστήρα και Καλλιαγκάκη) 3 χιλμ. Νοτίως Κιοπρουλού ένθα συνδεθήσονται. Τα Αποσπάσματα Καλλιαγκάκη και Πλαστήρα θα συνταυτίσωσι τας κινήσεις των Ν. Ακάρ, ώστε να εξασφαλίζωσιν εκ παραλλήλου τας κινήσεις των Β. Ακάρ τμημάτων μας. Να έχωσιν υπ’ όψιν των, ότι η γραμμή Γκετζέκ Χαμάμ – υψώματα αμέσως ανατολικώς Μπαλ Μαχμούτ θα αποτελέση την γραμμήν αντιστάσεως της Μεραρχίας με τας φάλαγγας 8ου και 11ου εν εφεδρεία εις Κιοπρουλού. Σταθμός Διοικήσεως Μεραρχίας εις Κιοπρουλού μετά την εγκατάστασιν προφυλακών. … Δ. Δημαράς Υποστρ.».[15]

3.1 Η διαταγή συμπτύξεως της IV Μεραρχίας αποτυπωμένη σε σχεδιάγραμμα

Σχεδιάγραμμα 22: Απεικονίζεται η επικρατούσα τακτική κατάσταση τη 12η ώρα νότια του ποταμού Ακάρ καθώς και οι καθοριζόμενες στη διαταγή συμπτύξεως της IV Μεραρχίας κατευθύνσεις συμπτύξεως των Συνταγμάτων και Αποσπασμάτων της, ως επίσης και οι προς κατάληψη θέσεις τελικού προορισμού τους

Στο Σχεδιάγραμμα υπ’ αριθμόν 22 παρουσιάζονται τα εξής ζητήματα:

α. Οι θέσεις των αντιπάλων δυνάμεων τη 12^η μεσημβρινή ώρα που εκδόθηκε η διαταγή συμπτύξεως της IV Μεραρχίας. Ειδικότερα σημειώνονται ότι στο μεν αμυντικό τομέα της Ι Μεραρχίας οι Ελληνικές δυνάμεις διατηρούν ακόμη υπό τη κατοχή τους τις βόρειες υπώρειες των υψωμάτων Τηλκί Κηρί Μπελ, Κηλίτς Αρσλάν Μπελ και Χασάν Μπελ, στο δε τομέα της IV Μεραρχίας έχουν χαθεί από νωρίς το πρωί τα ζωτικά υψώματα Καλετζίκ και Πριονοειδής Βράχος και κατόπιν τούτου είχε δημιουργηθεί ένα ευρύ ρήγμα μεταξύ των υψωμάτων Βελισαρίου και Πριονοειδούς Βράχου. Η εσπευσμένη εγκατάσταση του Αποσπάσματος Καλιαγκάκη στο Μουτατίμπ Νταγ αναχαίτισε προσωρινά την κάθοδο των Τουρκικών δυνάμεων στην πεδιάδα του Αφιόν Καραχισάρ.

β. Οι κατευθύνσεις επί των οποίων θα συμπτύσσονταν τα οργανικά και τα υπό τη διοίκηση της IV Μεραρχίας Συντάγματα και Αποσπάσματα. Οι κατευθύνσεις σημειώνονται με διακεκομμένη γραμμή μπλε χρώματος

γ. Η θέση που θα καταλάμβανε μετά το πέρας της σύμπτυξης η IV Μεραρχία στη στενωπό του Κιουπρουλού με τα 8^ο, 11^ο και 35^ο Συντάγματα της, καθώς και τις λοιπές Μονάδες και Σχηματισμούς της.

δ. Η γραμμή των υψωμάτων νότια του χωριού Κιουπρουλού στην οποία θα εγκαθίσταντο τα Αποσπάσματα Πλαστήρα και Καλιαγκάκη για να προκαλύψουν την IV Μεραρχία κατά τη νύκτα της 14^ης προς 15^η Αυγούστου. Η γραμμή αυτή θα αποτελούσε και τη γραμμή αντιστάσεως της Μεραρχίας για την επομένη ημέρα της 15^ης Αυγούστου (σημειώνεται με διακεκομμένη γραμμή μπλε χρώματος).

ε. Το σημείο «x» τρία χιλιόμετρα νότια του Κιουπρουλού στο οποίο θα αποκαθιστούσαν σύνδεσμο τα Αποσπάσματα Πλαστήρα και Καλλιαγκάκη. Κατόπιν τούτου είναι προφανές ότι το μεν Απόσπασμα Πλαστήρα θα εγκαθίστατο στα νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού υψώματα, το δε Απόσπασμα Καλλιαγκάκη στα νοτιοανατολικά του Κιουπρουλού υψώματα. Τούτο ενέχει ιδιαίτερη σημασία επειδή ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας στην Έκθεσή του αναφέρει ότι διήλθε από τα νοτίως Κιουπρουλού υψώματα και επ’ αυτών βρήκε εγκατεστημένα τμήματα του 23ου Συντάγματος. Ενδεχομένως η εν λόγω αναφορά να είναι λανθασμένα διατυπωμένη, αλλά δεν αποκλείεται ο Πλαστήρας να μην είχε αντιληφθεί ότι έπρεπε να εγκαταστήσει το Απόσπασμά του επί των νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού υψωμάτων. Πάντως επί των νοτίως του Κιουπρουλού υψωμάτων και επί μετώπου δυόμιση περίπου χιλιομέτρων κανένα Ελληνικό τμήμα δεν εγκαταστάθηκε. Το ΙΙ/23 Τάγμα Μαυρομιχάλη όπως ήδη αναφέραμε εγκαταστάθηκε στο άκρο δυτικό της γραμμής επί της οποίας έπρεπε να εγκατασταθεί το Απόσπασμα Πλαστήρα και επί μετώπου 800 μέτρων, το δε Απόσπασμα Καλλιαγκάκη εγκαταστάθηκε ανατολικότερα του καθορισθέντος Σημείου Συνδέσμου των δύο Αποσπασμάτων. Περί αυτού του ζητήματος θα αναφερθούμε στην ενότητα που αφορά τη σύμπτυξη της IV Μεραρχίας.

στ. Το άνοιγμα του μετώπου επί του οποίου θα εγκαθίστατο το Απόσπασμα Πλαστήρα ανερχόταν σε δυόμιση χιλιόμετρα περίπου, όπως προκύπτει από την κλίμακα του χάρτη του σχεδιαγράμματος. Κατόπιν τούτου και σε συνδυασμό με τα όσα αναφέραμε περί της εγκατάστασης του του ΙΙ/23 Τάγμα Μαυρομιχάλη στα υψώματα νότια του σιδηροδρομικού σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ προκύπτει ότι το αναφερόμενο Τάγμα κάλυψε το 1/3 της γραμμής επί της οποίας έπρεπε να εγκατασταθεί το Απόσπασμα Πλαστήρα.

ζ. Η γραμμή των υψωμάτων επί της οποίας θα εγκαθίσταντο μετά τη σύμπτυξή τους η Ι μετά της VII και η ΧΙΙ Μεραρχίες, σύμφωνα με τα καθοριζόμενα στη διαταγή συμπτύξεως του Α΄ Σώματος Στρατού.

η. Το χωριό Μπαϊράμ Γκιόλ παρά το οποίο εγκαταστάθηκε το Στρατηγείο του Α΄ Σώματος Στρατού. Υπενθυμίζεται ότι στη διαταγή συμπτύξεως του Α΄ Σώματος Στρατού καθοριζόταν ότι το Στρατηγείο του Σώματος θα εγκαθίστατο στο Καζλί Γκιόλ Χαμάμ. Στη συνέχεια καθορίστηκε ως χώρος εγκατάστασης το Αραπλή Τσιφλίκ, αλλά όταν ο Στρατηγός Τρικούπης έφθασε στον εν λόγω χώρο διαπίστωσε ότι επρόκειτο περί στενωπού και αποφάσισε να εγκαταστήσει το Στρατηγείο του στο Μπαϊράμ Γκιόλ.

3.2 Σχολιασμός της διαταγής συμπτύξεως της IV Μεραρχίας

Κατ’ αρχάς πρέπει να σημειώσουμε ότι από τη διαταγή συμπτύξεως της IV Μεραρχίας απουσιάζει μία συνοπτική παράγραφος που να καθορίζει την εγκατάσταση ελέγχου κυκλοφορίας –π.χ. από την Ημιλαρχία- επί των δρομολογίων συμπτύξεως, καθώς και την έγκαιρη προαποστολή έφιππων ομάδων από κάθε Σύνταγμα και Μονάδα για τη σήμανση των χώρων εγκατάστασης των Μονάδων τους και την υποδοχή και οδήγηση αυτών στις θέσεις τους όταν θα έφθαναν στους χώρους τελικού προορισμού τους.

Η διαταγή συμπτύξεως της IV Μεραρχίας προέβλεπε ότι η σύμπτυξη των Συνταγμάτων της θα εγένετο υπό την κάλυψη ισχυρών οπισθοφυλακών και κατά σειρά εκ του αριστερού της προς το δεξιό. Τούτο εγένετο για τον εξής λόγο: Μετά την απώλεια του Καλετζίκ εξέτεθησαν σε κύκλωση και αποκοπή τα 8ο και 11ο Συντάγματα που συνέχιζαν να βρίσκονται σε στενή εμπλοκή με τον εχθρό και να αποκρούουν τις επαναλαμβανόμενες επιθέσεις της 8^ης Τουρκικής Μεραρχίας ενισχυμένης με το 36^ο Σύνταγμα της 12^ης Μεραρχίας και ένα Σύνταγμα Ιππικού. Η αποκοπή των αναφερομένων Συνταγμάτων αποφεύχθηκε προσωρινά με την εγκατάσταση του Αποσπάσματος Καλιαγκάκη (26^ο Σύνταγμα) στο Μουταντίμπ Νταγ. Παρά ταύτα τα 8^ο και 11^ο Συντάγματα θα έπρεπε να παραμείνουν στη θέση τους μέχρι την αποχώρηση από το Αφιόν Καραχισάρ όλων των Μονάδων και Σχηματισμών του Α΄ Σώματος Στρατού και της IV Μεραρχίας, καθώς και την καταστροφή των μέσων και υλικών των οποίων θα ήταν αδύνατη η εκκένωση. Στη συνέχεια το 8^ο Σύνταγμα τη 14^η ώρα και το 11^ο Συντάγματα τη 1430 ώρα θα έπρεπε να διακόψουν τη στενή εμπλοκή τους με τον εχθρό, πράγμα εξαιρετικά δυσχερές αφού η απαγκίστρωση θα γινόταν αντιληπτή από τον εχθρό, και ακολούθως να διανύσουν αποστάσεις πλέον των 25 χιλιομέτρων για να φθάσουν στο χώρο τελικού προορισμού τους στη στενωπό του Κιουπρουλού (σχετικά με τις αποστάσεις βλέπε σχεδιάγραμμα 21). Λαμβάνοντας υπόψη ότι τα υπάρχοντα περιορισμένα δρομολόγια δεν θα είχαν απελευθερωθεί έγκαιρα από τις Μονάδες και τους Σχηματισμούς του Α΄ Σώματος Στρατού και της IV Μεραρχίας που υποχωρούσαν από την πόλη του Αφιόν Καραχισάρ, συνοδευόμενα και από 5.000 Αρμένιους πρόσφυγες, ήταν εύλογο ότι τα 8^ο και 11^ο Συντάγματα θα εισέρχονταν στην στενή κοιλάδα του Κιουπρουλού, από τη στενωπό παρά το Γκετζέκ Χαμάμ, τις μεταμεσονύκτιες ώρες, όπως και τελικά συνέβη. Μέχρι τα 8^ο και 11^ο Συντάγματα να υπερβούν την πόλη του Αφιόν Καραχισάρ επιβαλλόταν η υποχώρησή τους να καλύπτεται ισχυρά από τα Αποσπάσματα Πλαστήρα και Καλιαγκάκη, πράγμα που αναφέρεται σαφέστατα στη διαταγή της IV Μεραρχίας. Το Απόσπασμα Καλιαγκάκη θα αποχωρούσε από το Μουτατίμπ Νταγ μετά τη διάβαση του 11^ου Συντάγματος από τον ποταμό Ακάρ, ήτοι περί τη 17^η με 18^η περίπου ώρα, το δε Απόσπασμα Πλαστήρα θα αποχωρούσε από τα υψώματα Μπελ Τεπέ τη 18^η ώρα. Ειρήσθω εν παρόδω ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν είχε ενημερώσει την IV Μεραρχία ούτε για την απώλεια του Καλετζίκ, αλλά ούτε και για τη θέση στην οποία είχε υποχωρήσει το Απόσπασμά του. Υπενθυμίζεται ότι αρχικά υποχώρησε στα υψώματα Βελισαρίου και τη 1615 ώρα στα υψώματα Μπελ Τεπέ.

Τα παραπάνω κρίθηκε σκόπιμο να αναφερθούν και να προσδιοριστούν αναλυτικά επειδή από πολλούς έχει εγερθεί το ερώτημα γιατί η IV Μεραρχία δεν χρησιμοποίησε για την προκάλυψή της στα υψώματα νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού τα οργάνικά της Συντάγματα που θα υποχωρούσαν ενωρίτερα, αλλά το υπό τη διοίκησή της Απόσπασμα Πλαστήρα που είχε λάβει μέρος στη διήμερη μάχη στο Κ.Α. Καμελάρ και είχε υποστεί «τρομακτικές απώλειες». Ένας εκ τούτων είναι και ο Παπαθανασόπουλος ο οποίος στο άρθρο του στην εφημερίδα ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝ με τίτλό ΚΙΟΠΡΟΥΛΟΥ, γράφει τα εξής:

«Η αυτή διαταγή ώριζε ότι το σύνταγμα Πλαστήρα που θα έφευγε τελευταίο, έπρεπε και να εγκαταστήσει προφυλακάς στο Κιοπρουλού ενώ τα άλλα, που θα έφθαναν πολλές ώρες πρώτα, θα έμεναν ως εφεδρεία (!) στο Κιοπρουλού.»[16]

Κατά τον υπογράφοντα ο Παπαθανασόπουλος εκφράζει τη φωνή του τότε «κυρίου του». Προφανώς οι αναγνώστες της εφημερίδας αγνοούσαν την επικρατούσα τακτική κατάσταση το πρωί της 14^ης Αυγούστου στο μέτωπο του Αφιόν Καραχισάρ, καθώς και τη γεωγραφία της περιοχής και επομένως ο Παπαθανασόπουλος μπορούσε να γράφει ό,τι θέλει και να γίνεται πιστευτός. Εν πάση περιπτώσει η απάντηση σε αυτό το ζήτημα όπως μπορεί να αντιληφθεί ο καθείς είναι απλή: Τα Αποσπάσματα Πλαστήρα και Καλιαγκάκη βρίσκονταν στο δεξιό της IV Μεραρχίας και εκ των πραγμάτων ήταν αυτά που θα κάλυπταν την σύμπτυξη του 8^ου και του 11^ου Συνταγμάτων, που βρίσκονταν πολύ ανατολικότερα. Κατόπιν τούτων τα δύο Αποσπάσματα επιβαλλόταν να αποχωρήσουν από τις θέσεις τους τελευταία, ή εν πάση περιπτώσει αφού το 8^ο και το 11^ο Συντάγματα θα διέρχονταν αρκετά βόρεια του Αφιόν Καραχισάρ. Τελικά αυτό που συνέβη είναι ότι το 8^ο Σύνταγμα έφθασε στην παρά το χωριό Ακσίν γέφυρα του ποταμού Ακάρ τη 19^η ώρα, δηλαδή μετά τη 18^η ώρα που με βάση τη διαταγή της IV Μεραρχίας θα άρχιζε η σύμπτυξη του Αποσπάσματος Πλαστήρα. Πλέον τούτου τα Αποσπάσματα Πλαστήρα και Καλιαγκάκη για να φθάσουν στα υψώματα νοτίως του Κιουπρουλού έπρεπε να διανύσουν σε ευθεία γραμμή το μεν πρώτο απόσταση επτά χιλιομέτρων το δε δεύτερο απόσταση δέκα χιλιομέτρων, δηλαδή αποστάσεις που θα καλύπτονταν σχετικά σύντομα αφού επί των κατευθύνσεων συμπτύξεώς που θα συμπτύσσονταν δεν θα υποχωρούσαν άλλες Μονάδες. Εφόσον το Απόσπασμα Πλαστήρα άρχιζε την υποχωρητική κίνησή του τη 18^η ώρα θα μπορούσε να βρίσκεται στα υψώματα νοτίως Κιουπρουλού το αργότερο την 2030 ώρα περίπου, δεδομένου ότι η κίνηση του μέχρι τη 1930 ώρα θα διεξαγόταν υπό συνθήκες φωτός ημέρας και το υπόλοιπο υπό συνθήκες λυκόφωτος. Όλως αντιθέτως το 8^ο και το 11^ο Συντάγματα που συνέχιζαν τη μάχη θα έπρεπε τη 14^η ώρα να αρχίσουν να απαγκιστρώνονται από τη στενή εμπλοκή τους με τις Τουρκικές δυνάμεις και στη συνέχεια να διανύσουν αποστάσεις τριάντα χιλιομέτρων για να φθάσουν στο Κιουπρουλού. Ακόμη και στην περίπτωση που η κίνησή τους διεξαγόταν υπό τις πλέον ευνοϊκές συνθήκες, η άφιξή τους στο Κιουπρουλού δεν αναμενόταν πριν το μεσονύκτιο. Για όσους δεν γνωρίζουν από στρατιωτικές πορείες, που ασφαλώς είναι και οι περισσότεροι,[17] για τη διάνυση μίας απόστασης τριάντα χιλιομέτρων από μία στατιωτική δύναμη που φέρει πλήρη φόρτο μάχης απαιτούνται τουλάχιστον οκτώ έως εννέα ώρες, στην περίπτωση που η πορεία διεξάγεται επί οδού καλής βατότητας.

Φωτογραφία 23. Σημειώνεται η θέση σημαντικών τοποθεσιών και ζητημάτων που αναφέρονται στο κείμενο

Τα Αποσπάσματα Πλαστήρα και Καλιαγκάκη θα εγκαθίσταντο στα υψώματα νότια του χωριού Κιοπρουλού από το Γκετζέκ Χαμάμ μέχρι τα υψώματα ανατολικά του Μπαλ Μαχμούτ προκειμένου να προκαλύψουν τις λοιπές δυνάμεις της IV Μεραρχίας που θα βρίσκονταν στην περιοχή του Κιοπρουλού. Οι δυνάμεις αυτές συνίσταντο από τα 8^ο και 11^ο Συντάγματα, τα υπολείμματα του 35^ου Συντάγματος, το πεδινό και το βαρύ πυροβολικό της Μεραρχίας, καθώς και τις λοιπές Μονάδες και Σχηματισμούς της Μεραρχίας. Υπόψη ότι το πεδινό και βαρύ Πυροβολικό, καθώς και οι πεδινοί Σχηματισμοί της Μεραρχίας απαιτούσαν την ύπαρξη δρομολογίων καλής βατότητας για να μετακινηθούν. Η γραμμή των υψωμάτων Γκετζέκ Χαμάμ – υψώματα ανατολικά Μπαλ Μαχμούτ θα αποτελούσε τη γραμμή αντιστάσεως της Μεραρχίας. Τα Αποσπάσματα Πλαστήρα και Καλιαγκάκη θα έπρεπε να συνταυτίσουν τις κινήσεις τους νότια του ποταμού Ακάρ, προκειμένου από τις πρωινές ώρες της 15^ης Αυγούστου να καλύψουν με ασφάλεια την κατά πάσα πιθανότητα υποχώρηση της IV Μεραρχίας βόρεια του ποταμού Ακάρ, δεδομένου ότι η γραμμή των εν λόγω υψωμάτων δεν ήταν κατάλληλη για τη διεξαγωγή αμυντικού αγώνα. Τα δύο Αποσπάσματα θα συνδέονταν μεταξύ τους τρία χιλιόμετρα νότια του χωριού Κιουπρουλού. Ο Σταθμός Διοικήσεως της Μεραρχίας θα εγκαθίστατο στο χωριό Κιουπρουλού όπου οι οργανικές και υπό τη διοίκηση της Μεραρχίας Μονάδες θα έπρεπε να αποστείλουν αξιωματικούς συνδέσμους προς λήψη των διαταγών της Μεραρχίας.

Από τα παραπάνω προκύπτει ότι το Απόσπασμα Πλαστήρα όφειλε να εγκατασταθεί επί της γραμμής των υψωμάτων αμέσως ανατολικά του χωριού Μπαλ Μαχμούτ με την ονομασία Τακλή Τεπέ και υψοδείκτη 1185 μέτρα μέχρι ένα σημείο κείμενο 3 χιλιόμετρα νότια του χωριού Κιουπρουλού, όπου θα συνδεόταν με το δεξιό του Αποσπάσματος Καλιαγκάκη. Η γραμμή αυτή μετά της γραμμής που θα εγκαθίστατο το Απόσπασμα Καλλιαγκάκη θα αποτελούσε τη γραμμή άμυνας της IV Μεραρχίας για την επομένη 15^η Αυγούστου και τα δύο Αποσπάσματα θα έπρεπε να την τηρήσουν υπό την κατοχή τους για όσο χρόνο θα προέβλεπε η διαταγή της Μεραρχίας που θα εκδιδόταν κατά τη διάρκεια της νύκτας της 14^ης/15^η Αυγούστου.

