Η τάφρος του Έβρου, η Γραμμή Μαζινό και η άγνοια
3 Αυγούστου 2011 14 Σχόλια
Σε χρόνους που οι τεχνικές εταιρείες της χώρας θα ζήλευαν…
Σε γνωστό ιστόχωρο που ασχολείται με τα στρατιωτικά θέματα δημοσιεύτηκε πρόσφατα κείμενο στο οποίο ασκείτο κριτική στην κατασκευή της μεγάλης αντιαρματικής τάφρου στον Έβρο κατά τα τελευταία δύο έτη. Το περιεχόμενο της κριτικής είναι χαρακτηριστικό της άγνοιας για το αντικείμενο που πραγματεύεται, και της ευκολίας της κριτικής. Δεν πρόκειται να υπεισέλθουμε στα ακριβή στοιχεία σχετικά με την τάφρο, μιας και πρόκειται για πληροφορίες ευαίσθητες, αλλά προς αποφυγήν δημιουργίας εσφαλμένων εντυπώσεων, θα σχολιάσουμε επί της αρχής τα επιχειρήματα που διατυπώθηκαν .
Η κριτική στη στρατιωτική επιλογή της κατασκευής της τάφρου επικεντρώνεται σε δύο ισχυρισμούς:
- Η υιοθέτηση “στατικής” αμυντικής τακτικής έχει ιστορικά αποδειχθεί ατελέσφορη, γιατί “όταν υπάρχει ένα «σταθερό» αμυντικό εμπόδιο, όπως είναι ο φράχτης του Έβρου, πάντα δίνεται στον αντίπαλο η δυνατότητα και ο χρόνος να το υπερβεί με κάποιο στρατήγημα και να μετατρέψει το υποτιθέμενο εμπόδιο σε παγίδα θανάτου για τους αμυνόμενους”. Σαν απόδειξη του ισχυρισμού αυτού, φέρεται το παράδειγμα της Γραμμής Μαζινό (και μάλιστα, η τάφρος του Έβρου αποκαλείται “ελληνική γραμμή Μαζινό”): “[…] πραγματικής γραμμής Μαζινό στα γαλλογερμανικά σύνορα και την υπερφαλάγγισή της από τις τεθωρακισμένες δυνάμεις των Γερμανών”.
- Η δημιουργία της τάφρου “[Διαγράφει] οριστικά από ελληνικής πλευράς όλα τα σχέδια αντεπίθεσης στην πεδιάδα της Ανδριανούπολης, αφού μπορεί η τάφρος να αποτρέπει την ταχεία ζεύξη του ποταμού από τα ανατολικά αλλά ταυτοχρόνως είναι απαγορευτική για οποιαδήποτε προσπάθεια αντεπίθεσης από τα δυτικά προς τα ανατολικά”
Η κριτική αυτή εδράζεται σε μία θεμελιώδη σύγχυση δύο εννοιών: της στατικής άμυνας («άμυνα περιοχής» στο ελληνικό αμυντικό δόγμα) και της εκμετάλλευσης του εδάφους (πιο συγκεκριμένα, της εκμετάλλευσης μεγάλων κωλυμάτων).
Για να το θέσουμε απλά: Στατική άμυνα είναι αυτή στην οποία οι αμυνόμενες δυνάμεις καθηλώνονται στο έδαφος, παραιτούνται από την κίνηση για χάρη της προστασίας που τους παρέχουν οι προετοιμασμένες θέσεις – στην ακραία περίπτωση οι οχυρωμένες θέσεις. Η επιδίωξη είναι να κρατηθεί έδαφος αντί να καταστραφεί ο εχθρός
Σε αντιδιαστολή, κινητή άμυνα είναι αυτή που αποφεύγει (ως ένα βαθμό) την καθήλωση των αμυνόμενων δυνάμεων σε στατικές θέσεις, που επιδιώκει την χρήση της κίνησης εξ ίσου με τα πυρά για την καταστροφή του επιτιθέμενου, που επιδιώκει τη σταδιακή καταστροφή των δυνάμεων του επιτιθέμενου μέσω της φθοράς του εντός της αμυντικής τοποθεσίας και μέσω της εκδήλωσης αντεπιθέσεων σε κάθε ευκαιρία, στην οποία (με εξαίρεση ενδεχόμενα κρίσιμα σημεία) οι αμυνόμενες δυνάμεις δεν παραμένουν στατικές, αλλά κινούνται, εκμεταλλευόμενες το έδαφος, συχνά μεταξύ προετοιμασμένων θέσεων όταν υπάρχει δυνατότητα και χρόνος προετοιμασίας, τόσο για να έχουν συνεχώς το τακτικό πλεονέκτημα, όσο και για να απολαμβάνουν την υποστήριξη των παρακείμενων δυνάμεων.
Όπως είναι γνωστό, η στατική άμυνα είναι «κακό πράγμα» ενώ η κινητή άμυνα είναι «καλό πράγμα».
Μόνο που και οι δύο (αρχετυπικές – γιατί στην πράξη δεν υπάρχουν τέτοιες καθαρές) μορφές άμυνας έχουν ένα βασικό κοινό στοιχείο: την οργάνωση και την εκμετάλλευση του εδάφους. Δηλαδή τη χρήση κάθε εδαφικού χαρακτηριστικού για να παρεμποδιστεί η δυνατότητα κίνησης του αντιπάλου, ή αυτή να διοχετευτεί σε συγκεκριμένες – ευνοϊκές για την άμυνα – περιοχές. Η αμυντική οργάνωση του εδάφους είναι βασικό χαρακτηριστικό της αμυντικής προσπάθειας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Τα σημαντικά φυσικά κωλύματα αποτελούσαν και αποτελούν πάντοτε τις ιδανικές αμυντικές τοποθεσίες από τους αρχαιότερους στρατούς μέχρι τους πλέον σύγχρονους.
Το να συγχέει κανείς την αμυντική οργάνωση του εδάφους και την εκμετάλλευση των φυσικών κωλυμάτων με την άμυνα περιοχής, δηλαδή την εκμετάλλευση του αναγλύφου με την καθήλωση δυνάμεων σε στατικές θέσεις και την διεξαγωγή εδαφικής άμυνας, αποτελεί χονδροειδές σφάλμα. Οργάνωση και εκμετάλλευση του εδάφους γίνεται τόσο στη στατική, όσο και στην κινητή άμυνα. Δεν υπήρξε και δεν υπάρχει στρατός, όσο ευκίνητος κι αν είναι αυτός, που να μην επιθυμεί την ύπαρξη κι εκμετάλλευση μεγάλων φυσικών κωλυμάτων για την οργάνωση της άμυνάς του.
Επειδή, ακριβώς, η αμυντική οργάνωση του εδάφους είναι τόσο κρίσιμη για την άμυνα, υπάρχει ολόκληρο όπλο, το Μηχανικό, του οποίου η βασική αποστολή είναι η δημιουργία και η άρση κωλυμάτων – με τα φυσικά κωλύματα να παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο. Είναι, δε, τόσο κρίσιμη η σημασία του ΜΧ στους σύγχρονους στρατούς, που ο McGregor, σε μία από τις πλέον σημαντικές προτάσεις για αναδιοργάνωση του αμερικανικού στρατού, εισηγείται την αναδιοργάνωση των μονάδων ελιγμού σε μεικτά τάγματα/επιλαρχίες, τα οποία θα περιλαμβάνουν έναν λόχο μηχανικού στη σύνθεσή τους, με κύριο συστατικό τους γαιοπροωθητήρες M-9.