4. Περί της ώρας παραλαβής από τον Συνταγματάρχη Πλαστήρα της διαταγής συμπτύξεως της IV Μεραρχίας

Εκ της Εκθέσεως Πεπραγμένων του Συνταγματάρχη Πλαστήρα:

Υπενθυμίζεται ότι στο Μέρος ΙΙΙ αναφέραμε ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας τη 1615 ώρα άρχισε να συμπτύσσει τις δυνάμεις του από τις θέσεις που κατείχαν στα υψώματα Βελισαρίου, 1535 και Καραμπιλεγκίμ, προς τα υψώματα Μπελ Τεπέ.[18]

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αναφέρει στην Έκθεσή του ότι ευρισκόμενος επί των υψωμάτων Μπελ Τεπέ έλαβε τη 18η ώρα διά του αξιωματικού συνδέσμου του στην IV Μεραρχία τη διαταγή συμπτύξεως της Μεραρχίας. Η διαταγή αυτή περιλαμβάνεται στην Έκθεση του.[19] Επομένως ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας έλαβε γνώση της αποστολής που του ανατέθηκε, η οποία προέβλεπε ότι το Απόσπασμά του μετά την αποχώρησή του από τις θέσεις που κατείχε θα έπρεπε να εγκατασταθεί επί της γραμμής των υψωμάτων νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού.

Σχολιασμός

Ασφαλώς προκαλούνται απορίες και ερωτηματικά για τους λόγους που όπως αναφέρει ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας η διαταγή συμπτύξεως της IV Μεραρχίας του παραδόθηκε έξι ώρες μετά την έκδοσή της. Ο ίδιος όμως δεν κάνει κάποιο σχόλιο στην Έκθεσή του για την καθυστερημένη λήψη της διαταγής. Είναι όμως προφανές από τη σχετική αναφορά στην Έκθεσή του ότι τη διαταγή συμπτύξεως την παρέλαβε από τον αξιωματικό σύνδεσμο του Συντάγματός του στο Στρατηγείο της IV Μεραρχίας. Επομένως είτε η Μεραρχία παρέδωσε στον αξιωματικό σύνδεσμό του Πλαστήρα τη διαταγή της σε χρόνο πολύ μετά την έκδοσή της, είτε την παρέδωσε αμέσως, όπως και στα άλλα Συντάγματά της, αλλά ο σύνδεσμός του Πλαστήρα καθυστέρησε να την παραδώσει στο διοικητή του. Υπάρχει περίπτωση η IV Μεραρχία να μην παρέδωσε έγκαιρα τη διαταγή της στον αξιωματικό σύνδεσμο του Αποσπάσματος Πλαστήρα; Πιστεύω ότι αυτό θα πρέπει να αποκλειστεί. Η IV Μεραρχία είχε κάθε λόγο η διαταγή της να παραδοθεί εγκαίρως στις Μονάδες της, όπως και πράγματι συνέβη. Τα οργανικά Συντάγματα της Μεραρχίας και το Απόσπασμα Καλλιαγκάκη, παρέλαβαν τη διαταγή της μέχρι τη 14η ώρα. Ειδικότερα μάλιστα η IV Μεραρχία πρέπει να επειγόταν να παραδοθεί η διαταγή της εγκαίρως στα Αποσπάσματα Πλαστήρα και Καλλιαγκάκη επειδή ήταν αυτά που θα κάλυπταν τη συγκέντρωση όλων των Μονάδων της στο Κιουπρουλού. Ήταν δηλαδή αυτά που θα της παρείχαν ασφάλεια. Εν πάση περιπτώσει στην περίπτωση που ο Πλαστήρας παρέλαβε τη διαταγή της Μεραρχίας τη 18^η ώρα είναι λογικό ότι θα ρώτησε το αξιωματικό σύνδεσμό του για το λόγο που καθυστέρησε να του παραδώσει τη διαταγή της Μεραρχίας. Όμως δεν αναφέρει τίποτε επ’ αυτού, δηλαδή για ποιο λόγο περιήλθε η διαταγή της Μεραρχίας καθυστερημένα στα χέριά του, παρ’ ότι επρόκειτο περί σοβαρού ζητήματος. Το όλο παραπέμπει στο ότι ο Πλαστήρας επιδιώκει με την αναφορά του περί λήψης της διαταγής της IV Μεραρχίας εξαιρετικά καθυστερημένα να δημιουργήσει την εντύπωση ότι ο διοικητής της IV Μεραρχίας τον είχε «ξεχάσει/ξεγράψει».

Πόσο αληθές μπορεί να είναι ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας παρέλαβε τη διαταγή συμπτύξεως της IV Μεραρχίας τη 18^η ώρα; Το θεωρώ απίθανο. Πιστεύω ότι ο Πλαστήρας παρέλαβε τη διαταγή αρκετά νωρίτερα, αλλά η αναφορά του ότι την παρέλαβε τη 18^η ώρα, ήτοι έξι ώρες μετά την έκδοσή της, εξυπηρετεί την προσπάθεια του να δικαιολογηθεί για τη μη εκτέλεση της εντολής που του ανατέθηκε, πράγμα που θα αναλύσουμε εκτενώς στη συνέχεια.

Ο τότε Υπασπιστής του Συνταγματάρχη Πλαστήρα, Αντισυνταγματάρχης ε.α. Παπαθανασόπουλος, στη συνέχεια των άρθρων του στην εφημερίδα ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝ, προβάλλει έντονα την καθυστερημένη λήψη της διαταγής συμπτύξεως της IV Μεραρχίας για να δικαιολογήσει ασφαλώς τη μη εκτέλεση αυτής από τον πρώην διοικητή του. Ο Παπαθανασόπουλος γνωρίζει το κείμενο της διαταγής συμπτύξεως της IV Μεραρχίας, αφού αυτή υπάρχει στην Έκθεση Πλαστήρα, ότι αυτή εκδόθηκε τη 12η ώρα και ότι σε αυτή καθοριζόταν πως η υποχώρηση του Αποσπάσματος Πλαστήρα θα άρχιζε τη 18η ώρα. Επίσης γνωρίζει ότι ο Πλαστήρας αναφέρει στην Έκθεσή του ότι παρέλαβε τη διαταγή της Μεραρχίας τη 18^η και ότι άρχισε να συμπτύσσει το Απόσπασμά του τη 1830 ώρα.[20]

Παρά ταύτα ο Παπαθανασόπουλος αναφερόμενος στον Πλαστήρα γράφει τα εξής:

«… και δεν υπεχώρησε παρά την 19^ην ώραν όταν έλαβε την διαταγήν υποχωρήσεως, ύστερα από επτάμισυ ώρες από της εκδόσεώς της. Η διαταγή αυτή υπ’ αριθ. 5457 εξεδόθη την 11^ην ώραν της 14^ης Αυγούστου και απεστάλη στον Πλαστήρα ύστερα από επτά (!) ώρες. … Αν ο Πλαστήρας είχε λάβει την διαταγήν υποχωρήσεως από της μεσημβρίας, όπως έπρεπε να γίνει αφού εξεδόθη την 11^ην ώραν, θα εφρόντιζε να απαγκιστρώση εγκαίρως το σύνταγμά του για να μη υφίσταται τας τρομακτικάς απωλείας που είχε πολεμώντας άσκοπα επί επτά ώρες. Έτσι θα εγλύτωνε 400 περίπου ευζώνους, εκ των οποίων 150 περίπου νεκρούς.».[21]

Με βάση τα όσα έχουμε αναφέρει μέχρι τούδε ο οποιοσδήποτε μπορεί να αντιληφθεί τα ψεύδη που γράφει ο Παπαθανασόπουλος για να δικαιολογήσει την ανυπακοή του πρώην «αφεντικού του». Ο Διοικητής της IV Μεραρχίας Υποστράτηγος Δημαράς και ο Επιτελάρχης του Ταγματάρχης Τσολάκογλου αναφέρουν στις Εκθέσεις τους ότι η διαταγή συμπτύξεως της IV Μεραρχίας εκδόθηκε τη 12^η μεσημβρινή ώρα, πράγμα που αναγράφεται και στη διαταγή.[22] Αν η διαταγή είχε εκδοθεί την 11^η ώρα και ο Πλαστήρας την έλαβε τη 19^η ώρα, τότε θα είχαν παρέλθει από την έκδοση της διαταγής οκτώ ώρες και όχι «επτά» ή «επτάμισυ ώρες από της εκδόσεώς της» που αναφέρει ο Παπαθανασόπουλος στο παραπάνω απόσπασμα του άρθρου του. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ακόμη και αν ελάμβανε τη διαταγή της IV Μεραρχίας νωρίτερα όφειλε να αρχίσει τη σύμπτυξη του Αποσπάσματός του τη 18^η ώρα όπως καθοριζόταν στη διαταγή της Μεραρχίας και σε καμία περίπτωση ενωρίτερα, όπως γράφει ο Παπαθανασόπουλος. Εν πάση περιπτώσει ο Πλαστήρας αναφέρει ότι η σύμπτυξη του Αποσπάσματός του άρχισε τη 1830 ώρα. Πολύ μικρή η απόκλιση εν σχέσει με την ώρα που καθοριζόταν στη διαταγή της Μεραρχίας. Παρά ταύτα ο Παπαθανασόπουλος «κονταίνει» το χρόνο έκδοσης της διαταγής της Μεραρχίας και «μεγαλώνει» το χρόνο έναρξης της αποχώρησης του Αποσπάσματος από το Μπελ Τεπέ. Ο Παπαθανασόπουλος φωνάζει στους αναγνώστες της εφημερίδας: «Μας είχαν ξεγραμμένους». Και όλα αυτά επειδή την περίοδο μετά την καταστροφή ο αντιβενιζελικός τύπος, αλλά και πολλοί άλλοι, ακόμη και Βενιζελικοί αξιωματικοί, όπως ο πρώην διοικητής του Πλαστήρα στη Μεραρχία Αρχιπελάγους Στρατηγός Ιωάννου, αρθρογραφούσαν έντονα περί του ζητήματος της ανυπακοής του Πλαστήρα στο Κιουπρουλού.[23] Ο Στρατηγός Ιωάννου ήταν τακτικό μέλος της Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α..

Όσον αφορά τις μεγάλες απώλειες που ο Παπαθανασόπουλος αναφέρει στο άρθρο του ότι υπέστη το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων κατά το χρόνο που παρέμεινε στα υψώματα 1535, Βελισαρίου και Μπελ Τεπέ, ψεύδεται ασυστόλως. Τον αριθμό τους μας το δίνει ο διοικητής του 6^ου Λόχου Ευζώνων Υπολοχαγός Προυκάκης, του οποίου ο Λόχος μαζί με τον Ουλαμό του 7^ου Λόχου ήταν τα μόνα τμήματα του Αποσπάσματος που παρέμειναν σε άμεση εμπλοκή με τον εχθρό μετά την απώλεια του Καλετζίκ και συμπτύχθηκαν τελευταία. Τη 14η Αυγούστου οι συνολικές απώλειες του 6ου Λόχου Ευζώνων και του Ουλαμού του 7^ου Λόχου που είχε διατεθεί στον Προυκάκη ανήλθαν σε 2 οπλίτες νεκρούς, 11 τραυματίες και ένα αγνοούμενο.[24] Είναι προφανές ότι ο αριθμός των 400 απωλειών εκ των οποίων οι 150 ήταν νεκροί που αναφέρει ο Παπαθανασόπουλος είναι τρομακτικά φανταστικός. Άλλωστε μετά την 9^η ώρα η μάχη στο άκρο δεξιό της IV Μεραρχίας ουσιαστικά έπαυσε. Περί αυτού αναφέρονται ο Υπολοχαγός Προυκάκης,[25] ο τότε διευθυντής του 3^ου Επιτελικού Γραφείου της Ιης Μεραρχίας Αντιστράτηγος ε.α. Κλ. Μπουλαλάς και ο Λοχαγός Τούντας.[26]^, [27] Τους λόγους που ο Παπαθανασόπουλος και ο Πλαστήρας διογκώνουν πέραν κάθε ορίου τις απώλειες του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων τους έχουμε παρουσιάσει. Ο ένας είναι ότι το 5/42 Ευζώνων θα έπρεπε να αναδειχθεί ως το μόνο Σύνταγμα της Στρατιάς που κατά τις μάχες του Αυγούστου του 1922 πολέμησε γενναία και ως εκ τούτου αποδεκατίστηκε και ο έτερος να καλυφθεί η μεγάλη διαρροή (φυγή) ανδρών του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων κατά τις αναφερόμενες επιχειρήσεις, με αποτέλεσμα να φθάσει στον Τσεσμέ με δύναμη 400 ανδρών από τους 2.500 που διέθετε το πρωί της 13^ης Αυγούστου. Περί αυτού όμως στην τελευταία ενότητα του παρόντος κειμένου.

Κατόπιν των παραπάνω παρουσιάζονται οι πρώτες γραμμές του αφηγήματος για τη δικαιολόγηση της ανυπακοής του Συνταγματάρχη Πλαστήρα:

«Ο Πλαστήρας παρέλαβε τη διαταγή συμπτύξεως της IV Μεραρχίας πολλές ώρες μετά την έκδοσή της. Κατόπιν τούτου είναι προφανές ότι η Μεραρχία τον είχε ξεχάσει/ξεγράψει. Τα Συντάγματα της IV Μεραρχίας (8ο και το 11ο) που θα συμπτύσσονταν πρώτα και ως εκ τούτου θα έφθαναν πολύ νωρίς στο Κιουπρουλού, η Μεραρχία τα τοποθέτησε στην εφεδρεία, ενώ το Απόσπασμα Πλαστήρα που θα αποχωρούσε τελευταίο η Μεραρχία το έβαλε και πάλι στην πρώτη γραμμή, παρ’ ότι είχε υποστεί τρομακτικές απώλειες από τη διήμερη μάχη και οι άνδρες του ήταν τσακισμένοι. Στο χρόνο που το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων παρέμεινε προωθημένο στα υψώματα Βελισαρίου -ενώ όλοι οι άλλοι είχαν υποχωρήσει- διεξήγαγε σφοδρότατο αγώνα και είχε 400 απώλειες εκ των οποίων οι 150 ήταν νεκροί. Είναι φανερό ότι η IV Μεραρχία θεωρούσε τον Πλαστήρα και το Σύνταγμά του αναλώσιμους».

Αυτό αφηγείται στην πραγματικότητα ο Παπαθανασόπουλος, αφήνοντας να εννοηθεί ότι ο Πλαστήρας δικαιολογείται/συγχωρείται που δεν εκτέλεσε την εντολή που του ανατέθηκε.

5. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν εκτελεί την εντολή της IV Μεραρχίας να εγκαταστήσει το Απόσπασμά του επί των νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού υψωμάτων

5.1 Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δηλώνει ότι δεν εκτέλεσε την εντολή που του ανατέθηκε από την IV Μεραρχία

Εκ της Εκθέσεως Πλαστήρα:

«την 18.30 ώραν αποχωρούμεν εκ του Μπελ – Τεπέ με κατεύθυνσιν προς τα Νοτίως Κιουπρουλού υψώματα, ακολουθούντες οδόν ημιονικήν, πετρώδη και δύσβατον Ανατολικώς χωρίου Μπογιαλί, καθ’ όσον τμήματα του εχθρού είχον υπερβή το ύψος ημών εκ δυσμών και μας παρηνώχλουν … η δε δίοδος ημών εκ του Μπογιαλί δεν ήτο δυνατή. Αφιχθέντες περί την 22αν ώραν εις τα Νοτίως Κιοπρουλού υψώματα εύρομεν ταύτα κατηλημμένα παρά του 23ου Συντάγματος, όπερ είχεν εγκαταστήση προφυλακάς, μεθ’ ο διελθόντες διά της Νοτίως Κιουπρουλού ξυλίνης γέφυρας αφικόμεθα περί την 24ην ώραν εις Σ. Σταθμόν Μπαλ Μαχμούτ όπου και εγκατεστάθημεν προς διανυκτέρευσιν. Οι άνδρες του Αποσπάσματος είχον τελείως εξαντληθή εκ του διημέρου σκληρού αγώνος το δε ηθικόν των δεν ευρίσκετο εις καλήν κατάστασιν λόγω των τρομακτικών απωλειών ας υπέστημεν κατά τας δύο ταύτας ημέρας.»[28]

Από την ανάγνωση και μόνο του παραπάνω αποσπάσματος της Έκθεσης Πλαστήρα προκύπτει ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν εγκατέστησε το Απόσπασμά του στα υψώματα νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού, όπως ρητώς προέβλεπε η εντολή που του ανατέθηκε από την IV Μεραρχία. Όλως αντιθέτως και σύμφωνα με την Έκθεσή του όταν έφθασε με το Απόσπασμά του στα υψώματα νοτίως του Κιουπρουλού διαπίστωσε ότι επ’ αυτών ήταν εγκατεστημένο το 23^ο Σύνταγμα και κατόπιν τούτου κινήθηκε προς τη νοτίως του Κιουπρουλού γέφυρα του ποταμού Ακάρ, πέρασε βόρεια του ποταμού και στη συνέχεια κινήθηκε προς το σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ όπου και στάθμευσε. Ο Πλαστήρας για ακόμη μία φορά δεν εκτέλεσε την εντολή που του ανατέθηκε από την IV Μεραρχία. Το ομολογεί άνευ ουδενός ενδοιασμού ο ίδιος.

Προφανώς η αναφορά του Πλαστήρα ότι τα υψώματα νοτίως Κιουπρουλού ήταν «κατηλημμένα παρά του 23ου Συντάγματος όπερ είχεν εγκαταστήση προφυλακάς» είναι παραπλανητική. Όποιος τη διαβάσει και δεν διαθέτει άλλες πληροφορίες, θα αντιληφθεί ότι επί των νοτίως του Κιουπρουλού υψωμάτων ήταν εγκατεστημένο ολόκληρο το 23ο Σύνταγμα. Όπως όμως έχουμε περιγράψει στην ενότητα την αναφερομένη στη σύμπτυξη της Ιης Μεραρχίας και την εγκατάσταση του 23ου Συντάγματος στα υψώματα περί το Μπαλ Μαχμούτ, στο δυτικό άκρο της γραμμής επί της οποίας έπρεπε να εγκατασταθεί το Απόσπασμα Πλαστήρα εγκαταστάθηκε περί το λυκόφως το ΙΙ/23 Τάγμα υπό το Λοχαγό Σταύρο Μαυρομιχάλη το οποίο κάλυψε μέτωπο 800 μέτρων, που αποτελούσε όμως το 1/3 του μετώπου που έπρεπε να καλύψει το Απόσπασμα Πλαστήρα (βλέπε σχεδιάγραμμα υπ’ αριθμό 23 παρακάτω).[29] Κατόπιν τούτου εγείρονται σοβαρά ερωτηματικά περί του αν ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας διαπίστωσε ο ίδιος ότι επί των υψωμάτων επί των οποίων έπρεπε να εγκαταστήσει το Απόσπασμά του είχε εγκατασταθεί «το 23^ο Σύνταγμα», ή αν το πληροφορήθηκε εξ άλλης πηγής. Ο Μαυρομιχάλης στην κατάθεσή του στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. ουδεμία αναφορά κάνει περί συνάντησής του με το Συνταγματάρχη Πλαστήρα, ή περί της διέλευσης εκ των θέσεών που είχε καταλάβει το Τάγμα του τμημάτων Ευζώνων του Πλαστήρα. Από την άλλη πλευρά επίσης στην περίπτωση που ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας διαπίστωνε ιδίοις όμασι ότι επί των υψωμάτων νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού, και όχι νοτίως που αναφέρει, βρήκε εγκατεστημένο Τάγμα του 23ου Συντάγματος, και όχι το 23^ο Σύνταγμα, το λογικό και εύλογο είναι ότι θα επεδίωκε να έρθει σε επαφή με το διοικητή του Τάγματος Λοχαγό Μαυρομιχάλη προκειμένου να πληροφορηθεί τις συνθήκες υπό τις οποίες το Τάγμα του εγκαταστάθηκε στη γραμμή που θα έπρεπε να εγκαταστήσει το Απόσπασμά του και ποιο ήταν το μέτωπο που του ανέθεσαν να καλύψει. Αν ο Πλαστήρας ενεργούσε όπως επιβαλλόταν να ενεργήσει θα διαπίστωνε ότι το Τάγμα Μαυρομιχάλη δεν είχε καλύψει όλο το μέτωπο της γραμμής επί της οποίας εντελλόταν από την IV Μεραρχία να εγκαταστήσει το Απόσπασμά του. Όμως τέτοια επαφή δεν αναφέρεται ούτε από το Μαυρομιχάλη, ούτε από τον ίδιο, αλλά ούτε από το διοικητή του 23^ου Συντάγματος. Κατόπιν τούτων η αναφορά του Συνταγματάρχη Πλαστήρα ότι επί των υψωμάτων νοτίως Κιουπρουλού βρήκε εγκατεστημένο το 23ο Σύνταγμα, πέρα από το ότι είναι τελείως αόριστη, τίθεται υπό πλήρη αμφισβήτηση. Κρίσιμο στοιχείο της εν λόγω αμφισβήτησης είναι ότι ο Πλαστήρας φαίνεται (!) ότι δεν αντιλήφθηκε ότι το μεγαλύτερο τμήμα της γραμμής που έπρεπε να καταλάβει το Απόσπασμά του παρέμεινε ακάλυπτο από το Τάγμα Μαυρομιχάλη. Ποιος μπορεί όμως να πιστέψει ότι όταν ο εμπειροπόλεμος Συνταγματάρχης Πλαστήρας έφθασε στα υψώματα νοτίως (νοτιοδυτικά) του Κιουπρουλού δεν αντιλήφθηκε ότι το μεγαλύτερο τμήμα της γραμμής που έπρεπε να καταλάβει και να διατηρήσει έμεινε ακάλυπτο από το Τάγμα Μαυρομιχάλη; Η άποψή μου είναι κανένας; Ο Πρόεδρος της Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. Στρατηγός Κ. Μοσχόπουλος σημειώνει στο περιθώριο του αντιγράφου της Έκθεσης Πλαστήρα για το εν λόγω ζήτημα το εξής ερώτημα:

«Ήτο τόσο στενός ο χώρος ώστε να μην είναι δυνατόν να εγκατασταθή και άλλη δύναμις παραπλεύρως του αναφερομένου Συν/τος και να δικαιολογή παραβίασιν ρητής διαταγής»[30]

Ο Στρατηγός Μοσχόπουλος αν και αντιλήφθηκε πολύ καλώς ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας παραβίασε τη ρητή εντολή που είχε λάβει από την IV Μεραρχία, δεν έλαβε μάλλον απάντηση στο παραπάνω ερώτημά που έθεσε σε κάποιο μάλλον βοηθητικό μέλος της Ανακριτικής Επιτροπής. Όπως όμως αναφέραμε αριστερά (ανατολικά) των θέσεων που τάχθηκε το ΙΙ/23 Τάγμα Μαυρομιχάλη και μέχρι το ορισθέν από τη διαταγή της IV Μεραρχίας Σημείο Συνδέσμου των Αποσπασμάτων Πλαστήρα και Καλλιαγκάκη υπήρχε ένα ακάλυπτο τμήμα μήκους χιλίων εξακοσίων (1.600) μέτρων περίπου όπου μπορούσε να εγκατασταθεί ένα Τάγμα Ευζώνων. Το σημείο συνδέσμου των δύο Αποσπασμάτων σημειώνεται στο σχεδιάγραμμα υπ’ αριθμό 23 με το γράμμα «x».