Ποια είναι η διαφορά μεταξύ στατικής άμυνας και κινητικής άμυνας σε ότι αφορά τα μεγάλα κωλύματα; Στην μεν πρώτη περίπτωση οι αμυνόμενες δυνάμεις αγκιστρώνονται πάνω στα κωλύματα σε στατικές θέσεις, και είτε αποκρούουν τον εχθρό είτε συμπτύσσονται όταν δε μπορούν να κάνουν αλλιώς, ενώ στη δεύτερη περίπτωση παραμένουν στις θέσεις τους μόνον όσο αυτό τους παρέχει πλεονέκτημα, ενώ είναι έτοιμες να αλλάξουν θέση και να αποκτήσουν και πάλι πλεονέκτημα με την κίνησή τους. Στη στατική άμυνα οι αμυνόμενες δυνάμεις ετοιμάζονται να αμυνθούν για να κρατήσουν το έδαφος που κατέχουν, ενώ στην κινητή άμυνα οι αμυνόμενες δυνάμεις ετοιμάζονται να εκμεταλλευτούν το έδαφος για να καταστρέψουν τον αντίπαλο. Όμως σε κάθε περίπτωση, οι αμυνόμενες δυνάμεις ενεργούν από προετοιμασμένες τοποθεσίες, με τις αμυντικές τους θέσεις όσο το δυνατόν πιο οργανωμένες (και προστατευμένες). Δεν υπάρχει κανένας στρατός και κανένα δόγμα στον κόσμο που να πρεσβεύει ότι όταν μία δύναμη λάβει εντολή να αμυνθεί σε ένα χώρο, αυτή δε θα αρχίσει να ετοιμάζει προστατευόμενες θέσεις και κωλύματα.
Και η «απηρχαιωμένη γραμμή Μαζινό»;
Κατ΄αρχάς, να εξηγήσουμε τη διαφορά μεταξύ αμυντικού κωλύματος και οχυρωματικής γραμμής.
Μία αντιαρματική τάφρος, όπως οποιοδήποτε άλλο κώλυμα, μπορεί να είναι τμήμα μιας οχυρωματικής γραμμής, αλλά δεν είναι οχυρωματική γραμμή. Το κώλυμα αποτελεί εδαφικό χαρακτηριστικό – η οχυρωματική γραμμή αποτελεί τρόπο συγκρότησης της στρατιωτικής δύναμης.
Σε μία οχυρωματική γραμμή, χτίζονται πολλές, μόνιμες οχυρές εγκαταστάσεις, οι οποίες αποτελούν όχι απλώς σημεία στήριξης, αλλά το σύνολο της αμυντικής τοποθεσίας. Για τις δυνάμεις που επανδρώνουν την οχυρωματική γραμμή, δεν προβλέπεται καμία κίνηση, αλλά η μέχρις εσχάτων άμυνα της εγκατάστασης (με εξαίρεση, προφανώς, τα τμήματα ασφαλείας της εγκατάστασης). Το κόστος της επένδυσης είναι τέτοιο, ώστε αποτελεί μια βασική επιχειρησιακή επιλογή: είτε επενδύει κανείς στις οχυρωματικές εγκαταστάσεις, είτε αποκτά ευκίνητες (δηλαδή, στο σύγχρονο κόσμο, μηχανοκίνητες) δυνάμεις.
Την επιλογή αυτή ο ΕΣ την έχει κάνει από καιρό, με την οργάνωση του Δ΄ ΣΣ σε τεθωρακισμένες και μηχανοκίνητες δυνάμεις, ικανές για κινητή άμυνα. Τα κωλύματα υπάρχουν για να εξυπηρετήσουν τις ενέργειες των δυνάμεων αυτών, και όχι το αντίστροφο.
Υπερκέραση μέσω Βουλγαρίας;
Η παράκαμψη της γραμμής και η υπερκέραση της μέσω Βουλγαρίας είναι ένας ακόμη από τους παράδοξους ισχυρισμούς του αρθρογράφου: η δυνατότητα υπερκέρασης της αμυντικής διάταξης μέσω Βουλγαρίας – ενδεχόμενο υπαρκτό – δεν γεννάται και δεν ενισχύεται κατά τίποτα από την ύπαρξη της τάφρου. Είναι μια επιλογή που οι τούρκοι έχουν, ανεξάρτητα από τον τρόπο οργάνωσης της ελληνικής άμυνας. Αντιθέτως, η τάφρος εξασφαλίζει το κρίσιμο πλεονέκτημα για την αντιμετώπιση αυτού ακριβώς του κινδύνου: η οικονομία δυνάμεων που εξασφαλίζει η τάφρος (αφού ένα τόσο ισχυρό κώλυμα απαιτεί μικρότερες, αναλογικά, δυνάμεις για την υπεράσπισή του) δίνει στον ΕΣ τη δυνατότητα να έχει διαθέσιμες τέτοιες ευκίνητες εφεδρείες που θα αντιμετωπίζουν αποτελεσματικά τον κίνδυνο αυτόν. Όσο οι σχηματισμοί του Δ’ Σώματος Στρατού δεν αλλάζουν το βασικό τους χαρακτήρα (ΤΘ και ΜΚ), η τάφρος είναι ένα ισχυρό μέσο για την ενίσχυση της αμυντικής του ισχύος.
Και η ελληνική αντεπίθεση;
Η αγωνία για την ελληνική αντεπίθεση είναι, ασφαλώς, σεβαστή, αλλά το μόνο πρόβλημα που θέτει η αντιαρματική τάφρος στο Καραγατς για τον ΕΣ είναι το ίδιο που θέτει ο ποταμός Έβρος ως κώλυμα σε όλο το υπόλοιπο μήκος της συνοριογραμμής. Και όπως εκεί προβλέπονται λύσεις στα σχέδια, έτσι (και ευκολότερα) θα προβλεφθούν και επί της τάφρου, στην περιοχή του χερσαίου συνόρου. Άλλωστε, αλίμονο αν η μόνη οδός αντεπίθεσης του ΕΣ στον Έβρο ήταν το Καραγατς…
Πέραν αυτού όμως, στο Ποτάμι ο ΕΣ αντιμετωπίζει και το πολιτικό πρόβλημα που θέτει μία ενδεχόμενη ελληνοτουρκική εμπλοκή στη Θράκη. Με δεδομένο το έντονο ενδιαφέρον των ξένων δυνάμεων για την ελληνοτουρκική ισορροπία, είναι εξαιρετικά πιθανή η σχετικά ταχεία παρέμβαση και πίεση για κατάπαυση των εχθροπραξιών, ακόμη και σε πολύ αρχικό στάδιο. Είναι κρίσιμο να μην έχουν κατορθώσει οι τούρκοι να αποκτήσουν έστω και περιορισμένα εδαφικά πλεονεκτήματα, όσο κι αν αυτά είναι άνευ στρατιωτικής σημασίας, γιατί απλούστατα μπορεί να αποδειχτούν υψηλότατης πολιτικής σημασίας. Η παράμετρος αυτή εξαναγκάζει τον ΕΣ στη διεξαγωγή προωθημένης άμυνας, ακόμη κι αν κανείς θα επιθυμούσε το αντίθετο. Η μάχη στον Έβρο δε θα διεξαχθεί σε πολιτικό κενό. Αντιθέτως, όπως και όλοι οι πόλεμοι, θα είναι συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα. Και η τουρκική πολιτική μέχρι σήμερα μας έχει δώσει εξόχως σαφείς ενδείξεις για το στόχο της: δημιουργία τετελεσμένων. Η αποτροπή της πολιτικής αυτής είναι πολύ πιο πιεστικό και ρεαλιστικό πρόβλημα από τα σχέδια για την ελληνική αντεπίθεση. Αποτυχία τουρκικής επιθέσεως και καταστροφή των επιτιθεμένων δυνάμεων της Τουρκίας, δε θα ήταν απλώς επαρκής πολιτική και στρατιωτική νίκη, αλλά και θα παρείχε στον ΕΣ την άνεση να σχεδιάσει τις επόμενες κινήσεις του με άνεση. Στην αντίστροφη φορά, η τάφρος αποτελεί πολύ μικρότερο πρόβλημα.