Όσον αφορά την ώρα άφιξης του Αποσπάσματος Πλαστήρα στα υψώματα νοτίως Κιουπρουλού ο μεν Πλαστήρας αναφέρει στην παραπάνω σχολιαζόμενη παράγραφο της Έκθεσής του ότι έφθασε στα αναφερόμενα υψώματα την 22α ώρα, ενώ ο Παπαθανασόπουλος στο άρθρο του με τίτλο «ΚΙΟΠΡΟΥΛΟΥ» αναφέρει ότι έφθασαν στα υψώματα νοτίως Κιουπρουλού το μεσονύκτιο.[31] Ο Παπαθανασόπουλος μεγενθύνει χρόνους και απώλειες για να δικαιολογήσει την ανυπακοή του «κυρίου του». Και οι δύο αναφορές είναι αναληθείς, παραπλανητικές, έως και εξωφρενικές για τον εξής λόγο: Την 14η Αυγούστου, 27η με το νέο ημερολόγιο, ο ήλιος έδυε τη 19η ώρα περίπου. Επομένως από τη 1830 ώρα που κατά την Έκθεση Πλαστήρα άρχισε η αποχώρηση του Αποσπάσματος Πλαστήρα από το Μπελ Τεπέ μέχρι και τη 1930 ώρα η κίνηση διεξήχθη υπό συνθήκες φωτός ημέρας και στη συνέχεια για την επόμενη μίση ώρα και πλέον –λόγω της εποχής- η κίνηση διεξήχθη υπό συνθήκες λυκόφωτος και αμέσως μετά υπό πανσέληνο. [Σημείωση: Τη νύκτα της 14ης/15η Αυγούστου είχε πανσέληνο· Αυγουστιάτικη πανσέληνο. Περί τούτου αναφέρεται ο τότε διευθυντής του 3^ου Επιτελικού Γραφείου της Ιης Μεραρχίας Λοχαγός Κλεάνθης Μπουλαλάς.][32] Θα πρέπει κάποιος να είναι εντελώς ανιστόρητος για να αποδεχθεί ότι οι ορεσίβιοι Εύζωνες του Πλαστήρα χρειάστηκαν τριάμισι ώρες για να διανύσουν την απόσταση των επτά χιλιομέτρων μεταξύ του Μπελ Τεπέ και των νοτίως του Κιουπρουλού υψωμάτων. Εν πάση περιπτώσει αυτό ισχυρίζεται ο Πλαστήρας και περισσότερο ο Παπαθανασόπουλος.

Πλέον τούτων όπως θα διαπιστωθεί στην ενότητα περί της διερεύνησης των συνθηκών συμπτύξεως του Αποσπάσματος Πλαστήρα, τουλάχιστον το 1ο Τάγμα Ευζώνων και η ΧΙΙΙα ΜΟΠ έφθασαν μαζί με τον Πλαστήρα προ των υψωμάτων νοτίως Κιουπρουλού μεταξύ της 19^ης και 20^ής ώρας και όχι την 22^α ώρα που αναφέρει ο Πλαστήρας. Έφθασαν δηλαδή μεταξύ της δύσης του ηλίου και του πέρατος του λυκόφωτος περίπου. Επομένως ο Πλαστήρας μπορούσε να αναγνωρίσει τη θέση του χωριού Κιουπρουλού καθώς και τη γραμμή επί της οποίας έπρεπε να εγκαταστήσει το Απόσπασμα του. Λαμβάνοντας επίσης υπόψη ότι ο προσωρινός διοικητής του 23^ου Συντάγματος Ταγματάρχης Διάμεσης έλαβε περί το λυκόφως, δηλαδή περί την 20^η ώρα, τη διαταγή της Ιης Μεραρχίας για την εγκατάσταση Τάγματος στα υψώματα νοτιοανατολικά του σιδηροδρομικού σταθμού Μπαλ Μαχμούτ, προκύπτει ότι το Τάγμα Μαυρομιχάλη εγκαταστάθηκε στο ύψωμα Τακλή Τεπέ μετά 20^ή ώρα.

Τα όσα αναφέρονται ανωτέρω απεικονίζονται στο σχεδιάγραμμά υπ’ αριθμό 23.

5.2 Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας εκδηλώνει αδιαμφισβητήτως την πρόθεσή του να αποκοπεί αυθαίρετα από τη διοίκηση της IV Μεραρχίας

Εκ της Εκθέσεως Πλαστήρα:

«Αφιχθέντες περί την 22αν ώραν εις τα Νοτίως Κιοπρουλού υψώματα … μεθ’ ο διελθόντες διά της Νοτίως Κιουπρουλού ξυλίνης γέφυρας αφικόμεθα περί την 24ην ώραν εις Σ. Σταθμόν Μπαλ Μαχμούτ όπου και εγκατεστάθημεν».

Η παραπάνω παράγραφος της Έκθεσης Πλαστήρα αποδεικνύεται σημαντική. Όπως ήδη αναφέραμε ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν εγκατέστησε το Απόσπασμά του στα νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού υψώματα όπως εντελλόταν από την IV Μεραρχία. Δεν το εγκατέστησε ομοίως και στα υψώματα που παρέμειναν ακάλυπτα από το ΙΙ/23 Τάγμα Μαυρομιχάλη. Δηλαδή μεταξύ του αριστερού (ανατολικού) του Τάγματος Μαυρομιχάλη και του ορισθέντος από τη διαταγή της IV Μεραρχίας σημείου συνδέσμου με το Απόσπασμα Καλλιαγκάκη (σημείο x σχεδιαγράμματος 23). Υπόψη ότι ο Μαυρομιχάλης είχε λάβει εντολή από τον προσωρινό διοικητή του 23^ου Συντάγματος, Ταγματάρχη Διάμεση, να εγκαταστήσει το Τάγμα του επί των νοτιοανατολικά του σιδηροδρομικού σταθμού υψωμάτων με υψοδείκτη 1185.[33] Η μόνη λογική ενέργεια που μπορούσε να κάνει ο Πλαστήρας από τη στιγμή που δεν εκτέλεσε την εντολή που του ανατέθηκε ήταν είτε να παραμείνει λίγο πίσω από τη γραμμή που έπρεπε να καταλάβει το Απόσπασμά του, είτε να κατέλθει από τα υψώματα στην κοιλάδα του Κιουπρουλού όπου θα συγκεντρωνόταν η IV Μεραρχία, προκειμένου να αναφέρει στο διοικητή της Μεραρχίας ότι δεν εκτέλεσε την εντολή που του ανέθεσε και τους λόγους για τους οποίους δεν την εκτέλεσε. Παρά ταύτα ο Πλαστήρας συνέχισε την πορεία του, διήλθε με το Απόσπασμά του από τη νοτίως του Κιουπρουλού γέφυρα του ποταμού Ακάρ και καταυλίστηκε στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ. Επομένως ο Πλαστήρας μετέφερε το Απόσπασμά του βόρεια του ποταμού Ακάρ και περί τα τρία χιλιόμετρα δυτικά από το χώρο που θα συγκεντρωνόταν η IV Μεραρχία.

Σχεδιάγραμμα 23. Απεικονίζεται με μαύρη συνεχόμενη γραμμή και μαύρη διακεκομμένη γραμμή το δρομολόγιο υποχώρησης που ακολούθησε το Απόσπασμα Πλαστήρα σύμφωνα με την Έκθεση Πλαστήρα και το άρθρο του Παπαθανασόπουλου αντίστοιχα

Η ταυτοποίηση του δρομολογίου που ακολούθησε το Απόσπασμα Πλαστήρα από τα νοτίως του Κιουπρουλού υψώματα μέχρι το σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ απεδείχθη ένα δύσκολο πρόβλημα. Και τούτο επειδή δεν ήταν γνωστή η θέση «της νοτίως Κιουπρουλού ξυλίνης γέφυρας» του ποταμού Ακάρ που αναφέρεται στη σχολιαζόμενη παράγραφο της Έκθεσής Πλαστήρα. Ο μόνος διαθέσιμος χάρτης που μπορεί να ψάξει κάποιος για να προσδιορίσει τη θέση της αναφερόμενης γέφυρας είναι αυτός του σχεδιαγράμματος υπ’ αριθμό 14 του 7^ου Τόμου της ΔΙΣ με τίτλο «ΥΠΟΧΩΡΗΤΙΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΤΩΝ Α΄ & Β΄ ΣΩΜ. ΣΤΡΑΤΟΥ». Στο εν λόγω σχεδιάγραμμα σημειώνεται η ύπαρξη μίας και μόνο γέφυρας λίγο βόρεια του χωριού Μπαλ Μαχμούτ· μεταξύ του χωριού και του σιδηροδρομικού σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ. Όμως η γέφυρα αυτή βρισκόταν πλέον των 4 χιλιομέτρων νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού και σε καμία περίπτωση ένας αξιωματικός που θα διερχόταν δι αυτής δεν θα έγραφε ότι «διήλθα δια της Νοτίως Κιουπρουλού ξυλίνης γέφυρας». Το εύλογο και λογικό είναι ότι θα ανέφερε ότι «διήλθα διά της Βορείως του Μπαλ Μαχμούτ ξυλίνης γέφυρας». Ως γνωστό για τον προσδιορισμό μία θέσης χρησιμοποιούμε ένα σημείο συσχετίσεως-αναφοράς που βρίσκεται εγγύτατα της προς προσδιορισμό θέσης. Ομολογώ ότι παρ’ όλο που προβληματίστηκα έντονα σχετικά με το ποιά ήταν η «νοτίως του Κιουπρουλού ξύλινη γέφυρα» που αναφέρει ο Πλαστήρας, κατέληξα αρχικά στο συμπέρασμα ότι το Απόσπασμα Πλαστήρα διήλθε βορείως του ποταμού Ακάρ δια της γέφυρας που βρίσκεται βόρεια του Μπαλ Μαχμούτ. Μελετώντας όμως στη συνέχεια πλέον επισταμένα το άρθρο του Παπαθανασόπουλου με τίτλο «ΚΙΟΠΡΟΥΛΟΥ» και ανατρέχοντας στο υπόμνημα που είχε υποβάλει στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. ο Υποστράτηγος Χ. Λούφας το 1926 -το οποίο είχα παραβλέψει- διαπίστωσα ότι στο χάρτη που υπήρχε στο υπόμνημα Λούφα σημειωνόταν περί το ένα χιλιόμετρο νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού η θέση μίας γέφυρας, την οποία σημειώνω σε όλα σχεδιαγράμματα του παρόντος κειμένου.[34] Επομένως ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ορθότατα δηλώνει ότι το Απόσπασμά του διήλθε διά της «νοτίως Κιουπρουλού ξυλίνης γέφυρας» και από εκεί έφθασε στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ». Κατόπιν τούτων προκύπτει ότι το Απόσπασμα Πλαστήρα από τα νοτίως του Κιουπρουλού υψώματα κατήλθε στον πεδινό χώρο νότια του χωριού Κιουπρουλού, όπου θα συγκεντρωνόταν η IV Μεραρχία, αλλά δεν παρέμεινε σε αυτόν. Όλως αντιθέτως ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας πέρασε το Απόσπασμά δια της νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού γέφυρας βόρεια του ποταμού Ακάρ και στη συνέχεια κινήθηκε δυτικά προς το σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ όπου και καταυλίστηκε. Το δρομολόγιο που ακολούθησε του Απόσπασμα Πλαστήρα σημειώνεται στο Σχεδιάγραμμα 23 παρακάτω και στη φωτογραφία υπ’ αριθμό 24.

Το δρομολόγιο που ακολούθησε το Απόσπασμα Πλαστήρα για να φθάσει στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ παρέμενε μέχρι και σήμερα άγνωστο και μακριά από την ιστορική έρευνα. Ειδικότερα παρέμενε μέχρι και σήμερα άγνωστο ότι το Απόσπασμα Πλαστήρα διήλθε εγγύς του Κιουπρουλού όπου θα συγκεντρωνόταν η IV Μεραρχία και ότι δεν παρέμεινε στον εν λόγω χώρο. Και τούτο είναι το σημαντικό επειδή αποδεικνύει ότι ο Πλαστήρας είχε αποφασίσει να διακόψει αυτοβούλως και αυθαιρέτως τη διοικητική υπαγωγή του υπό την IV Μεραρχία. Για αυτό το λόγο μετέφερε το Απόσπασμά του βόρεια του ποταμού Ακάρ και περί τα τρία χιλιόμετρα δυτικά από το χώρο που αυτή θα συγκεντρωνόταν. Και τούτο αποδεικνύεται μέσα από την ίδια την Έκθεση των Πεπραγμένων του. Το αναφέρει εμμέσως πλην σαφώς ο ίδιος. Απλά μέχρι και σήμερα κανένας δεν γνώριζε ότι περί το ένα χιλιόμετρα νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού υπήρχε γέφυρα επί του ποταμού Ακάρ από την οποία διήλθε το Απόσπασμα Πλαστήρα. Κατόπιν τούτων εντείνονται οι υποψίες ότι ο Πλαστήρας ήταν αποφασισμένος να μην εγκαταστήσει το Απόσπασμά του επί των νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού υψωμάτων.

Ο Πλαστήρας με τη μη εγκατάσταση του Αποσπάσματός του στα νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού υψώματα και τη μη παραμονή του στην περιοχή του Κιουπρουλού -παρ’ όλο που διήλθε εγγύς του χωριού- την εν συνεχεία διεκπεραίωση του Αποσπάσματός του βόρεια του ποταμού Ακάρ και τέλος τη μετακίνηση του Αποσπάσματός του δυτικότερα, στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ, δηλώνει απερίφραστα την απόφασή του να αποκοπεί αυτοβούλως από τη διοίκηση της IV Μεραρχίας. Αντιστοίχου μεγέθους γεγονός που αποφασίζεται και εκτελείται από έναν προβεβλημένο Συνταγματάρχη, που επανειλημμένα δηλώνει ότι διοικεί ένα συντεταγμένο και πειθαρχημένο Σύνταγμα Ευζώνων, νομίζω ότι είναι μοναδικό στη στρατιωτική μας ιστορία. Επιβάλλεται να μην κρυβόμαστε πίσω από το δάκτυλό μας: Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας μη εκτελώντας την εντολή που του ανατέθηκε, μη παραμένοντας στο Κιουπρουλού όπου θα συγκεντρωνόταν η IV Μεραρχία, περνώντας βόρεια του ποταμού Ακάρ και απομακρυνόμενος προς τα δυτικά από το χώρο που θα συγκεντρωνόταν η Μεραρχία, υπό τις διαταγές της οποίας ενεργούσε, αποκόπτεται από τη διοίκησή της. Στην πραγματικότητα στασιάζει ενώπιον του εχθρού. Υψώνει τη σημαία της ανταρσίας μη συμμορφούμενος σε κανένα προϊστάμενο και σε καμία διαταγή. Από προβεβλημένος Συνταγματάρχης του Στρατού μεταμορφώνεται σε στασιαστή και φυγά. Η ανταρσία του θα ολοκληρωθεί με τη μη ενημέρωση της IV Μεραρχίας ότι δεν εκτέλεσε την εντολή που του ανέθεσε. Ο Πλαστήρας άφησε ακάλυπτη την IV Μεραρχία από νότο και επιπλέον δεν την ενημέρωσε ότι ήταν ακάλυπτη. Τραγικό; Ντροπιαστικό; Άτιμο; Ότι και να πει κάποιος είναι αδύνατο να περιγράψει με ακρίβεια αυτό που συνέβη.

Δέον να ληφθεί υπόψη ότι μέχρι εκείνη τη στιγμή είχε χαθεί η αμυντική μάχη στην εξέχουσα του Αφιόν Καραχισάρ, αλλά σε ουδεμία περίπτωση δεν είχε χαθεί η υποχωρητική. Το Α΄ Σώμα Στρατού διέθετε ακόμη ανέπαφη την ΧΙΙ Μεραρχία, το δε Β΄ Σώμα Στρατού διέθετε ανέπαφη την ΙΧ Μεραρχία και σχεδόν ανέπαφες τις V και ΧΙΙΙ Μεραρχίες. Συνολικά και τα δύο Σώματα Στρατού διέθεταν ανέπαφα, ή σχεδόν ανέπαφα, 10 Συντάγματα Πεζικού με ένα σύνολο 29 Ταγμάτων, ως επίσης διέθεταν πλέον του Ορειβατικού Πυροβολικού των Μεραρχιών 13 πεδινές Πυροβολαρχίες των 75 χλστ., 4 Πυροβολαρχίες Σκόντα των 105 χλστ. 7 Πυροβολαρχίες των 120 χλστ και 2 Πυροβολαρχίες Οβιδοβόλων των 150 χλστ.. Μία δύναμη εξαιρετικά ισχυρή και κατά το μάλλον ανέπαφη που μπορούσε να αλλάξει τη μέχρι εκείνη τη στιγμή δυσμενή για τα Ελληνικά όπλα ροή της μάχης, αρκεί βεβαίως να έφθανε στην οχυρωμένη τοποθεσία του Τουμλού Μπουνάρ, ή να υποχωρούσε συντεταγμένα προς βορρά και αφού ενισχυόταν από την Ανεξάρτητη Μεραρχία να αναλάμβανε την εκτέλεση επιθετικής επιστροφής. Υπόψη ότι έναντι αυτής της κατά το μάλλον ανέπαφης δύναμης οι Μεραρχίες του Τουρκικού Στρατού είχαν καταπονηθεί και φθαρεί σημαντικά κατά τη διήμερη μάχη της 13^ης και 14^ης Αυγούστου.

Φωτογραφία 24: Σημειώνονται οι εξής θέσεις νότια του Κιουπρουλού: 1) Της γέφυρας νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού από την οποία διήλθε το Απόσπασμα Πλαστήρα. 2) Του σιδηροδρομικού σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ. 3) Της διαδρομής που ακολούθησε το Απόσπασμα Πλαστήρα προς το σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ. 4) Του χωριού Μπαλ Μαχμούτ. 5) Οι βόρειες υπώρειες του υψώματος Τακλή Τεπέ επί του οποίου εγκαταστάθηκε το ΙΙ/23 Τάγμα Μαυρομιχάλη. 6) Του υψώματος 1220 επί του οποίου εγκαταστάθηκε το ΙΙΙ/4 Τάγμα Πρεμέτη. 7) Τα υψώματα βόρεια του σιδηροδρομικού σταθμού Μπαλ Μαχμούτ επί του οποίου εγκαταστάθηκε το ΙΙΙ/23 Τάγμα Βεντήρη. Η σιδηροδρομική γραμμή προς το Τουμλού Μπουνάρ διερχόταν μεταξύ των υψωμάτων 6 και 7.

Τη διάβαση του Αποσπάσματος Πλαστήρα από τη νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού γέφυρα του ποταμού Ακάρ ομολογεί με κάποια διαφορετική διατύπωση και ο Υπασπιστής του Πλαστήρα Παπαθανασόπουλος στο άρθρο του υπό τον τίτλο «ΚΙΟΠΡΟΥΛΟΥ» στην εφημερίδα ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝ. Η απόδοσή τους γίνεται σε πρώτο πρόσωπο και στη δημοτική· τα εντός αγκύλης σχόλια είναι του γράφοντος:

«Περί τα μεσάνυκτα φθάσαμε στα υψώματα νοτίως Κιοπρουλού στα οποία βρήκαμε εγκατεστημένο τάγμα του 23^ου Συντάγματος. Ο Πλαστήρας έχοντας υπόψη του την υπερβολική κούραση των ανδρών του [λες και όλοι οι άλλοι ήταν ξεκούραστοι] … και τις τρομακτικές απώλειες του Συντάγματός του, την κόπωση από τη νυκτερινή πορεία [η πορεία ήταν περίπου 14 χιλιομέτρων ενώ του 8^ου και 11^ου Συνταγμάτων 30 χιλιομέτρων] και την ανάγκη ανεφοδιασμού [όλα τα Συντάγματα της IV Μεραρχίας χρειάζονταν ανεφοδιασμό αλλά συγκεντρώθηκαν στο Κιουπρουλού] … αποφάσισε να αποσυρθεί στον σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ. Ανέθεσε σε μένα τη διοίκηση του Συντάγματος με την εντολή να το οδηγήσω στον σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ και αυτός ξεκίνησε για το Κιουπρουλού για να βρει το Μέραρχο της IV Μεραρχίας. Όταν το Σύνταγμα έφθασε στη γέφυρα του Ακάρ τη βρήκε να καίγεται … οι εύζωνοι κατόρθωσαν να σβήσουν τη φωτιά, αλλά φοβούμενος μήπως η γέφυρα ήταν υπονομευμένη οδήγησα το Σύνταγμα στο Κιουπρουλού για να περάσει από τη γέφυρα του χωριού και να συγκεντρωθεί στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ».[35]

Όπως προκύπτει και από το άρθρο του Παπαθανασόπουλου ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας όρισε ως τόπο τελικού προορισμού του Αποσπάσματός του το σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ. Επίσης ο Παπαθανασόπουλος επιβεβαιώνει ότι το Απόσπασμα Πλαστήρα έφθασε στην περιοχή νότια του Κιουπρουλού, αλλά δεν παρέμεινε. Όλως αντιθέτως διέβη από τη νοτίως του Κιουπρουλού γέφυρα του ποταμού Ακάρ και στη συνέχεια κατευθύνθηκε δυτικά προς το σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ όπου και στάθμευσε.

Το δρομολόγιο που ακολούθησε το Απόσπασμα Πλαστήρα με βάση τα αναφερόμενα από τον Παπαθανασόπουλο σημειώνεται με μαύρη διακεκομμένη γραμμή στο σχεδιάγραμμα υπ’ αριθμό 23.

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας από τη στιγμή που δεν εγκατέστησε το Απόσπασμά του επί των υψωμάτων νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού, για λόγους που επικαλείται ο ίδιος και ο Παπαθανασόπουλος, που ουδεμία αξία έχουν, όφειλε είτε να παραμείνει εγγύς των υψωμάτων νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού, είτε να οδηγήσει το Απόσπασμά του στο Κιουπρουλού όπου θα συγκεντρωνόταν η IV Μεραρχία. Εκεί όμως θα έπρεπε ο μεν Πλαστήρας να αναφέρει στο Μέραρχο ότι δεν εκτέλεσε την εντολή του, ο δε Μέραρχος να του αφαιρέσει τη διοίκηση του Ευζωνικού Συντάγματος.

5.3 Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δικαιολογείται ατόπως για τη μη εκτέλεση της εντολής που του ανατέθηκε

Κατ’ αρχάς: Η μη εκτέλεση στρατιωτικής εντολής κατά την περίοδο του πολέμου συνιστά το έγκλημα της ανυπακοής ενώπιον του εχθρού που τιμωρείται με θάνατο ή ισόβια και στρατιωτική καθαίρεση. Μόνο απόλυτα αντικειμενικοί λόγοι, άκρως αιτιολογημένοι, μπορούν να δικαιολογήσουν τη μη εκτέλεση μίας στρατιωτικής εντολής σε περίοδο πολέμου. Η μη εκτέλεση μίας στρατιωτικής εντολής πρέπει να αναφέρεται άνευ ουδεμίας καθυστερήσεως και δια του ταχύτερου μέσου στον προϊστάμενο διοικητή που την εξέδωσε.

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας προβάλει ως δικαιολογία για τη μη εκτέλεση της εντολής που του ανατέθηκε ότι στα υψώματα νοτίως Κιουπρουλού βρήκε εγκατεστημένο το 23^ο Σύνταγμα και κατόπιν τούτου έκρινε ότι αφού είχε εγκατασταθεί προκάλυψη επί των εν λόγω υψωμάτων δεν ήταν αναγκαίο να προκαλύψει αυτός δια του Αποσπάσματός του την IV Μεραρχία. Η δικαιολογία αυτή είναι θλιβερή και δεν τον καλύπτει όχι μόνο νομικά αλλά κυρίως ηθικά. Είναι θλιβερή ακόμη και αν προβληθεί από το χειρότερο ανθυποδεκανέα του Στρατού. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ήταν προβεβλημένος Συνταγματάρχης του Ελληνικού Στρατού και είχε λάβει ρητή εντολή από την IV Μεραρχία, υπό τις διαταγές της οποίας είχε τεθεί και ενεργούσε, να την προκαλύψει από νότο εγκαθιστώντας το Απόσπασμά του στα υψώματα νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού. Αυτό επιβαλλόταν να το κάνει το Απόσπασμά του και όχι μία Μονάδα άλλης Μεραρχίας που δεν διοικούταν και ούτε ελεγχόταν από την IV Μεραρχία. Η IV Μεραρχία δεν διέταξε το 23^ο Σύνταγμα να την προκαλύψει και ούτε μπορούσε να το διατάξει αφού αυτό τελούσε υπό τις διαταγές της Ι Μεραρχίας. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας γνώριζε ότι το 23^ο Σύνταγμα της VII Μεραρχίας βρισκόταν στον τομέα της Ι Μεραρχίας και ενεργούσε υπό τις διαταγές της. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ήταν ο μόνος υπεύθυνος να ασφαλίσει από νότο την IV Μεραρχία υπό τις διαταγές της οποίας ενεργούσε και όχι το 23^ο Σύνταγμα που ανήκε σε άλλη Μεραρχία.

Στο σχολιαζόμενο απόσπασμα της Έκθεσής του ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αναφέρει:

«Αφιχθέντες περί την 22αν ώραν εις τα Νοτίως Κιοπρουλού υψώματα εύρομεν ταύτα κατηλημμένα παρά του 23ου Συντάγματος».

Όπως έχουμε αναφέρει στα της συμπτύξεως της Ι Μεραρχίας το ΙΙ/23 Τάγμα Μαυρομιχάλη εγκαταστάθηκε μετά το λυκόφως στο δυτικό άκρο της γραμμής όπου θα εγκαθίστατο το Απόσπασμα Πλαστήρα και κάλυψε μέτωπο 800 μέτρων (βλέπε σχεδιαγράμματα υπ’ αριθμό 21 και 23). Το υπόλοιπο της γραμμής, ήτοι μέτωπο άνω των 1.500 μέτρων, έμεινε ακάλυπτο. Κατόπιν τούτου προκύπτει ότι στα υψώματα ακριβώς νότια του Κιουπρουλού δεν ήταν εγκατεστημένο κανένα τμήμα του 23^ου Συντάγματος. Ο Πλαστήρας στην Έκθεσή του αναφέρει ότι επί των υψωμάτων νότια του Κιουπρουλού βρήκε εγκατεστημένο το «23^ο Σύνταγμα». Η μόνη όμως Μονάδα που μετά το λυκόφως βρισκόταν στη γραμμή που έπρεπε να εγκαταστήσει το Απόσπασμά του ήταν το Τάγμα Μαυρομιχάλη και για να συναντηθεί με αυτό θα έπρεπε από το σημείο «x» να κινηθεί δυτικά περί τα 1.500 μέτρα (βλέπε σχεδιάγραμμα υπ’ αριθμό 23). Κατόπιν τούτου προκύπτει το ερώτημα πως διέφυγε από την προσοχή του εμπειροπόλεμου Συνταγματάρχη Πλαστήρα ότι το τμήμα της γραμμής που διέτρεξε για να συναντήσει το Τάγμα Μαυρομιχάλη δεν ήταν εγκατεστημένο κανένα απολύτως Ελληνικό τμήμα; Ήταν δηλαδή ακάλυπτο. Υπόψη ότι είχε πανσέληνο πράγμα που διευκόλυνε την παρατήρηση. Δεν ρώτησε το Μαυρομιχάλη ποιο ήταν το μέτωπό που του ανέθεσαν να καλύψει; Λαμβάνοντας υπόψη και την αναφορά του Λοχαγού Τούντα ότι ο Πλαστήρας μετά του 1^ου Τάγματος Ευζώνων και της ΧΙΙΙα ΜΟΠ έφθασαν προ των υψωμάτων νοτίως Κιουπρουλού τη 19^η με 20^ή ώρα, δηλαδή μεταξύ της ώρας που έδυε ο ήλιος και του πέρατος του λυκόφωτος, τότε τα ερωτήματα που εγείρονται γίνονται βιαιότερα.[36] Όπως έχουμε αναφέρει το ΙΙ/23 Τάγμα έλαβε τη διαταγή να εγκατασταθεί επί του Τακλή Τεπέ (ύψ. 1185) κατά το λυκόφως, δηλαδή στο διάστημα 1930-2000 ώρα. Τη διαταγή την έλαβε προ του σιδηροδρομικού σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ.[37] Επομένως η εγκατάσταση του ΙΙ/23 Τάγματος στο ύψωμα Τακλή Τεπέ έγινε μετά το λυκόφως και τούτο επειδή απαιτούταν κάποιος ικανός χρόνος προκειμένου το Τάγμα από το σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ να ανέλθει στο ύψωμα Τακλή Τεπέ. Κατόπιν τούτων όταν ο Πλαστήρας μετά του 1^ου Τάγματος Ευζώνων και της ΧΙΙΙα ΜΟΠ έφθασαν προ των νοτίως Κιουπρουλού υψωμάτων το Τάγμα Μαυρομιχάλη δεν είχε εγκατασταθεί ακόμη στο Τακλή Τεπέ. Ένα ακόμη προβληματικό σημείο της σχολιαζόμενης ως άνω αναφοράς του Συνταγματάρχη Πλαστήρα είναι ότι αναφέρεται αορίστως στα νοτίως του Κιουπρουλού υψώματα μολονότι ρητώς καθοριζόταν στη διαταγή της IV Μεραρχίας ότι θα έπρεπε να εγκαταστήσει το Απόσπασμά του επί των νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού υψωμάτων.

Κατόπιν των παραπάνω τα κύρια ερωτήματα που εγείρονται είναι τα εξής: Ο Συνταγματάρχης ανήλθε πράγματι επί των υψωμάτων νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού και διαπίστωσε ιδίοις όμασι ότι επ’ αυτών ήταν εγκατεστημένα τμήματα του 23^ου Συντάγματος; Μήπως πληροφορήθηκε την εγκατάσταση τμημάτων του 23^ου Συντάγματος επί των εν λόγω υψωμάτων εξ άλλης πηγής; Ή αναχωρώντας από το Μπελ Τεπέ είχε αποφασίσει να μην εκτελέσει την εντολή που του ανέθεσε η IV Μεραρχία;

Η απάντησή μου είναι ρητή και κατηγορηματική: Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αποχωρώντας από το Μπελ Τεπέ είχε αποφασίσει να μην εκτελέσει την εντολή της IV Μεραρχίας και να προστατέψει τις δυνάμεις του από περαιτέρω φθορά. Άλλωστε το ίδιο έκανε και κατά την αμυντική μάχη στο Κ.Α. Καμελάρ. Δεν εκτέλεσε καμία από τις εντολές που ανατέθηκαν από το Α΄ Σώμα Στρατού και την IV Μεραρχία. Το Απόσπασμά του φύραινε συνεχώς όχι λόγω των απωλειών αλλά των διαρροών και ήθελε να το απομακρύνει από το πεδίο της σύγκρουσης. Η μέχρι τότε «πολιτεία του» στο Κ.Α. Καμελάρ και τα όσα ακολούθησαν στη συνέχεια το αποδεικνύουν. Η πληροφόρηση που έλαβε στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ από το διοικητή του Ι/23 Τάγματος Ταγματάρχη Διάμεση ότι επί των υψωμάτων νότια του σιδηροδρομικού σταθμού ήταν εγκατεστημένο Τάγμα του 23^ου Συντάγματος λειτούργησε ως φύλο συκής για να καλύψει την ανυπακοή του ενώπιον του εχθρού.[38] Όταν λίγες ώρες αργότερα το φύλο συκής του θα το πάρει ο άνεμος, ή το άλλοθί του θα καταρρεύσει, ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αντί να συνέλθει και έστω την ύστατη στιγμή να εκτελέσει την εντολή που του ανατέθηκε, έκανε σαφέστατη την απόφασή του να μην υπακούει πλέον σε κανένα νόμο, κανένα προϊστάμενο και κώδικα τιμής και να ενεργεί στη συνέχεια αυτοβούλως. Δηλαδή να γίνει στασιαστής, αντάρτης και φυγάς.

Εν πάση περιπτώσει το κύριο ζήτημα είναι ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν εκτέλεσε την εντολή που του ανατέθηκε. Διήλθε όπως ο ίδιος αναφέρει τη γέφυρα του ποταμού Ακάρ νότια του Κιουπρουλού και οδήγησε το Απόσπασμά του στο χώρο του σιδηροδρομικού σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ όπου και καταυλίστηκε. Αρκετά μακριά από την IV Μεραρχία υπό την οποία υπαγόταν και τη γραμμή μάχης της επομένης. Πλησιέστερα όμως προς το Τουμλού Μπουνάρ. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ενεργώντας εν πλήρει συνειδήσει δεν εκτέλεσε την εντολή που του ανατέθηκε από την IV Μεραρχία και την άφησε ακάλυπτη από νότο. Δικαιολόγησε την ανυπακοή του με την πληροφορία που έλαβε από τον Ταγματάρχη Διάμεση ότι επί των υψωμάτων νοτίως Κιουπρουλού είχε εγκατασταθεί Τάγμα του 23^ου Συντάγματος, που ουδεμία εξάρτηση είχε όμως από την IV Μεραρχία.

Οποιαδήποτε δικαιολογία και αν προβληθεί για τη μη εκτέλεση από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα της εντολής που του ανατέθηκε είναι άτοπη και σε καμία περίπτωση αποδεκτή. Ασφαλώς και είναι άνευ σημασίας τα αναφερόμενα από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα και τον Παπαθανασόπουλο περί υπερβολικής κόπωσης, σωματικής και ηθικής, των ανδρών του Αποσπάσματος από τη διήμερη μάχη.[39] Στην πραγματικότητα ο Παπαθανασόπουλος επαναλαμβάνει τα αναφερόμενα στο σχολιαζόμενο απόσπασμα της Έκθεσης Πλαστήρα περί της κατάστασης και του ηθικού του Αποσπάσματός του. «Οι άνδρες του Αποσπάσματος είχον τελείως εξαντληθή εκ του διημέρου σκληρού αγώνος το δε ηθικόν των δεν ευρίσκετο εις καλήν κατάστασιν λόγω των τρομακτικών απωλειών». Σε ανάλογη και ακόμη σε πολύ χειρότερη κατάσταση βρίσκονταν οι περισσότερες Μονάδες των Ι και IV Μεραρχιών που μάχονταν από την 5^η πρωινή ώρα της 13^ης Αυγούστου και δέχθηκαν τον αρχικό και σφοδρότατο βομβαρδισμό του Τουρκικού Πυροβολικού διάρκειας μιάμισης ώρας. Όλως αντιθέτως τα Τάγματα του Αποσπάσματος Πλαστήρας έφθασαν σταδιακά στο πεδίο της μάχης και ενεπλάκησαν σε αυτή κατά τρόπο πολύ «προστατευτικό» από το διοικητή τους. Τρόπο που έχουμε περιγράψει αναλυτικά στα προηγηθέντα κείμενά μας. Το ΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων που έφθασε στο Κ.Α. Καμελάρ τη 1020 ώρα της 13^ης Αυγούστου ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν το ανέβασε στο σφαγείο του Καλετζίκ όπως ρητώς καθοριζόταν στην εντολή που έλαβε από την IV Μεραρχία, αλλά το εγκατέστησε κάτω και δυτικά του Καλετζίκ. Από το εν λόγω Τάγμα ενεπλάκη σε μία μάχη ανταλλαγής πυρών με τους Τούρκους μόνο ο 6^ος Λόχος του και ένας Ουλαμός του 7^ου Λόχου. Το Ι/42 Τάγμα Ευζώνων που έφθασε στο πεδίο της μάχης τη 12^η μεσημβρινή ώρα της 13^ης Αυγούστου, ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας το τήρησε εφεδρεία και μόλις προς το τέλος της ημέρας διέθεσε στο Καλετζίκ τον 3^ο Λόχο του, δηλαδή όταν η μάχη της 13^ης Αυγούστου ουσιαστικά έκλεινε τον κύκλο της. Το ΙΙΙ/42 Τάγμα έφθασε στο Σταθμό Διοικήσεως του Συνταγματάρχη Πλαστήρα την 5^η πρωινή ώρα της 14^ης Αυγούστου και ενεπλάκη στη μάχη όχι κατόπιν διαταγής του Συνταγματάρχη Πλαστήρα, αλλά εκ πρωτοβουλίας του διοικητή του Ταγματάρχη Τερτίκα και κατά τον τρόπο που ήδη έχουμε περιγράψει αναλυτικότατα στο Μέρος ΙΙΙ. Το Τάγμα του Τερτίκα ήταν αυτό που είχε και τις μεγαλύτερες απώλειες από το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων. Πολύ πιθανόν η πρωτοβουλία του Τερτίκα να δυσαρέστησε σφόδρα το Συνταγματάρχη Πλαστήρα που εξακριβωμένα προσπαθούσε «να μην κάψει τους ευζώνους του».

Επίσης και η επαναλαμβανόμενη αναφορά του Πλαστήρα ότι το Απόσπασμά του συμμετείχε στη διήμερη μάχη ασφαλώς και δεν ισχύει. Τα πρώτα τμήματα του Αποσπάσματος εισήλθαν στη μάχη μετά τη 1030 ώρα της 13^ης Αυγούστου και η μάχη διακόπηκε οριστικά στον τομέα του Αποσπάσματος την 9^η με 10^η ώρα της 14^ης Αυγούστου, όπως ήδη αναφέραμε και τεκμηριώσαμε με βάση τις αναφορές των υφισταμένων του, ως επίσης και του Λοχαγού Μπουλαλά του Επιτελείου της Ιης Μεραρχίας. Όλως αντιθέτως τα Τάγματα της IV Μεραρχίας που ήταν εγκατεστημένα στη γραμμή αντιστάσεως είχαν τεθεί σε πλήρη επιφυλακή τουλάχιστον δύο ημέρες νωρίτερα της Τουρκικής επιθέσεως και διημέρευαν και διανυκτέρευαν στα χαρακώματα, συμμετείχαν στη μάχη από την έναρξη της και ειδικά το 8^ο και το 11^ο Συντάγματα συνέχισαν να μάχονται μέχρι την αποχώρησή τους από τη γραμμή άμυνας, μετά τη 1430 ώρα της 14^ης Αυγούστου. Ακολούθως κινήθηκαν νύκτα επί 30 χιλιόμετρα μέχρι να φθάσουν στο Κιουπρουλού, αφού προηγουμένως υπέστησαν τη δοκιμασία της διέλευσης από τη στενωπό Γκετζέκ Χαμάμ όπου αναμίχθηκαν με άλλες Μονάδες. Το ηθικό αυτών των Μονάδων όταν έφθασαν στο Κιουπρουλού ήταν όχι απλώς σε κακή κατάσταση, αλλά λίγο πριν την πλήρη κατάρρευση.

Τέλος όσον αφορά την αναφορά του Πλαστήρα και του Παπαθανασόπουλου στις τρομακτικές απώλειες που υπέστη το Απόσπασμά κατά τη «διήμερη» μάχη, αυτές ούτε προκύπτουν και οι αριθμοί που δίδονται από τον Πλαστήρα και τον Παπαθανασόπουλο ανατρέπονται από τους ιδίους σε άλλα σημεία της Έκθεσης Πλαστήρα και των άρθρων του Παπαθανασόπουλου. Περί των απωλειών του Αποσπάσματος Πλαστήρα υπάρχει αναλυτική αναφορά στο τέλος του κειμένου.

Εν τέλει το κύριο ζήτημα είναι αυτό που ρητώς προσδιορίσαμε. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν εκτέλεσε την εντολή που του ανατέθηκε από την IV Μεραρχία. Το γεγονός αυτό είναι πραγματικό και το αναφέρει ο ίδιος «ελαφρά τη καρδία» στην Έκθεσή του. Ασφαλώς προκαλεί οδυνηρή εντύπωση ότι το αναφέρει σαν να μη συμβαίνει απολύτως τίποτε· ή σαν να μην ενήργησε κακώς. Προβληματίστηκα έντονα διαβάζοντας το τμήμα αυτό της Έκθεσής του για το αν πραγματικά αντιλαμβανόταν την απαξία της ενέργειάς του και τα προβλήματα που ενδεχομένως θα προέκυπταν για την ασφάλεια της IV Μεραρχίας και τη συνοχή του μετώπου, όπως και τελικά συνέβη. Σε τι αλήθεια διαφέρει ο τρόπος που ενήργησε ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας από αυτόν του Ταγματάρχη Τρικαλιώτη και του Ταγματάρχη Δανίκα; Ο Ταγματάρχης Τρικαλιώτης εν πάση περιπτώσει είχε το θάρρος να γράψει επί της διαταγής που έλαβε ότι «στερούμαι πυρομαχικών, δεν την εκτελώ, σας την επιστρέφω και αποχωρώ». Δεν ισχυρίστηκε ότι οι άνδρες του ήταν τσακισμένοι από το διήμερο αγώνα. Κατά του Τρικαλιώτη, του Δανίκα, του διοικητή του Ι/38 Συντάγματος Ευζώνων και άλλων σχηματίστηκαν δικογραφίες και ασφαλώς δεν ανακηρύχθηκαν άξιοι της πατρίδας. Αν οι δικογραφίες δεν τελεσφόρησαν θα πρέπει να ερωτηθεί ο Αρχηγός της αποκληθείσας «Επαναστάσεως του Στρατού» που κηρύχθηκε για να τιμωρηθούν οι ένοχοι της καταστροφής.

Παρά ταύτα επιβάλλεται να εξεταστεί ευρύτερα τη δεδομένη ανυπακοή του Συνταγματάρχη Πλαστήρα ενώπιον του εχθρού προκειμένου να δοθούν κατά το δυνατόν πληρέστερες απαντήσεις στα εξής ζητήματα:

α. Πότε άρχισε η σύμπτυξη του Αποσπάσματος Πλαστήρα; Πριν ή μετά τη λήψη της διαταγής συμπτύξεως της IV Μεραρχίας;

β. Ποιος ήταν ο τελικός προορισμός της σύμπτυξης του Αποσπάσματος Πλαστήρα; Τα υψώματα νοτίως Κιουπρουλού, ή ο σιδηροδρομικός σταθμός του Μπαλ Μαχμούτ;

γ. Υπό ποίες συνθήκες ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας διαπίστωσε ότι τα νοτίως του Κιουπρουλού υψώματα ήταν «κατηλημμένα παρά του 23ου Συντάγματος, όπερ είχεν εγκαταστήση προφυλακάς»; Ανήλθε ο ίδιος με κάποια εκ των τμημάτων του επί των εν λόγω υψωμάτων, ή το πληροφορήθηκε εξ άλλης πηγής;

δ. Στην περίπτωση που ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας ανήλθε επί των υψωμάτων νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού ήρθε σε επαφή με το διοικητή του Ι/23 Τάγματος, Λοχαγό Μαυρομιχάλη;

Τις απαντήσεις επί των παραπάνω ερωτημάτων θα τις αναζητήσουμε στις διαθέσιμες πρωτογενείς πηγές.

6. Διερεύνηση των συνθηκών υπό τις οποίες o Συνταγματάρχης Πλαστήρας δεν εκτέλεσε την εντολή της IV Μεραρχίας

6.1 Από την κατάθεση στην Α.Ε.Ε.Μ.Α. του Λοχαγού Τούντα, διοικητή Πυροβολαρχίας της ΧΙΙΙα ΜΟΠ τον Αύγουστο του 1922

Ο Λοχαγός Τούντας στην κατάθεσή του αναφέρει:

«Την 17ην ώραν η Μοίρα μας ηκολούθησε το 1ον Τάγμα του αποσπάσματος όπερ κατηυθύνθη προς Μπαλ Μαχμούτ. Το ακολουθητέον δρομολόγιον ήτο δύο χιλιόμετρα Δυτικώς Τσακιρσάζ, δυτικώς Κιουπρουλού προς Σιδηρ/κόν σταθμόν Μπαλ Μαχμούτ. Περί την 19^ην – 20^ην ώραν ότε εφθάσαμεν προς την δημοσίαν οδόν, είδομεν το 26ον Σύν/μα ανερχόμενον τα προς Κιουπρουλού υψώματα. Τον Διοικητήν του Συν/τος τούτου έσπευσε και συνάντησε ο Διοικητής του Αποσπάσματος».[40]

Σχολιασμός:

Η κατάθεση του Λοχαγού Τούντα είναι εξαιρετικά σημαντική επειδή ρίχνει φως στο πότε ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας έλαβε τη διαταγή συμπτύξεως της IV Μεραρχίας, πότε άρχισε η σύμπτυξη του Αποσπάσματός του, ποιο ήταν το δρομολόγιο κίνησης της φάλαγγας του 1^ου Τάγματος Ευζώνων και της ΧΙΙΙα ΜΟΠ και ποιος ο χώρος τελικού προορισμού τους. Ακόμη θα αναφέρουμε ότι ο Λοχαγός Τούντας όταν την 1^η Ιουνίου 1923 κλήθηκε να καταθέσει ως μάρτυρας στην Ανακριτική Επιτροπή Επιχειρήσεων Μικράς Ασίας, υπηρετούσε στην Επιτελική Υπηρεσία Στρατού, με ό,τι αυτό μπορεί να σημαίνει εκείνη την περίοδο που η απόλυτη κρατική εξουσία βρισκόταν στα χέρια του Συνταγματάρχη Πλαστήρα.

Το δρομολόγιο που ακολούθησε η φάλαγγα στην οποία ήταν ενταγμένη η Πυροβολαρχία του Λοχαγού Τούντα άρχιζε δύο χιλιόμετρα δυτικά του χωριού Τσακιρσάζ, δηλαδή από το ύψωμα Μπελ Τεπέ, διερχόταν δυτικά του Κιουπρουλού και κατέληγε στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ. Είναι προφανές ότι ο Τούντας αναφέροντας ότι διήλθαν δυτικά του Κιουπρουλού δεν εννοεί ότι έφθασαν στο σιδηροδρομικό σταθμό διερχόμενοι τη γέφυρα που βρισκόταν βόρεια του Μπαλ Μαχμούτ. Αν συνέβαινε αυτό θα ανέφερε ότι διήλθαν από το Μπαλ Μαχμούτ. Επομένως ο Λοχαγός Τούντας επιβεβαιώνει τα αναφερόμενα στην Έκθεση Πλαστήρα και στο άρθρο του Αντισυνταγματάρχη ε.α. Παπαθανασόπουλου ότι το Απόσπασμα Πλαστήρα έφθασε στην περιοχή νότια του Κιουπρουλού, διήλθε διά της γέφυρας του ποταμού Ακάρ της ευρισκομένης νοτίως του Κιουπρουλού και στη συνέχεια κατευθύνθηκε στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ. Ο Τούντας εμμέσως πλην σαφώς επιβεβαιώνει την πρόθεση του Πλαστήρα να αποκοπεί από τη διοίκηση της IV Μεραρχίας και να απομακρυνθεί από το χώρο που θα συγκεντρωνόταν.

Είναι προφανές επίσης ότι ο Τούντας δεν συμφωνεί με την αναφορά του Συνταγματάρχη Πλαστήρα ότι η αποχώρηση του Αποσπάσματος του από το Μπελ Τεπέ άρχισε τη 1830 ώρα. Καταθέτει ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας με το Ι/42 Τάγμα Ευζώνων και τη ΧΙΙΙα ΜΟΠ αποχώρησαν από τα υψώματα Μπελ Τεπέ τη 17^η ώρα. Κατόπιν τούτου προκύπτει ότι ο Πλαστήρας δεν βρισκόταν στο Μπελ Τεπέ τη 18η ώρα, όπου όπως αναφέρει στην Έκθεσή του παρέλαβε τη διαταγή συμπτύξεως της IV Μεραρχίας.

Υπάρχει περίπτωση ο Ταγματάρχης Τούντας να κάνει λάθος όσον αφορά το χρόνο που άρχισε η σύμπτυξη του Ι/42 Τάγματος Ευζώνων και της ΧΙΙΙα ΜΟΠ; Η άποψή μου είναι ότι ουδόλως κάνει λάθος και τούτο επειδή αναφέρει ότι έφθασαν στη δημόσια οδό τη 19^η  – 20^ή ώρα. Έφθασαν δηλαδή με φως ημέρας. Τη 13η Αυγούστου (26η με το νέο ημερολόγιο) ο ήλιος έδυε λίγο μετά τη 19η ώρα και επομένως ακόμη και την 20^ή ώρα υπήρχε φως. Λυκόφως. Ο χρόνος άφιξης στη δημόσια οδό τη 19^η με 20^ή ώρα είναι λογικός αν ληφθεί υπόψη ότι η απόσταση μεταξύ του Μπελ Τεπέ και της δημοσίας οδού ανέρχεται σε ευθεία γραμμή στα επτά χιλιόμετρα και ότι η φάλαγγα είχε ένα ικανό μήκος. Αν το Ι/42 Τάγμα και η ΧΙΙΙα ΜΟΠ άρχιζαν τη σύμπτυξή τους τη 1830 ώρα, όπως αναφέρει ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας στην Έκθεσή του, είναι βέβαιο ότι θα έφθαναν στη δημοσία οδό μετά την 21^η ώρα, δεδομένου ότι μετά την 20ή ώρα θα κινούνταν υπό συνθήκες περιορισμένης ορατότητας, αλλά πάντως υπό πανσέληνο. Ένα ακόμη στοιχείο που επιβεβαιώνει ότι έφθασαν με φως ημέρας είναι η αναφορά του Τούντα ότι είδαν το 26^ο Σύνταγμα του Αντισυνταγματάρχη να ανέρχεται στα υψώματα νοτίως Κιουπρουλού. Αυτό υποδεικνύει ότι παρ’ όλο που ο ήλιος είχε δύσει μπόρεσαν και διέκριναν σε μία αρκετά μεγάλη απόσταση κάποια Ελληνικά τμήματα να ανέρχονται στα υψώματα νοτίως Κιουπρουλού. Βεβαίως τα εν λόγω τμήματα μάλλον δεν ήταν του Αποσπάσματος Καλλιαγκάκη, επειδή τούτο υποχώρησε πολύ ανατολικότερα δια της οδού Αφιόν Καραχισάρ – Κιουτσούκ Τζορτζά – Ινάς (βλέπε σχεδιάγραμμα 23).[41] Εν πάση περιπτώσει κάποιος μπορεί να μη είναι ακριβής για την ώρα που συνέβη κάποιο γεγονός, αλλά αν αυτό συνέβη ημέρα ή νύκτα είναι κάτι που δύσκολα λησμονείται. Σημαντικό στοιχείο της σχολιαζόμενης αναφοράς του Λοχαγού Τούντα είναι ότι Πλαστήρας βρισκόταν μετά της φάλαγγας του 1ου Τάγματος Ευζώνων και της ΧΙΙΙα ΜΟΠ και επομένως δεν έφθασε στα νοτίως του Κιουπρουλού υψώματα την 22α ώρα που αναφέρει στην Έκθεσή του.

Λαμβάνοντας υπόψη την κατάθεση του Λοχαγού Τούντα θεωρώ ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας παρέλαβε τη διαταγή συμπτύξεως της IV Μεραρχίας εγκαίρως. Το πιθανότερο πριν τη 16^η ώρα οπότε σε πρώτο χρόνο διέταξε να αποχωρήσουν ο 6^ος Λόχος του Υπολοχαγού Προυκάκη με τον Ουλαμό του 7^ου Λόχου από τα υψώματα 1535 και Καραμπιλεγκίμ προς τα υψώματα Βελισαρίου. Η σύμπτυξη των εν λόγω τμημάτων άρχισε σύμφωνα με την Έκθεση Πλαστήρα τη 1615 ώρα και θα ολοκληρώθηκε τη 17^η με 18^η ώρα περίπου, δεδομένου ότι τα εν λόγω τμήματα θα έπρεπε πρώτα να απαγκιστρωθούν από τη στενή επαφή που βρίσκονταν με τον εχθρό.

Όσον αφορά την αναφορά του Τούντα ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας έσπευσε να συναντηθεί με το διοικητή του 26^ου Συντάγματος Αντισυνταγματάρχη Καλλιαγκάκη, περί αυτής της συνάντησης ουδέν σχετικό αναφέρει ο Πλαστήρας στην Έκθεσή του, όπως και ο Υπασπιστής του Καλλιαγκάκη Λοχαγός Πανταζής στην κατάθεσή του στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α..[42] Όλως αντιθέτως ο Λοχαγός Πανταζής αναφέρει ότι ο Καλλιαγκάκης βρισκόταν σε διαρκή ανησυχία επειδή καθ’ όλη τη διάρκεια της νύκτας στάθηκε αδύνατη η σύνδεσή του με το Απόσπασμα Πλαστήρα, το οποίο έπρεπε να είχε ταχθεί δεξιά του (δυτικά) στα υψώματα νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού.[43] Εκτιμώ ότι τα τμήματα που είδε ο Τούντας να ανέρχονται στα προς Κιουπρουλού υψώματα ήταν του 35^ου Συντάγματος το οποίο από το χωριό Έρικμαν συμπτύχθηκε στην περιοχή νότια του Κιουπρουλού.

Λαμβάνοντας υπόψη ότι η φάλαγγα του Ι/42 Τάγματος Ευζώνων και της ΧΙΙΙα ΜΟΠ κάλυπτε μία σημαντική απόσταση, ότι υπήρχαν τμήματα και άνδρες που βραδυπορούσαν και ότι μετά την 20ή ώρα η κίνηση γινόταν υπό συνθήκες περιορισμένης ορατότητας θα απαιτήθηκε χρόνος πλέον των δύο ωρών για να φθάσει η κεφαλή της στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ. Ήτοι πολύ μετά την 21^η ώρα. Η ώρα αυτή συμπίπτει με την ώρα που αναφέρει ο διοικητής του Ι/23 Τάγματος, Ταγματάρχης Διάμεσης, ότι άρχισαν να φθάνουν στο σιδηροδρομικό σταθμό οι πρώτοι Εύζωνοι του Πλαστήρα.[44]

Ως τελική διαπίστωση τα σημαντικότερα σημεία της κατάθεσης του Λοχαγού Τούντα είναι τα εξής:

Πρώτο: Η σύμπτυξη του Αποσπάσματος Πλαστήρα από το Μπελ Τεπέ άρχισε τη 17η ώρα και όχι τη 1830 ώρα που αναφέρει ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας στην Έκθεσή του. Μετά της πρώτης φάλαγγας που αποχώρησε από το Μπελ Τεπέ βρισκόταν και ο Πλαστήρας.

Δεύτερο: Το δρομολόγιο επί του οποίου κινήθηκε η φάλαγγα του 1ου Τάγματος Ευζώνων και της ΧΙΙΙα ΜΟΠ διερχόταν εγγύς του Κιουπρουλού και διά της γέφυρας νότια του Κιουπρουλού κατέληγε στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ.

Τρίτο: Η φάλαγγα του 1^ου Τάγματος Ευζώνων και της ΧΙΙΙα ΜΟΠ έφθασε προ των υψωμάτων νοτίως Κιουπρουλού πριν την 20^ή ώρα.

Τέταρτο: Το 1^ο Τάγμα Ευζώνων και η ΧΙΙΙα ΜΟΠ διήλθαν εγγύτατα του Κιουπρουλού αλλά δεν σταμάτησαν. Προφανώς επειδή ως χώρος τελικού προορισμού τους είχε ΕΞΑΡΧΗΣ καθοριστεί ο σιδηροδρομικός σταθμός του Μπαλ Μαχμούτ.

6.2 Από τον Ανθυπολοχαγό Καρακώστα του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων

Ο αναφερόμενος αξιωματικός φαίνεται ότι μετά το Σαλιχλή (23 Αυγούστου) συνελήφθη αιχμάλωτος. Όταν επέστρεψε από την αιχμαλωσία του έδωσε κατάθεση στην προς τούτο αρμόδια Ανακριτική Επιτροπή, όπως όλοι οι αξιωματικοί που επέστρεψαν εκ της αιχμαλωσίας. Κάποιος άγνωστος αξιωματικός της επιτροπής με βάση τις πληροφορίες του Ανθυπολοχαγού Καρακώστα σημείωσε περιγραφικά (όχι στον χάρτη) το δρομολόγιο που ακολούθησε το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων κατά την υποχώρηση.

Το ακριβές κείμενο για τη 14^η Αυγούστου έχει ως εξής:

«14η Αυγούστου. Αποχώρηση εκ γραμμών ώραν 16-17^ην άνευ διαταγής κ’ κατόπιν επαπειλουμένης κυκλώσεως. Άφιξις 24ην ώραν εις Σ.Σ. Μπαλ Μαχμούτ».[45]

Είναι προφανές ότι η ώρα που ο Ανθυπολοχαγός Καρακώστας αποχώρησε από την περιοχή του Κ.Α. Καμελάρ ταυτίζεται περίπου με την ώρα που αναφέρει και ο Λοχαγός Τούντας. Σχετικά με το ότι η υποχώρηση του τμήματός του, ή του τμήματος στο οποίο ανήκε ο εν λόγω αξιωματικός, έγινε άνευ διαταγής παραπέμπει σε διάφορες ερμηνείες όπως μπορεί να αντιληφθεί κανείς.

6.3 Από την κατάθεση στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. του Αντισυνταγματάρχη Χ. Τερτίκα, διοικητή του ΙΙΙ/42 Τάγματος Ευζώνων τον Αύγουστο του 1922

Ο διοικητής του ΙΙΙ/42 Τάγματος Ευζώνων στην κατάθεσή του στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. αναφέρει ότι μετά την αποτυχία της αντεπίθεσης που εκτέλεσε για την ανακατάληψη του Καλετζίκ υποχώρησε στα υψώματα δυτικά του Καλετζίκ και παρέμεινε εκεί μέχρι τη 1030 ώρα. Τη 1030 ώρα κατόπιν διαταγής του Συνταγματάρχη Πλαστήρα αναχώρησε μόνος του για την ανεύρεση του 10^ου και του 11^ου Λόχων του, οι οποίοι μετά την αποτυχία της αντεπίθεσης για την ανακατάληψη του Καλετζίκ είχαν υποχωρήσει προς το Αφιόν Καραχισάρ. Επί του γεγονότος αυτού είχαμε αναφερθεί στο Μέρος ΙΙΙ. Ο Ταγματάρχης Τερτίκας αναφέρει ότι συνάντησε τους δύο Λόχους του περί την 2030 ώρα και κατόπιν διαταγής που έλαβε από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα αναχώρησε με τους Λόχους του την 21^η ώρα από το Αφιόν Καραχισάρ προς το σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ προς συνάντηση του υπολοίπου Αποσπάσματος. Έφθασε στον προορισμό του μία ώρα πριν ξημερώσει.[46] Εκτιμάται ότι ο Τερτίκας έλαβε την εντολή του διοικητή του δια αγγελιοφόρου.

Σχολιασμός

Υπενθυμίζεται ότι επί των αναφερομένων από τον Τερτίκα γεγονότων ουδεμία αναφορά γίνεται στην Έκθεση Πλαστήρα. Η παράλειψη οφείλεται σε προφανείς λόγους. Το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων θα πρέπει να παραμείνει στην ιστορική μνήμη ως το μόνο Σύνταγμα που διατήρησε τη συνοχή του. Επί της αναφοράς του Τερτίκα τώρα· πιθανολογώ ότι ο αγγελιοφόρος που εστάλη στον Ταγματάρχη Τερτίκα για να του μεταφέρει την εντολή του Συνταγματάρχη Πλαστήρα να μεταβεί με τους δύο Λόχους του στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ θα πρέπει να ξεκίνησε για το Αφιόν Καραρχισάρ λίγο πριν το 1^ο Τάγμα Ευζώνων και η ΧΙΙΙα ΜΟΠ φθάσουν στη δημόσια οδό Αφιόν – Σαντουκλή. Δηλαδή περί τη 19^η ώρα. Ο Τερτίκας καταθέτει ότι δεν έλαβε διαταγή να μεταβεί στα υψώματα νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού αλλά στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ. Αυτό οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας είχε προαποφασίσει τη συγκέντρωση του Αποσπάσματός του στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ και τη ΜΗ εγκατάστασή του στα υψώματα νοτίως Κιουπρουλού όπως προβλεπόταν στην εντολή που του ανατέθηκε.

6.4 Από το βιβλίο του Υπολοχαγού Χρήστου Προυκάκη, διοικητή του 6ου Λόχου Ευζώνων τον Αύγουστο του 1922

Ο διοικητής του 6^ου Λόχου Ευζώνων Υπολοχαγός Προυκάκης στο βιβλίο του αναφέρει λιτά ότι την 1640 ώρα ο Λόχος του κατόπιν διαταγής υποχώρησε από τα υψώματα 1535 και Καραμπιλεγκίμ και ακολουθώντας το δρομολόγιο που του καθορίστηκε κινήθηκε προς συνάντηση του υπολοίπου Συντάγματος που είχε προϋποχωρήσει. Την 2430 ώρα έφθασε στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ όπου και διανυκτέρευσε.[47]

Σχολιασμός

Ο 6^ος Λόχος Ευζώνων με τον Ουλαμό του 7^ου Λόχου που είχε τεθεί υπό τη διοίκησή του συνέχισαν μετά την κατάληψη του Καλετζίκ να παραμένουν στη θέση τους και σε επαφή με τον εχθρό  επί των υψωμάτων 1535 και Καραμπιλεγκίμ, ενώ το υπόλοιπο Απόσπασμα είχε υποχωρήσει στα υψώματα Βελισαρίου (βλέπε Σχεδιάγραμμα 22). Ο Υπολοχαγός Προυκάκης με την υπό τις διαταγές του δύναμη υποχώρησε από τις θέσεις που κατείχε τη 1640 ώρα. Ο Υπολοχαγός Προυκάκης δεν αναφέρει αν εγκαταστάθηκε επί των υψωμάτων Βελισαρίου όπου πρέπει να βρισκόταν και το υπόλοιπο του ΙΙ/42 Τάγματος Ευζώνων στο οποίο ανήκε και αν συναντήθηκε με το διοικητή του Τάγματός του και πότε υποχώρησε από τα υψώματα Βελισαρίου. Όλως αντιθέτως από την εξαιρετικά λιτή αφήγησή του φαίνεται ότι δεν σταμάτησε επί των υψωμάτων Βελισαρίου επειδή το υπόλοιπο του Συντάγματος Πλαστήρα είχε προϋποχωρήσει. Επειδή η δύναμη του Προυκάκη βρισκόταν σε επαφή με τις Τουρκικές δυνάμεις δεν αποχώρησε απλά από τα υψώματα 1535 και Καραμπιλεγκίμ, αλλά απαγκιστρώθηκε. Δηλαδή υποχώρησε με τακτική κίνηση. Με άλματα. Εκτιμάται ότι θα έφθασε στα υψώματα Μπελ Τεπέ μετά την 18^η ώρα. Κατόπιν τούτου το ότι αφίχθηκε στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ τη 0030 ώρα είναι εύλογο δεδομένου ότι κινήθηκε υπό συνθήκες σκότους.

6.5 Από την κατάθεση στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. του Αντισυνταγματάρχη Η. Διάμεση, διοικητή του Ι/23 Τάγματος τον Αύγουστο του 1922

Ο Αντισυνταγματάρχης Διάμεσης καταθέτοντας στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. ανέφερε τα εξής: Λίγο πριν επέλθει το σκότος, δηλαδή λίγο πριν την 20^ή ώρα, παρέδωσε τη διοίκηση του 23^ου Συντάγματος στον κανονικό διοικητή του, το Συνταγματάρχη Λούφα, τον οποίο και ενημέρωσε επί της διατάξεως των οργανικών και των υπό τη διοίκηση του Συντάγματος τεθέντων ΙΙ/22 και ΙΙΙ/4 Ταγμάτων. Ο ίδιος με το Ι/23 Τάγμα του παρέμεινε προσωρινά λίγο δυτικότερα του σιδηροδρομικού σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ. Στη συνέχεια της κατάθεσής του αναφέρει:

«Περί την 21ην προς 22αν ώραν παρετήρησα μεμονωμένους Ευζώνους αίτινες επλησίαζον προς το Τάγμα μου, Αφ’ ου  συνεκεντρώθησαν αρκετοί ηρώτησα και επληροφορήθην παρ’ αυτών ότι ήσαν του 5/42 Ευζώνων, μετ’ ολίγον δε είδον και τον Συν/χην Πλαστήραν εις ερωτήσεις του οποίου έδωκα πληροφορίες περί της διατάξεως των δυνάμεών μας εις τα υψώματα του Μπαλ Μαχμούτ».[48]

Ο Διάμεσης ρώτησε το Συνταγματάρχη Πλαστήρα αν κατά το βράδυ θα έμενε παρά τη σιδηροδρομική γραμμή. Του απάντησε ότι οι άνδρες του ήσαν τόσο πολύ κουρασμένοι και τσακισμένοι επί δύο ημέρες ώστε ήταν δύσκολο να τους μετακινήσει κανείς εκείνη την ώρα.  Στη συνέχεια ο Διάμεσης με το Τάγμα του ανήλθε επί των βορειοδυτικώς του σιδηροδρομικού σταθμού Μπαλ Μαχμούτ υψωμάτων.

Σχολιασμός

Σύμφωνα με τα αναφερόμενα από τον Αντισυνταγματάρχη Διάμεση οι άνδρες του Αποσπάσματος Πλαστήρα άρχισαν να καταφθάνουν στο χώρο του σιδηροδρομικού σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ μετά την 21η ώρα· αρχικά μεμονωμένοι και στη συνέχεια μάλλον πιο οργανωμένοι. Η αναφορά αυτή αφ’ ενός μεν παραπέμπει σε ασύντακτη υποχωρητική κίνηση κάποιων τμημάτων του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων, ενδεχομένως να επρόκειτο και περί φυγάδων που ήταν αυτοί που προσήλθαν πρώτοι, και αφ’ ετέρου δε συμφωνεί με την κατάθεση του Ταγματάρχη Τούντα στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. στην οποία αναφέρει ότι το Ι/42 Τάγμα Ευζώνων και η ΧΙΙΙα ΜΟΠ άρχισαν να συμπτύσσονται τη 17^η ώρα προς το σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ και ότι τη 19η με 20^ή ώρα έφθασαν στη δημόσια οδό Αφιόν Καραχισάρ – Σαντουκλή. Είναι εύλογο ότι για να διανύσουν την απόσταση από τα υψώματα νοτίως Κιουπρουλού μέχρι το σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ, διερχόμενοι από τη γέφυρα νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού, θα απαιτήθηκε χρόνος πλέον των δύο ωρών τουλάχιστον, δεδομένου ότι η κίνηση διεξαγόταν υπό συνθήκες περιορισμένης ορατότητας. Ο Ταγματάρχης Διάμεσης αναφέρει εμμέσως πλην σαφώς ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας έφθασε στο χώρο του σιδηροδρομικού σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ περί τη 22^α με 23^η ώρα και όχι την 24^η που αναφέρει ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας στην Έκθεσή του. Βεβαίως η ακριβής ώρα που ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας έφθασε στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ δεν έχει και ιδιαίτερη σημασία. Ο Διάμεσης αναφέρει ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας τον ρώτησε περί της διάταξης των Μονάδων του 23^ου Συντάγματος και ότι αυτός τον πληροφόρησε περί αυτής. Κατόπιν τούτου προκύπτει ευλόγως η υπόθεση ότι πολύ πιθανόν ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας πληροφορήθηκε από το Διάμεση ότι επί των υψωμάτων «νοτίως» Κιουπρουλού βρισκόταν εγκατεστημένο Τάγμα του 23^ου Συντάγματος.

Η απάντηση του Συνταγματάρχη Πλαστήρα στην ερώτηση του Διάμεση αν κατά τη νύκτα θα παρέμενε στην περιοχή του σιδηροδρομικού σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ είναι εύγλωττη των προθέσεών του. Τον ενδιέφερε ότι οι άνδρες του ήταν κουρασμένοι και όχι η εκτέλεση της εντολής που του ανατέθηκε. Τον ενδιέφερε μόνο το πώς θα ξεκουράσει τους άνδρες του και όχι ότι είχε αναλάβει την ευθύνη να καλύψει την IV Μεραρχία στα νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού υψώματα. Ανεξαρτήτως τούτων στην περίπτωση που θα εγκαθιστούσε το Απόσπασμά του στα υψώματα νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού οι άνδρες του θα είχαν περισσότερο χρόνο να ξεκουραστούν από αυτόν που τους δόθηκε στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ, για λόγους που καθείς μπορεί να καταλάβει. Οπωσδήποτε θα είχαν περισσότερο χρόνο από αυτόν που είχαν οι άνδρες του 8^ου και 11^ου Συνταγμάτων που έφθασαν στο Κιουπρουλού μετά τα μεσάνυκτα ύστερα από πορεία τριάντα χιλιομέτρων. Εν πάση περιπτώσει εκείνες τις ημέρες άπαντες ήταν νηστικοί άυπνοι και κατατσακισμένοι.

6.7 Από την κατάθεση στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. του Ταγματάρχη Μαυρομιχάλη, διοικητή του ΙΙ/23 Τάγματος τον Αύγουστο του 1922

Ο Ταγματάρχης Μαυρομιχάλης στην κατάθεσή του αναφέρει ότι μετά τη σύμπτυξη του από το Σινίρκιοϊ έλαβε διαταγή από τον προσωρινό διοικητή του 23^ου Συντάγματος, Ταγματάρχη Διάμεση, να εγκαταστήσει το Τάγμα του επί του υψώματος 1185 νοτιοανατολικά του σιδηροδρομικού σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ. Αναφέρει ότι το μέτωπο του είχε μήκος 800 μέτρα. Το Τάγμα Μαυρομιχάλη εγκαταστάθηκε στο δυτικό τμήμα της γραμμής που έπρεπε να καλύψει το Απόσπασμα Πλαστήρα και όπως ήδη αναφέραμε κάλυψε το 1/3 περίπου του εν λόγω μετώπου. Ο Ταγματάρχης Μαυρομιχάλης αναφέρει ότι συνδέθηκε δεξιά με το Τάγμα Πρεμέτη (ΙΙΙ/4 Τάγμα) που ήταν εγκατεστημένο επί των υψωμάτων βορειοδυτικά του Μπαλ Μαχμούτ, αλλά η σύνδεση του αριστερά (ανατολικά) με τα τμήματα της IV Μεραρχίας, δηλαδή το Απόσπασμα Καλλιαγκάκη, δεν κατέστη δυνατή παρά την εγκατάσταση πλαγιοφυλακής 500 μέτρα αριστερά (ανατολικά) του μετώπου του και τη συνεχή αποστολή περιπόλων. Αυτό ήταν εύλογο αφού το δεξιό (δυτικό) του Αποσπάσματος Καλιαγκάκη βρισκόταν δυόμιση περίπου χιλιόμετρα τουλάχιστον ανατολικότερα από το μέτωπο που κάλυψε το Τάγμα Μαυρομιχάλη (βλέπε σχεδιάγραμμα υπ’ αριθμό 23). Ο Ταγματάρχης Μαυρομιχάλης ουδεμία νύξη κάνει στην κατάθεσή του περί διελεύσεως από τις θέσεις του τμημάτων του Αποσπάσματος Πλαστήρα ή συνάντησής του με το Συνταγματάρχη Πλαστήρα. Ο Μαυρομιχάλης αναφέρει επίσης ότι κατά τη νύκτα είχε ελαφρά επαφή με τμήματα εχθρικού Ιππικού χωρίς όμως ανταλλαγή πυρών.

Στη συνέχεια της κατάθεσής του ο Ταγματάρχης Μαυρομιχάλης αναφέρει ότι κατά το λυκαυγές έλαβε διαταγή του διοικητή του Συνταγματάρχη Λούφα ότι εφόσον δεν είχε συνδεθεί αριστερά με φίλια τμήματα ήταν απομονωμένος και έπρεπε να αποσυρθεί ταχέως από το ύψωμα που κατείχε και να υπαχθεί υπό το ΙΙΙ/23 Τάγμα Βεντήρη, το οποίο όπως προαναφέραμε ήταν εγκατεστημένο στα υψώματα βόρεια του σιδηροδρομικού σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ. Αναφέρει επίσης ότι κατά την ώρα που αποχωρούσε από τις θέσεις που κατείχε δεχόταν εχθρικά πυρά.[49]

Σχολιασμός

Η κατάθεση του Ταγματάρχη Μαυρομιχάλη αποδεικνύει εμμέσως πλην σαφώς ότι τα τμήματα του Αποσπάσματος Πλαστήρα δεν ανήλθαν επί του υψώματος επί του οποίου είχε τάξει το Τάγμα του και ότι ο ίδιος δεν συναντήθηκε με το Συνταγματάρχη Πλαστήρα — και συνεπώς διαψεύδει τα αναφερόμενα στην Έκθεση Πλαστήρα. Βεβαίως δεν ερωτήθηκε περί αυτού. Πιστεύω όμως ότι αν ερχόταν σε επαφή με το Συνταγματάρχη Πλαστήρα, ή με τμήματα του Αποσπάσματος Πλαστήρα, θα το ανέφερε στην κατάθεσή του επειδή αυτό θα ήταν κάτι εξαιρετικά σημαντικό και ασφαλώς θα υπήρχε κάποιος διάλογος μεταξύ αυτού και του Πλαστήρα σχετικά με τις συνθήκες υπό τις οποίες εγκατέστησε το Τάγμα του εκεί που θα έπρεπε να εγκαταστήσει ο Πλαστήρας το Απόσπασμά του. Προσέτι η αναφορά του ότι περί το λυκαυγές απέσυρε το Τάγμα του κατόπιν διαταγής του διοικητή του, Συνταγματάρχη Λούφα, αποδεικνύει ότι από το λυκαυγές περίπου της 15^ης Αυγούστου επί της γραμμής των υψωμάτων από το δεξιό του Αποσπάσματος Καλλιαγκάκη μέχρι και το ύψωμα Τακλή Τεπέ συμπεριλαμβανομένου δεν ήταν εγκατεστημένο κανένα απολύτως Ελληνικό τμήμα που να καλύπτει την IV Μεραρχία που είχε συγκεντρωθεί περί το Κιουπρουλού. Αυτό όμως το αγνοούσε η διοίκηση της IV Μεραρχίας.

6.8 Από το Υπόμνημα που υπέβαλε στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. ο Υποστράτηγος Λούφας

Ο Υποστράτηγος Λούφας, πρώην διοικητής του 23^ου Συντάγματος, εκθέτων στο Υπόμνημά του τα γεγονότα της 14^ης Αυγούστου που διαδραματίστηκαν στην περιοχή νότια του Μπαλ Μαχμούτ -όπου ενεργούσε το 23^ο Σύνταγμα ως οπισθοφυλακή των υποχωρούντων τμημάτων από τον Υποτομέα Σαβράν- αναφέρει ότι ο διοικητής του 1^ου Λόχου του Ι/23 Τάγματος Λοχαγός Βορίσης, που αποτελούσε την οπισθοφυλακή του Τάγματός του, συναντήθηκε με το Απόσπασμα Πλαστήρα στις διαβάσεις του Κιουπρουλού περί την 6^η απογευματινή ώρα. Εκεί ο Λόχος Βορίση περέμεινε σε ωριαία στάση και στη συνέχεια αναχώρησε, χωρίς να γνωρίζει πότε αποχώρησε ο Πλαστήρας. Οι διαβάσεις του Κιουπρουλού στις οποίες αναφέρεται σημειώνονται στον επισυναπτόμενο στο Υπόμνημά του χάρτη και η θέση τους σημειώνεται περίπου στο χαμηλό αυχένα στα υψώματα νότια του Κιουπρουλού, όπου η IV Μεραρχία είχε καθορίσει το Σημείο Συνδέσμου των Αποσπασμάτων Πλαστήρα και Καλλιαγκάκη.[50]

Σχεδιάγραμμα 24. Ο χάρτης είναι μέρος του Υπομνήματος που ο Υποστράτηγος Λούφας υπέβαλε στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α.. Επ’ αυτού έχει σημειώσει με κόκκινο χρώμα τις διαδοχικές θέσεις από τις οποίες διήλθε το Απόσπασμα Πλαστήρα κατά την κίνησή του από τα υψώματα νοτίως Κιουπρουλού (Α) προς τη γέφυρα νοτιοδυτικά Κιουπρουλού, στη συνέχεια προς το σιδηροδρομικό σταθμό Μπαλ Μαχμούτ (Β), ακολούθως όπισθεν του υψώματος 1220 επί του οποίου ήταν εγκατεστημένο το ΙΙΙ/4 Τάγμα Πρεμέτη (Γ) και εν συνεχεία προς το χωριό Τσατ Κουγιού (Δ). Ο υπογράφων έχει σημειώσει με μπλε βέλη τις θέσεις των γεφυρών επί του ποταμού Ακάρ.

Υπενθυμίζεται ότι το Ι/23 Τάγμα από τις απογευματινές ώρες της 13^ης Αυγούστου είχε εγκατασταθεί στον αυχένα Γκεϊσλάρ όπου και παρέμεινε μέχρι την υποχώρηση των τμημάτων του Υποτομέα Σαβράν, αποτελώντας την οπισθοφυλακή αυτών. Το εν λόγω Τάγμα υποχώρησε επί του δρομολογίου Γκεϊσλάρ – Μπογιαλί – υψώματα νοτίως Κιουπρουλού. Επ’ αυτού αναφέρεται και ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας σημειώνοντας στην Έκθεσή του ότι «δεξιά μας δε επληροφορήθημεν ότι το 23^ον Συν/μα υπεχώρησε συντεταγμένο με κατεύθυνσιν προς Μπογιαλί».[51] Προφανώς ο Πλαστήρας δεν αναφέρεται σε όλο το 23^ο Σύνταγμα αλλά στο Ι/23 Τάγμα που υποχωρούσε λίγο δυτικότερα από το Απόσπασμά του και ήταν αυτό που έβλεπε. Δυτικότερα ακόμη υποχωρούσε το ΙΙ/23 Τάγμα Μαυρομιχάλη στην κατεύθυνση Σινίρκιοϊ – Μπαλ Μαχμούτ.

Συνεχίζοντας ο Συνταγματάρχης Λούφας στο Υπόμνημά του αναφέρει ότι ο Ταγματάρχης Αργυρόπουλος (προσωρινός) Διοικητής του Ι/23 Τάγματος, στον οποίο ανήκε ο Λόχος Βορίση, συνάντησε τον Πλαστήρα στο ίδιο σημείο την ίδια ώρα και σε ερώτηση του Πλαστήρα που κατευθύνεται του απάντησε ότι κινείται προς το Μπαλ Μαχμούτ προς συνάντηση του Συντάγματός του. Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο Λούφας είναι ότι ο Πλαστήρας αφού έφθασε στις θέσεις τις οποίες όφειλε να καταλάβει και να διατηρήσει, όχι μόνο δεν βρήκε αυτές κατεχόμενες από το 23^ο Σύνταγμα αλλά έλαβε την πληροφορία από τον Αργυρόπουλο ότι κατευθύνεται με το Τάγμα του στο Μπαλ Μαχμούτ. Ο Υποστράτηγος Λούφας αναφέρει ότι «προχωρήσαντος του Τάγματος Αργυροπούλου, ηκολούθησεν αυτό και ο Πλαστήρας υπερβάς καταφανώς την τοποθεσίαν εις ην όφειλε να παραμείνη και αφίνων το έδαφος εκ του μέρους εκείνου ακάλυπτον».[52]

Ο Λούφας αποφαίνεται ότι η μη κατάληψη από τον Πλαστήρα των θέσεων που έπρεπε να καταλάβει δεν ήταν αποτέλεσμα λάθους, αλλά μελέτης και σκέψεως διότι αν ήταν αποτέλεσμα λάθους είχε στη διάθεσή του όλη τη νύκτα για να το διορθώσει. Αναρωτιέται επίσης αν λόγω πλάνης ο Πλαστήρας θεώρησε ότι οι θέσεις που έπρεπε να καταλάβει κατέχονταν από το δικό του Σύνταγμα για ποιο λόγο δεν παρέμεινε στο Κιουπρουλού εγγύς του οποίου είχε διέλθει και να περιμένει την άφιξη της IV Μεραρχίας; Όμως αναφέρει «ούτος διά διαδοχικών αλμάτων καθ’ όλη την νύκτα απεμακρύνετο επί μάλλον και μάλλον της θέσεως ην όφειλε να καταλάβη και διατηρήση».

Δεν απαιτείται σχολιασμός. Στις ίδιες διαπιστώσεις έχει καταλήξει και ο συντάκτης του παρόντος.

6.10 Διαπιστώσεις – Συμπεράσματα

Η εντολή που έλαβε ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας από την IV Μεραρχία προέβλεπε ότι η σύμπτυξη του Αποσπάσματός του θα άρχιζε τη 18η ώρα και τούτο θα εγκαθίστατο στα υψώματα νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού προκειμένου ομού μετά του Αποσπάσματος Καλλιαγκάκη, που θα τασσόταν αριστερά του, να προκαλύψει από νότο την IV Μεραρχία που θα συγκεντρωνόταν στην περιοχή του Κιουπρουλού. Επίσης στην εντολή του καθοριζόταν ρητώς ότι η γραμμή των υψωμάτων από το Γκετζέκ Χαμάμ μέχρι ανατολικά του Μπαλ Μαχμούτ θα αποτελούσε τη γραμμή αντιστάσεως της IV Μεραρχίας, με τα υπόλοιπα Συντάγματά της να αποτελούν την εφεδρεία της στο Κιουπρουλού. Το Απόσπασμα Πλαστήρα όφειλε να κρατήσει τη γραμμή των υψωμάτων νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού τη 15η Αυγούστου μέχρι τα τμήματα της Μεραρχίας να διεκπεραιωθούν με ασφάλεια βορείως του ποταμού Ακάρ.

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αναφέρει ότι ευρισκόμενος επί των υψωμάτων Μπελ Τεπέ παρέλαβε τη 18^η ώρα τη διαταγή συμπτύξεως της IV Μεραρχίας από τον αξιωματικό σύνδεσμο του Συντάγματός του στη Μεραρχία. Απ’ όσα εκτέθηκαν μέχρι τώρα θεωρώ ότι η εν λόγω αναφορά του Πλαστήρα δεν είναι αληθής. Η Μεραρχία είχε κάθε λόγο να παραδοθεί η διαταγή της το δυνατόν συντομότερο στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα και τούτο επειδή η αποστολή που του ανέθετε αφορούσε την κάλυψή της από νότο, από όπου οι Τουρκικές δυνάμεις θα συνέχιζαν την επίθεσή τους προκειμένου να καταδιώξουν τις Ελληνικές δυνάμεις. Δηλαδή αφορούσε την ασφάλειά της . Αλλά και ο αξιωματικός σύνδεσμος του Πλαστήρα δεν είχε κανένα λόγο να καθυστερήσει να παραδώσει τη διαταγή της Μεραρχίας στο διοικητή του. Ο Πλαστήρας όμως είχε κάθε λόγο να ισχυριστεί ότι παρέλαβε τη διαταγή της Μεραρχίας με μεγάλη καθυστέρηση προκειμένου να δικαιολογήσει τη μη εκτέλεση της διαταγής της. Ο Πλαστήρας αν πράγματι επιθυμούσε να αποδώσει ευθύνες στην IV Μεραρχία για την καθυστερημένη λήψη της διαταγής της όφειλε να αναφέρει στην Έκθεσή του την ώρα που του ανέφερε ο αξιωματικός σύνδεσμός του ότι παρέλαβε τη διαταγή της Μεραρχίας. Όμως δεν το κάνει. Αλλά και ενωρίτερα να παραλάμβανε τη διαταγή της Μεραρχίας ήταν υποχρεωμένος να αρχίσει τη σύμπτυξη του Αποσπάσματός του τη 18^η ώρα όπως καθοριζόταν στη διαταγή της Μεραρχίας.

Με βάση την κατάθεση του Λοχαγού Τούντα στην Α.Ε.Ε.Μ.Α. ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας άρχισε να συμπτύσσει τις δυνάμεις του τη 17^η ώρα. Ήτοι μία ώρα πριν παραλάβει, όπως αναφέρει στην Έκθεσή του, τη διαταγή συμπτύξεως της IV Μεραρχίας. Επί της ώρας αυτής συμφωνεί και ο Ανθυπολοχαγός Καρακώστας του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων. Σύμφωνα με την κατάθεση του Τούντα το Ι/42 Τάγμα Ευζώνων και η ΧΙΙΙα ΜΟΠ με επικεφαλής ή ακολουθούντα το Συνταγματάρχη Πλαστήρα αποχώρησαν από το Μπελ Τεπέ τη 17^η ώρα και κατευθύνθηκαν προς το σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ διελθόντες από τα υψώματα νοτίως του Κιουπρουλού καθώς και την γέφυρα του ποταμού Ακάρ την ευρισκόμενη νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού. Εκτιμάται ότι έφθασαν στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ περί την 22η ώρα. Οι αναφερόμενες Μονάδες δεν παρέμειναν επί των νοτίως του Κιουπρουλού υψωμάτων, αλλ’ ούτε και στον πεδινό χώρο νοτίως του Κιουπρουλού, παρ’ όλο που διήλθαν εγγύτατα του Κιουπρουλού.

Το 2^ο κλιμάκιο του Αποσπάσματος Πλαστήρα αποτελούμενο από το 2^ο Τάγμα Ευζώνων και μέρος του 3^ου Τάγματος αποχώρησε από το Μπελ Τεπέ πιθανόν μετά τη 1830 ώρα. Η ώρα αυτή προκύπτει εμμέσως από την αναφορά του διοικητή του 6^ου Λόχου Ευζώνων Υπολοχαγού Προυκάκη στο βιβλίο του ότι ο Λόχος του και ο Ουλαμός του 7^ου Λόχου που είχε τεθεί υπό τη διοίκησή του αφίχθησαν στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ τη 0030 ώρα της 15^ης Αυγούστου. Ομοίως και τα εν λόγω τμήματα δεν εγκαταστάθηκαν επί των νοτιοδυτικώς του Κιουπρουλού υψωμάτων. Ουδεμία αναφορά παρ’ ουδενός υπάρχει περί του αντιθέτου.

Ο διοικητής του ΙΙΙ/42 Τάγματος Ευζώνων Ταγματάρχης Τερτίκας που κατόπιν διαταγής του Συνταγματάρχη Πλαστήρα είχε μεταβεί στο Αφιόν Καραχισάρ προς ανεύρεση του 10^ου και του 11^ου Λόχων του, αφού βρήκε τους Λόχους του έλαβε την 20^ή ώρα διαταγή του Συνταγματάρχη Πλαστήρα να μεταβεί μετά των Λόχων του στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ.

Κατόπιν των παραπάνω είναι πρόδηλο ότι κανένα τμήμα του Αποσπάσματος Πλαστήρα δεν στάθμευσε προσωρινά και κυρίως δεν εγκαταστάθηκε επί των νοτιοδυτικώς του Κιουπρουλού υψωμάτων, όπως ρητώς προέβλεπε η διαταγή συμπτύξεως της IV Μεραρχίας.

Στο δυτικό άκρο των νοτιοδυτικώς του Κιουπρουλού υψωμάτων και επί μετώπου 800 μέτρων εγκαταστάθηκε περί την 20^ή ώρα το 2^ο Τάγμα του 23^ου Συντάγματος υπό το Λοχαγό Μαυρομιχάλη, κατόπιν διαταγής που έλαβε από τον Ταγματάρχη Διάμεση, που αντικαθιστούσε στη διοίκηση του 23^ου Συντάγματος τον ασθενούντα διοικητή του Συνταγματάρχη Λούφα. Οι λόγοι που στον καθορισθέντα από το Α΄ Σώμα Στρατού αμυντικό τομέα της IV Μεραρχίας εγκαταστάθηκε μία μονάδα που υπαγόταν στην Ι Μεραρχία έχουν αναφερθεί διεξοδικά και παρέλκει η επανάληψή τους. Ο Ταγματάρχης Μαυρομιχάλης στην κατάθεσή του στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. ουδέν αναφέρει περί διέλευσης από τις θέσεις που κατείχε το Τάγμα του τμημάτων του Αποσπάσματος Πλαστήρα, ή του Συνταγματάρχη Πλαστήρα, ή συνάντησης του ιδίου με τον Πλαστήρα.

Το μείζον μέρος του Αποσπάσματος Πλαστήρα μέχρι τα μεσάνυκτα της 14^ης/15^η Αυγούστου είχε συγκεντρωθεί περί το σιδηροδρομικό του Μπαλ Μαχμούτ, πλην των δύο Λόχων του ΙΙΙ/42 Τάγματος Ευζώνων που έφθασαν στο σταθμό πολύ αργότερα. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας είχε μεταφέρει το σύνολο της δύναμης του Αποσπάσματός του βόρεια του ποταμού Ακάρ και περί τα τρία χιλιόμετρα δυτικά του Κιουπρουλού όπου συγκεντρώθηκε το σύνολο της δύναμης της IV Μεραρχίας, όπως θα αναφερθεί στη συνέχεια. Στην πραγματικότητα ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας είχε διαχωρίσει γεωγραφικά το Απόσπασμά του από την IV Μεραρχία υπό τη διοίκηση της οποίας είχε τεθεί διά διαταγής του Α΄ Σώματος Στρατού την 8^η πρωινή ώρα της 13^ης Αυγούστου. Επιπλέον περνώντας βόρεια του ποταμού Ακάρ είχε διασφαλίσει την διαφυγή του Αποσπάσματός του προς τα δυτικά.

Τοποθετούμενος στα ερωτήματα που τέθηκαν στο σχολιασμό της σύμπτυξης του Αποσπάσματος Πλαστήρα οι διαπιστώσεις μου είναι οι ακόλουθες:

α. Το πλέον ή βέβαιο είναι ότι η διαταγή συμπτύξεως της IV Μεραρχίας παραδόθηκε στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα πολύ ενωρίτερα της αναφερομένης απ’ αυτόν ώρας. Η IV Μεραρχία δεν είχε κανένα λόγο να μην παραδώσει τη διαταγή της αμέσως με την έκδοσή της στον αξιωματικό σύνδεσμο του Πλαστήρα. Αν πράγματι αυτή παραδόθηκε στον Πλαστήρα από τον αξιωματικό σύνδεσμό του στη Μεραρχία τη 18^η ώρα, ο Πλαστήρας όφειλε να τον ρωτήσει για το πότε την παρέλαβε από τη Μεραρχία και περιήλθε σε αυτόν τόσο καθυστερημένα. Αλλά αυτό δεν συνέβη. Αυτό που πραγματικά συμβαίνει είναι ότι το αφήγημα της Έκθεσης Πλαστήρα έχει σαν σκοπό να δημιουργήσει την εντύπωση ότι ενώ το Απόσπασμα Πλαστήρα είχε «τρομακτικές απώλειες» από τη συμμετοχή του στη «διήμερη μάχη», η IV Μεραρχία το θεωρούσε αναλώσιμο, ενώ φρόντιζε να προστατεύσει τα οργανικά της Συντάγματα που θα αποχωρούσαν από την αμυντική γραμμή νωρίτερα από το δικό του. Σε αυτό αποβλέπει και το αφήγημα ότι παρέλαβε τη διαταγή πάρα πολύ αργά, τη 18^η ώρα, ότι αναχώρησε από το Μπελ Τεπέ τη 1830 ώρα, ότι κινήθηκε προς βορρά κατά τη νύκτα και επί πετρώδους εδάφους, ότι έφθασε στα νοτίως του Κιουπρουλού υψώματα την 22^η ώρα επί των οποίων ήταν εγκατεστημένο το 23^ο Σύνταγμα.

β. Η αναφορά του Λοχαγού Τούντα είναι ισχυρή και επιβεβαιώνεται. Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας άρχισε να συμπτύσσει το Απόσπασμά του τη 17^η ώρα, δηλαδή πριν τη 18^η ώρα κατά την οποία σύμφωνα με την Έκθεσή του έλαβε τη διαταγή συμπτύξεως της IV Μεραρχίας. Ο Λοχαγός Τούντας είναι πολύ σαφής στην κατάθεσή του στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α.. Το Ι/42 Τάγμα Ευζώνων και η ΧΙΙΙα ΜΟΠ άρχισαν τη σύμπτυξή τους τη 17^η ώρα και περί τη 19^η με 20^η ώρα έφθασαν επί της δημοσίας οδού Αφιόν Καραχισάρ – Σαντουκλή. Δηλαδή έφθασαν προ των υψωμάτων νοτίως Κιουπρουλού με φως ημέρας. Επίσης και ο χρόνος άφιξής τους στη δημόσια οδό φαίνεται λογικός με βάση την απόσταση της δημοσίας οδού από το Μπελ Τεπέ και ότι η κίνηση διεξήχθη με φως ημέρας. Η αναφορά του Λοχαγού Τούντα επιβεβαιώνεται επίσης και από αυτά που αναφέρει ο Υποστράτηγος Λούφας περί της άφιξης του Αποσπάσματος Πλαστήρα στις διαβάσεις του Κιουπρουλού την 6^η απογευματινή ώρα όπου παρέμεινε επί μία ώρα και ότι στο σημείο αυτό ο Πλαστήρας συναντήθηκε διαδοχικά με το διοικητή του 3/23 Λόχου Λοχαγό Βορίση και το διοικητή του Ι/23 Τάγματος Ταγματάρχη Αργυρόπουλο. Επίσης επιβεβαιώνεται και από την κατάθεση του Αντισυνταγματάρχη Διάμεση στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. στην οποία αναφέρει ότι μεταξύ της 21^ης και 22^ας ώρας άρχισαν να φθάνουν στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ, παρά τη θέση που βρισκόταν το Τάγμα του, αρχικά μεμονωμένοι Εύζωνοι, μάλλον φυγάδες, στη συνέχεια περισσότεροι και πιθανόν μετά την 22^α ώρα και ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας. Χρόνος επίσης λογικός για την διάνυση του δρομολογίου υψώματα νοτίως Κιουπρουλού – γέφυρα νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού – σιδηροδρομικός σταθμός Μπαλ Μαχμούτ. Υπενθυμίζεται ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας αναφέρει στην Έκθεσή του ότι αποχώρησε από το Μπελ Τεπέ τη 1830 ώρα και έφθασε στα υψώματα νοτίως Κιουπρουλού την 22^α ώρα, δηλαδή ότι απαιτήθηκε χρόνος τρισήμισυ ωρών για να διανύσουν οι ορεσίβιοι Εύζωνοί του τα επτά χιλιόμετρα από το Μπελ Τεπέ μέχρι τα νοτίως του Κιουπρουλού υψώματα. Ακόμη και αν ισχύει ότι αποχώρησε από το Μπελ Τεπέ τη 1830 ώρα είναι βέβαιο ότι τουλάχιστον μέχρι τη 1930 ώρα κινήθηκε με φως ημέρας, την επόμενη μισή ώρα υπό λυκόφως και στη συνέχεια υπό πανσέληνο.

γ. Τελικός προορισμός των συμπτυσσόμενων Μονάδων του Αποσπάσματος Πλαστήρα ορίστηκε ο σιδηροδρομικός σταθμός του Μπαλ Μαχμούτ και όχι τα υψώματα νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού. Παρ’ ουδενός αξιωματικού του Αποσπάσματος Πλαστήρα αναφέρεται ότι το τμήμα του στάθμευσε έστω και προσωρινά επί των νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού υψωμάτων. Επίσης και ο διοικητής του ΙΙ/23 Τάγματος Λοχαγός Μαυρομιχάλης ουδέν αναφέρει περί διέλευσης τμημάτων ή ανδρών του Αποσπάσματος Πλαστήρα από τις θέσεις του Τάγματός του.

δ. Επίσης το πλέον ή βέβαιο είναι ότι ο Πλαστήρας δεν κινήθηκε ούτε προς αναγνώριση της γραμμής επί των νοτιοδυτικώς Κιουπρουλού υψωμάτων όπου θα έπρεπε να εγκαταστήσει το Απόσπασμά του. Ο διοικητής του ΙΙ/23 Τάγματος Λοχαγός Μαυρομιχάλης, το Τάγμα του οποίου είχε εγκατασταθεί στο δυτικό 1/3 της γραμμής επί της οποίας θα έπρεπε να εγκατασταθεί το Απόσπασμα Πλαστήρα ουδέν σχετικό αναφέρει περί διελεύσεως εκ των θέσεων που κατέλαβε στο Τακλή Τεπέ τμημάτων του Αποσπάσματος Πλαστήρα ή του Συνταγματάρχη Πλαστήρα, ή συνάντησής του ιδίου με τον Πλαστήρα. Η μόνη ασφαλής πληροφορία που υπάρχει είναι ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας όταν έφθασε στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ ενημερώθηκε από το διοικητή του Ι/23 Τάγματος Ταγματάρχη Διάμεση περί των θέσεων που είχε καταλάβει το 23^ο Σύνταγμα στα υψώματα περί το Μπαλ Μαχμούτ, επομένως και ότι επί των υψωμάτων νότια του σιδηροδρομικού σταθμού ήταν εγκατεστημένο το 2^ο Τάγμα του 23^ου Συντάγματος.

ε. Όλες οι διατιθέμενες πληροφορίες συγκλίνουν στο ότι ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας είτε επειδή έλαβε τη διαταγή συμπτύξεως της IV Μεραρχίας νωρίτερα από τη 18^η ώρα που αναφέρει στην Έκθεσή του, όπερ και πιθανότερο, είτε επειδή διαπίστωσε ότι τα δεξιά και αριστερά του τμήματα των Ι και IV Μεραρχιών είχαν υποχωρήσει και ήταν πλέον απομονωμένος αποφάσισε να συμπτύξει το Απόσπασμά του τη 17^η ώρα. Επίσης είτε πριν την έναρξη της σύμπτυξης του Αποσπάσματός του, είτε κατά τη διάρκεια την υποχωρητικής κίνησης αποφάσισε να μην εγκατασταθεί επί των υψωμάτων νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού αλλά να συγκεντρώσει το Απόσπασμά του στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ. Πιθανότατα να οδηγήθηκε σε αυτή την απόφαση επειδή θεώρησε ότι η IV Μεραρχία αναθέτοντας στο Απόσπασμά του να την προκαλύψει στα νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού υψώματα -και όχι στα οργανικά της Συντάγματα που θα αποχωρούσαν πολύ νωρίτερα από το δικό του- προστάτευε έτσι από τη φθορά τα Συντάγματα της και θεωρούσε αυτόν και το Απόσπασμά του αναλώσιμους. Εμμέσως πλην σαφώς αυτό αναφέρει και ο Παπαθανασόπουλος στο άρθρο του με τίτλο ΚΙΟΠΡΟΥΛΟΥ: «Η αυτή διαταγή ώριζε ότι το σύνταγμα Πλαστήρα που θα έφευγε τελευταίο, έπρεπε και να εγκαταστήσει προφυλακάς στο Κιοπρουλού ενώ τα άλλα, που θα έφθαναν πολλές ώρες πρώτα, θα έμεναν ως εφεδρεία (!) στο Κιοπρουλού».[53] Όπως ήδη έχω αναφέρει θεωρώ τον Παπαθανασόπουλο πέρα από ψεύτη και τη φωνή του κυρίου του. Η πληροφορία που έλαβε ο Πλαστήρας από τον Ταγματάρχη Διάμεση στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ ότι στα υψώματα όπου είχε εντολή να εγκαταστήσει το Απόσπασμά του ήταν εγκατεστημένο Τάγμα του 23^ου Συντάγματος αποτέλεσε το «άλλοθί του», ή και τη «σανίδα σωτηρίας του» για τη μη εκτέλεση της εντολής που του ανατέθηκε.

Παρά ταύτα η προβαλλόμενη δικαιολογία από το Συνταγματάρχη Πλαστήρα ότι επί των υψωμάτων επί των οποίων έπρεπε να εγκαταστήσει το Απόσπασμά του βρήκε εγκατεστημένο το 23^ο Σύνταγμα εις ουδέν τον αθωώνει για τη μη εκτέλεση της εντολής που του ανατέθηκε από την IV Μεραρχία. Αυτού του τύπου οι δικαιολογίες δεν είναι αποδεκτές ούτε όταν εκστομίζονται και από ένα ανθυποδεκανέα. Η πρόθεσή του να μην εκτελέσει την εντολή της IV Μεραρχίας και να απομακρύνει το Απόσπασμά του από το πεδίο της μάχης της επομένης αποδεικνύεται επίσης από τα εξής γεγονότα εκ των οποίων τα τρία τα αναφέρει ο ίδιος στην Έκθεσή του:

Πρώτο: Δεν εγκατέστησε το Απόσπασμά του στο υπόλοιπο τμήμα της γραμμής στα υψώματα νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού το και μεγαλύτερο που δεν καλυπτόταν από το ΙΙ/23 Τάγμα Μαυρομιχάλη. Δηλαδή από το αριστερό του Τάγματος Μαυρομιχάλη μέχρι το καθορισθέν από την IV Μεραρχία Σημείο Συνδέσμου μετά του Αποσπάσματος Καλλιαγκάκη.

Δεύτερο: Από τη στιγμή που δεν παρέμεινε επί των υψωμάτων νοτιοδυτικά του Κιουπρουλού δεν συγκέντρωσε το Απόσπασμά του στην περιοχή του Κιουπρουλού από την οποία διήλθε και στην οποία θα συγκεντρωνόταν η IV Μεραρχία.

Τρίτο: Μετέφερε το Απόσπασμά του βόρεια του ποταμού Ακάρ.

Τέταρτο: Μετακίνησε το Απόσπασμά του δυτικότερα, στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ, και σε απόσταση τριών περίπου χιλιομέτρων από το χώρο στον οποίο θα συγκεντρωνόταν η IV Μεραρχία. Στο σιδηροδρομικό σταθμό του Μπαλ Μαχμούτ από καλύπτων βρέθηκε να καλύπτεται από το ΙΙ/23 Τάγμα που είχε ταχθεί στα υψώματα νοτιοανατολικά του σιδηροδρομικού σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ (βλ. σχεδιάγραμμα υπ’ αριθμό 23).

Τελικό Συμπέρασμα

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας περνώντας το Απόσπασμά του βόρεια του ποταμού Ακάρ απέκοψε συνειδητά τον εαυτό του και το Απόσπασμά του από την IV Μεραρχία, υπό τις διαταγές της οποίας είχε τεθεί με διαταγή του Α΄ Σώματος Στρατού από την 8^η πρωινή της 13^ης Αυγούστου. Αποφάσισε να ακολουθήσει ανεξάρτητη πορεία μη υπακούοντας στις διαταγές ουδενός προϊσταμένου. Η πρόθεσή του ήταν να διασώσει το Απόσπασμά του από την περαιτέρω φθορά λόγω των απωλειών μάχης και των διαρροών. Πράγμα που τελικά δεν θα αποφύγει. Στην πραγματικότητα ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας διέβη το δικό του Ρουβίκωνα· της ανυπακοής και της μη εξάρτησής του από οποιοδήποτε προϊστάμενο διοικητή. Αυτό όμως με βάση το στρατιωτικό νόμο αποτελεί έγκλημα διαπραττόμενο ενώπιον του εχθρού και ονομάζεται στάση και ανταρσία.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

---

[1] Συνταγματάρχης Ζήρας διοικητής του 1/38 Συντάγματος Ευζώνων. Ταγματάρχης Δανίκας διοικητής του Ι/37 Τάγματος. Ταγματάρχης Τρικαλιώτης διοικητής του ΙΙ/22 Τάγματος. Ταγματάρχης Πρεμέτης διοικητής του ΙΙΙ/4 Τάγματος.

[2] Α.Ε.Ε.Μ.Α.: Ανακριτική Επιτροπή Επιχειρήσεων Μικράς Ασίας. Συγκροτήθηκε τον Φεβρουάριο του 1923 κατόπιν της υπ’ αρ. 1134/15.2.23 απόφασης της Επαναστάσεως 1922

[3] Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α.: Ανακριτική Επιτροπή Ελέγχου Δοσιλόγων Μικράς Ασίας. Συγκροτήθηκε το 1925 από το Υπουργείο Στρατιωτικών στη θέση της καταργηθείσας Ανακριτικής Επιτροπής Επιχειρήσεων Μικράς Ασίας

[4] Υποστράτηγος Ν. Τρικούπης Το Νότιον Συγκρότημα Μεραρχιών Προς την Στρατιάν Μικράς Ασίας «Περί του ηθικού του Στρατεύματος», [ΤΑ ΠΡΟ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΕΠΙΘΕΣΕΩΣ ΓΕΓΟΝΟΤΑ (Σεπτέμβριος 1921 – Αύγουστος 1922), ΔΙΣ ΤΟΜΟΣ ΕΚΤΟΣ, (ΑΝΑΤΥΠΩΣΗ 1983)] σ. 275-276

[5] Παρά τα αντιθέτως θρυλούμενα από το μέτωπο του Αφιόν Καραχισάρ αφαιρέθηκε ένα Σύνταγμα Πεζικού (όχι Μεραρχιακό) και ένα Τάγμα Ευζώνων.

[6] Η Ομάδα Μεραρχιών Τρικούπη το πρωί της 15ης Αυγούστου διέθετε υπό τις διαταγές της τέσσερις σχεδόν ανέπαφες Μεραρχίες και το μείζον μέρος του Πεδινού και Βαρέως Πυροβολικού των Α΄ και Β΄ Σωμάτων Στρατού. Όλως αντιθέτως η Ομάδα του Υποστράτηγου Φράγκου διέθετε το πρωί της 15ης Αυγούστου τις Ι και VII Μεραρχίες, τη δε νύκτα της 15ης/16η Αυγούστου προστέθηκαν στη δύναμή της το Απόσπασμα Πλαστήρα και τα διασωθέντα υπολείμματα της IV Μεραρχίας.

[7] Σαν παράδειγμα θα αναφέρω την κρίση του Μαρτίου του 1987 την οποία έζησα από κοντά. Μετά το πέρας της κρίσης δεν ζητήθηκε από τις Μονάδες να υποβάλουν εκθέσεις στις οποίες να εκτίθονταν τα προβλήματα που αντιμετώπισαν. Όταν αργότερα ως επιτελής σε μία Τεθωρακισμένη Ταξιαρχία μου ζητήθηκε σε μία άσκηση «επί χάρτου» να υποβάλω τους χρόνους που απαιτούνταν –υπό διάφορες συνθήκες- για τη φόρτωση των πυρομαχικών της Ταξιαρχίας επί των οχημάτων μάχης και των μεταφορικών, ο διοικητής της Ταξιαρχίας δεν συμφώνησε με τις εκτιμήσεις μου και μείωσε τους χρόνους στο μισό. Ισχυρίστηκε ότι δεν μπορούμε να αναφέρουμε στο Σώμα αυτούς τους (μεγάλους) χρόνους. Βεβαίως οι εκτιμήσεις μου στηρίχθηκαν στους χρόνους που απαιτήθηκαν για τη φόρτωση των πυρομαχικών κατά την κρίση του 1987. Τότε μάλιστα η επάνδρωση των Μονάδων Μάχης προσέγγιζε το 75%.   

[8] Μπουλαλάς ΕΚΘΕΣΙΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ, του Αντιστρατήγου ε.α. Μπουλαλά Κλ. (Διευθυντού ΙΙΙου Επιτελικού Γραφείου της Ι Μεραρχίας εν Μ. Ασία) σ. x

[9] Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. ΕΚΘΕΣΙΣ ΕΞΕΤΑΣΕΩΣ ΜΑΡΤΥΡΟΣ Αντισυνταγματάρχη Ηλία Διάμεση, (Αθήναι 22 Δεκεμβρίου 1925) σ. x-x αρχείου. «Το εσπέρας της 14ης Αυγούστου κατά το λυκόφως έλαβον διαταγήν εκ μέρους του Στρατηγού Φράγκου επειδή ο Συν/χης Λούφας Διοικητής του 23ου Συν/τος ήτο ασθενής … Η διαταγή αύτη μου διεβιβάσθη δια του Λοχαγού του Επιτελείου της Ι Μεραρχίας Μπουλαλά. …Το ΙΙ/23 Τάγμα του 23ου Συν/τος υπό τον Λοχαγόν Μαυρομιχάλην Σταύρον διετάχθη και κατέλαβε τα Ν.Α. του Σιδ. Σταθμού Μπαλ Μαχμούτ υψώματα, υψοδείκτης 1185»

[10] Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. ΕΚΘΕΣΙΣ ΕΞΕΤΑΣΕΩΣ ΜΑΡΤΥΡΟΣ Ταγματάρχη Σταύρου Μαυρομιχάλη (Αθήναι 29 Ιανουαρίου 1926) σ. x αρχείου, «και το Τάγμα διετάχθη να καταλάβη χαρακτηριστικόν ύψωμα υψοδ. 1185 έχων μέτωπον 800 μέτρα»

[11] Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. ΕΚΘΕΣΙΣ ΕΞΕΤΑΣΕΩΣ ΜΑΡΤΥΡΟΣ Αντισυνταγματάρχη Ηλία Διάμεση, σ. x

[12] Συνταγματάρχης Χαράλαμπος Λούφας ΕΚΘΕΣΙΣ Πεπραγμένων 23^ου Συντάγματος Πεζικού από 12 Αυγούστου – 3 Σεπτεμβρίου 1922 (Εν Χίω τη 10^η Σεπτεμβρίου 1922) σ. x

[13] Λούφας ΕΚΘΕΣΙΣ Πεπραγμένων 23^ου Συντάγματος Πεζικού από 12 Αυγούστου – 3 Σεπτεμβρίου 1922, σ. x

[14] Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. ΕΚΘΕΣΙΣ ΕΞΕΤΑΣΕΩΣ μάρτυρος Υποστρατήγου Χαράλαμπου Λούφα (Αθήναι 24 Δεκεμβρίου 1925) σ. x

[15] Υποστράτηγος Δημήτριος Δημαράς Συνοπτική Έκθεσις των Πεπραγμένων υπό της IV Μεραρχίας κατά την περίοδον των επιχειρήσεων του Αυγούστου 1922 (Αθήναι 15 Μαρτίου 1924)σ. x-x

[16] Αντισυνταγματάρχης ε.α. Παπαθανασόπουλος ΚΙΟΠΡΟΥΛΟΥ (14 και 15 Αυγούστου 1922) ΠΩΣ ΕΝΙΚΗΘΗ Η ΜΕΓΑΛΗ ΣΤΡΑΤΙΑ, (Αθήναι, ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝ 18 Αυγούστου 1934) σ. 2

[17] Η εκτέλεση μακρών πορειών με πλήρη φόρτο μάχης από τις Μονάδες μάχης, όπως και το πρόγραμμα σωματικής αγωγής και διέλευσης του στίβου μάχης έχουν τελευτήσει το βίο τους εδώ και κάποιες δεκαετίες. Πιθανόν η εκπαίδευση στις μακρές πορείες με πλήρη φόρτο μάχης και στη διέλευση του στίβου μάχης να συνεχίζεται μόνο στις Μονάδες των Ειδικών Δυνάμεων. Ασφαλώς στις Μονάδες μη μάχης ούτε λόγος μπορεί να γίνει περί πορειών κ.λπ.

[18] Στον 7^ο τόμο της ΔΙΣ «Υποχωρητικοί Αγώνες των Α΄ και Β΄ Σωμάτων Στρατού αναφέρεται ότι δεν ήταν δυνατό να προσδιοριστεί η θέση των υψωμάτων Μπελ Τεπέ. Όμως στο πρωτότυπο σχεδιάγραμμα του αμυντικού τομέα της IV Μεραρχίας που υπάρχει στο αρχείο της ΔΙΣ η θέση των εν λόγω υψωμάτων προσδιορίζεται δυτικά του χωριού Τσακιρσάζ. Επίσης και ο Λοχαγός Τούντας στην κατάθεσή του στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. αναφέρει ότι το δρομολόγιο σύμπτυξης άρχιζε δύο χιλιόμετρα δυτικά του Τσακιρσάζ.

[19] Συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας Έκθεσις Πεπραγμένων του Μικτού Αποσπάσματος ΧΙΙΙ Μεραρχίας (5/42 Σύνταγμα Ευζώνων και ΧΙΙΙα Μοίρα Ορ. Πυροβολικού), (Αθήναι 21 Οκτωβρίου 1923), σ. x-x

[20] Πλαστήρας Έκθεσις Πεπραγμένων του Μικτού Αποσπάσματος ΧΙΙΙ Μεραρχίας, σ. x

[21] Παπαθανασόπουλος ΚΙΟΠΡΟΥΛΟΥ (14 ΚΑΙ 15 Αυγούστου 1922) – ΠΩΣ ΕΝΙΚΗΘΗ Η ΜΕΓΑΛΗ ΣΤΡΑΤΙΑ, σ. 2

[22] Τσολάκογλου ΕΚΘΕΣΙΣ Πεπραγμένων IV Μεραρχίας από 1^ης Αυγούστου – 26 Σεπτεμβρίου 1922, (Ξάνθη 18 Ιανουαρίου 1923), σ. 11

[23] Στρατηγός Ιωάννου, «Ο ΣΤΡΑΤΗΓΟΣ ΙΩΑΝΝΟΥ ΚΑΤΑΓΓΕΛΕΙ ΤΟΝ ΠΛΑΣΤΗΡΑ ΩΣ ΦΥΓΑΔΑ» (ΕΦΗΜΕΡΙΣ «ΗΕΛΛΗΝΙΚΗ» 6-9-1926, ΔΙΣ Φ. 391/Α/4) «Οι δύο αρχηγοί της επαναστάσεως του 1922 κ.κ. Πλαστήρας και ο Γονατάς είναι φυγάδες. Δια τούτο και δεν ηθέλησα να συνεργασθώ μαζύ των παρά τας επικλήσεις και τα πολλαπλάς προτάσεις των».

[24] Χρίστος Προυκάκης Μνήμη ΧΡΙΣΤΟΥ Ι. ΠΡΟΥΚΑΚΗ (1896-1956 με αναδρομές στην εποχή του, σ. x, «Οπλίται νεκροί 1, τραυματίαι 8. Απωλεσθείς 1, πιθανώτατα αιχμάλωτος. Εκ της διατεθείσης δυνάμεως 7ου Λόχου 1 νεκρός, 3 τραυματίαι».

[25] Προυκάκης, Μνήμη ΧΡΙΣΤΟΥ Ι. ΠΡΟΥΚΑΚΗ, σ. x, «Άμα τη ημέρα τα πυρά εγένοντο εντονώτερα. Ο Λόχος ως και χθες διαθέτει μόνον παρατηρητάς και οπλοπολυβολητάς προκαλύπτων τους υπόλοιπους άνδρας του. Μόνον από καιρού εις καιρόν προς αφύπνισίν των και προς εξαγωγήν των εκ της παθητικής στάσεως εις ην διατελούν εκτελεί πυρά δια των όπλων».

[26] Μπουλαλάς, ΕΚΘΕΣΙΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ, του Αντιστρατήγου ε.α. Μπουλαλά Κλ., σ. x,  «η επικρατήσασα από της 10ης ώρας χαρακτηριστική ηρεμία εις το δεξιόν της IV Μεραρχίας είχον εμβάλει εις μεγίστην ανησυχίαν την Μεραρχίαν».

[27] Α.Ε.Ε.Μ.Α., Έκθεσις Εξετάσεως του μάρτυρος Τούντα Λοχαγού Πυροβολικού, σ. x αρχείου, «Ο αγών κατέστη σχετικώς εντονώτερος κατά την ημέραν ταύτην και μέχρι της 9ης ώρας ούτος εκόπασε σχεδόν περιορισθείς μόνον εις το δεξιόν του αποσπάσματος ουχί όμως και εκεί σφοδρώς». Το δεξιό του Αποσπάσματος ήταν ο 6^ος Λόχος Προυκάκη.

[28] Πλαστήρας, Έκθεσις Πεπραγμένων του Μικτού Αποσπάσματος ΧΙΙΙ Μεραρχίας, σ. 13

[29] Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α., ΕΚΘΕΣΙΣ ΕΞΕΤΑΣΕΩΣ ΜΑΡΤΥΡΟΣ Ταγματάρχη Σταύρου Μαυρομιχάλη, σ. x αρχείου. «Εφθάσαμεν προ του Σιδ. Σταθμού Μπαλ Μαχμούτ και το Τάγμα διετάχθη να καταλάβη χαρακτηριστικόν ύψωμα υψοδ. 1185 έχων μέτωπον 800 μέτρα και μέλλων να συνδεθή … αριστερά με τμήματα άλλης Μεραρχίας όστις και δεν επετεύχθη καίτοι και περιπολίας εξαπέστειλα και μέτρα πλαγιοφυλάξεως είχον λάβη».

[30] Πλαστήρας Έκθεσις Πεπραγμένων του Μικτού Αποσπάσματος ΧΙΙΙ Μεραρχίας, σ. x

[31] Παπαθανασόπουλος ΚΙΟΠΡΟΥΛΟΥ (14 ΚΑΙ 15 Αυγούστου 1922) – ΠΩΣ ΕΝΙΚΗΘΗ Η ΜΕΓΑΛΗ ΣΤΡΑΤΙΑ, σ. x, «Περί το μεσονύκτιον φθάνομεν στα υψώματα νοτίως Κιοπρουλού, τα οποία  έπρεπε να καταλάβωμεν, σύμφωνα με την διαταγήν της μεραρχίας».

[32] ΚΛΕΑΝΘΟΥΣ Κ. ΜΠΟΥΛΑΛΑ, Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ 1919 – 1922 (Με τον φακόν της ιστορικής αλήθειας) (Αθήναι 1959), σ. x, «Εις όλην αυτήν την απελπιστικήν κατάστασιν η πανσέληνος ήτο το παρήγορον σημείον διότι χάρις εις αυτήν και η διοίκησις ηδύνατο να ασκηθή και ο σύνδεσμος μεταξύ των τμημάτων ήτο ευχερής». Ο Αντιστράτηγος ε.α. Μπουλαλάς αναφέρεται στην κίνηση της Ι Μεραρχίας από το Μπαλ Μαχμούτ προς το χωριό Μπασκιμσέ κατά τη νύκτα της 13ης/14η Αυγούστου.

[33] Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α., ΕΚΘΕΣΙΣ ΕΞΕΤΑΣΕΩΣ ΜΑΡΤΥΡΟΣ Αντισυνταγματάρχη Ηλία Διάμεση, σ. x αρχείου. «Το ΙΙ Τάγμα του 23ου Συν/τος μεθ’ ενός Ουλαμού Ορειβ. Πυρ/κου υπό τον Λοχαγόν Ταγματάρχην όντα Μαυρομιχάλην Σταύρον διετάχθη και κατέλαβε τα Ν.Α. του Σιδ. Σταθμού Μπα Μαχμούτ υψώματα, υψοδείκτης 1185»

[34] Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. ΥΠΟΜΝΗΜΑ Υποστρατήγου Λούφα Χαραλάμπους Προς Την Ανακριτικήν Επιτροπήν Δοσιλόγων Μ.Α., (Αθήναι, 24-4-1926) σ. x. Ο χάρτης του υπομνήματος Λούφα παρατίθεται στο σχεδιάγραμμα υπ’ αριθμό 24 του παρόντος κειμένου.

[35] Παπαθανασόπουλος ΚΙΟΠΡΟΥΛΟΥ (14 και 15 Αυγούστου 1922) ΠΩΣ ΕΝΙΚΗΘΗ Η ΜΕΓΑΛΗ ΣΤΡΑΤΙΑ, σ. 2

[36] Α.Ε.Ε.Μ.Α. Έκθεσις Εξετάσεως του μάρτυρος Τούντα Λοχαγού Πυροβολικού, σ. x αρχείου

[37] Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. ΕΚΘΕΣΙΣ ΕΞΕΤΑΣΕΩΣ ΜΑΡΤΥΡΟΣ Ταγματάρχη Σταύρου Μαυρομιχάλη, σ. 6 αρχείου, «Εφθάσαμεν προ του Σιδ. Σταθμού Μπαλ Μαχμούτ και το Τάγμα διετάχθη να καταλάβη χαρακτηριστικόν ύψωμα υψοδ. 1185 έχων μέτωπον 800 μέτρα».

[38] Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. ΕΚΘΕΣΙΣ ΕΞΕΤΑΣΕΩΣ ΜΑΡΤΥΡΟΣ Αντισυνταγματάρχη Ηλία Διάμεση, σ. x-x αρχείου, «Περί την 21ην προς 22αν ώραν παρετήρησα μεμονωμένους Ευζώνους αίτινες επλησίαζον προς το Τάγμα μου … μετ’ ολίγον δε είδον και τον Συν/χην  Πλαστήραν εις ερωτήσεις του οποίου έδωκα πληροφορίες περί της διατάξεως μας εις τα υψώματα του Μπαλ Μαχμούτ».

[39] Παπαθανασόπουλος ΚΙΟΠΡΟΥΛΟΥ (14 και 15 Αυγούστου 1922) – ΠΩΣ ΕΝΙΚΗΘΗ Η ΜΕΓΑΛΗ ΣΤΡΑΤΙΑ, σ. 2

[40] Α.Ε.Ε.Μ.Α. Έκθεσις Εξετάσεως του μάρτυρος Τούντα Λοχαγού Πυροβολικού, σ. x

[41] Α.Ε.Ε.Μ.Α. ΕΚΘΕΣΙΣ ΕΞΕΤΑΣΕΩΣ ΜΑΡΤΥΡΟΣ Λοχαγού ε.α. Σπυρίδωνος Πανταζή, (Αθήναι 29 Σεπτεμβρίου 1923) σ. x, «Το Σύνταγμα κατηυθύνθη δια της οδού Αφιόν – Κιουτσούκ Τζορτζά προς Ινάσκιοϊ ένθα συνεγκεντρώθη». Ο Λοχαγός Πανταζής ήταν Υπασπιστής του Καλλιαγκάκη.

[42] Δεν υπάρχει Έκθεση Πεπραγμένων του Αντισυνταγματάρχη Καλλιαγκάκη επειδή ο εν λόγω αξιωματικός έπεσε ηρωικά μαχόμενος στο πεδίο της μάχης «Χαμούρκιοϊ – Ιλμπουλάκ» τη 16^η Αυγούστου 1922.

[43] Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. ΕΚΘΕΣΙΣ ΕΞΕΤΑΣΕΩΣ ΜΑΡΤΥΡΟΣ Λοχαγού ε.α. Σπυρίδωνος Πανταζή (Αθήναι 4 Ιανουαρίου 1926) σ. x αρχείου: «Κατά τη διάρκεια της νυκτός ο Αντ/χης Καλλιαγκάκης ήτο εκτάκτως στενοχωρημένος λόγω ελλείψεως επαφής μετά του αποσπάσματος Πλαστήρα. Ηπόρει συνεχώς δια την μη παρουσίαν του αποσπάσματος τούτου και συνεχώς μοι έλεγε «μωρέ που είναι• τι έπαθε αυτός ο Πλαστήρας.»

[44] Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. ΕΚΘΕΣΙΣ ΕΞΕΤΑΣΕΩΣ ΜΑΡΤΥΡΟΣ Αντισυνταγματάρχη Ηλία Διάμεση, σ. x αρχείου, «Περί την 21ην προς 22αν ώραν παρετήρησα μεμονωμένους Ευζώνους αίτινες επλησίαζον προς το Τάγμα μου»

[45] Καρακώστας Δρομολόγιον 5/42 Συν/τος Ευζώνων κατά επιχειρήσεις Αυγούστου 1922 (Εκ πληροφοριών αιχμαλώτου Ανθυπολοχαγού Καρακώστα)

[46] Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. ΕΚΘΕΣΙΣ ΕΞΕΤΑΣΕΩΣ ΜΑΡΤΥΡΟΣ Αντισυνταγματάρχη Χαράλαμπου Τερτίκα, σ. x

[47] Χρίστος Προυκάκης Μνήμη ΧΡΙΣΤΟΥ Ι. ΠΡΟΥΚΑΚΗ (1896-1956 με αναδρομές στην εποχή του (ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΠΑΡΙΣΙΑΝΟΣ» ΑΘΗΝΑΙ 1992), σ. 285

[48] Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. ΕΚΘΕΣΙΣ ΕΞΕΤΑΣΕΩΣ ΜΑΡΤΥΡΟΣ Αντισυνταγματάρχη Ηλία Διάμεση, σ. x-x αρχείου,

[49] Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. ΕΚΘΕΣΙΣ ΕΞΕΤΑΣΕΩΣ ΜΑΡΤΥΡΟΣ Ταγματάρχη Σταύρου Μαυρομιχάλη, σ. x αρχείου

[50] Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. ΥΠΟΜΝΗΜΑ Υποστρατήγου Λούφα Χαραλάμπους Προς Την Ανακριτικήν Επιτροπήν Δοσιλόγων Μ.Α., σ. x

[51] Πλαστήρας Έκθεσις Πεπραγμένων του Μικτού Αποσπάσματος ΧΙΙΙ Μεραρχίας, σ. x αρχείου

[52] Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. ΥΠΟΜΝΗΜΑ Υποστρατήγου Λούφα Χαραλάμπους Προς Την Ανακριτικήν Επιτροπήν Δοσιλόγων Μ.Α., σ. x-x

[53] Παπαθανασόπουλος ΚΙΟΠΡΟΥΛΟΥ (14 και 15 Αυγούστου 1922) ΠΩΣ ΕΝΙΚΗΘΗ Η ΜΕΓΑΛΗ ΣΤΡΑΤΙΑ, σ. 2

---