Παρεμπιπτόντως το πρόβλημα αυτό δεν είναι πρωτοφανές. Καθ’ όλη τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, οι δυνάμεις των συμμάχων στην Κεντρική και Βόρεια ευρώπη, και ιδίως στους τομείς ευθύνης της NORTHAG και της CENTAG ήταν αναγκασμένες να σχεδιάζουν την άμυνά τους με πιεστικούς πολιτικούς περιορισμούς. Η άμυνα σχεδιαζόνταν ώστε να διεξάγεται η κύρια αμυντική μάχη όσο το δυνατόν ανατολικότερα, με ελάχιστη παραχώρηση εδάφους, πολύ μικρότερη απ΄ότι θα ήταν σκόπιμο από αυστηρά στρατιωτικής απόψεως.
Ένα υστερόγραφο
Μιας και φτάσαμε εδώ, δε μπορούμε να αντισταθούμε στον πειρασμό να αναφερθούμε στο παράδειγμα της γραμμής Μαζινό.
Η ουσία της γερμανικής νίκης στη μάχη της Γαλλίας, ακόμη και στην πιο απλοϊκή της εκδοχή ( στην πραγματικότητα η νίκη οφειλόταν σε ένα σύνθετο πλέγμα παραγόντων) δεν οφειλόταν σε κάποια “παράκαμψη της γραμμής Μαζινό”. Ούτε το σχέδιο του Μάνσταιν θεωρήθηκε αριστουργηματικό γιατί αυτός απλώς σκέφτηκε να υπερκεράσει την οχυρωματική γραμμή, ούτε οι Γάλλοι ήταν τόσο ηλίθιοι που να μην είχαν σκεφτεί την δυνατότητα υπερκεράσεως.
Αυτό που συνέβη ήταν ότι οι Γερμανοί έκριναν (ορθώς) ότι η θεωρούμενη απροσπέλαστη περιοχή των Αρδεννών, στο άκρο της αμυντικής διάταξης των Συμμάχων, ήταν προσπελάσιμη από τεθωρακισμένες δυνάμεις,. Όμως, ο λόγος που αυτό οδηγούσε σε αποφασιστική πλεονέκτημα (και τελικά σε νίκη) ήταν ότι είχαν κατορθώσει να εξαπατήσουν τους συμμάχους ώστε αυτοί να περιμένουν τον αντίστροφο ελιγμό των γερμανών σε μία επανάληψη του σχεδίου Σλίφφεν. Το αποτέλεσμα ήταν ότι ο όγκος των συμμαχικών δυνάμεων ελιγμού (η “masse de maneuvres”) αντί να καλύπτει επαρκώς την οχυρωματική γραμμή είχε σπεύσει βιαστικά προς το Βέλγιο και την Ολλανδία, εκεί που περίμενε να συναντήσει την κύρια γερμανική δύναμη. Αλλά εκεί συνάντησε μόνον την ασθενή Ομάδα Στρατιών του Μποκ, την ώρα που στοιχεία της ισχυρής Ομάδας Στρατιών του Ρούντστεντ διέσχιζαν τον σχεδόν αφύλακτο Μεύση στον ύψος του Σεντάν και κέρδιζαν πρόσβαση στα μετόπισθεν της συμμαχικής παράταξης. Οι σύμμαχοι είχαν αφήσει τη δική τους αντιαρματική τάφρο (τις “αδιάρρηκτες Αρδέννες”) αφύλακτες, και είχαν πάει για βρούβες στο Βορρά. Η κατασκευή της γραμμής Μαζινό μπορεί να υπήρξε στρατηγικό σφάλμα για τους Γάλλους, αλλά χρειάστηκαν πολύ περισσότερα από την «υπερκέρασή» της για να χάσει ο γαλλικός στρατός.
Όπως είπε κάποτε ο Michael Howard, “η λίγη στρατιωτική ιστορία είναι πολύ επικίνδυνο πράγμα”…
Βελισάριος 
Συγχαρητήρια για το άρθρο σας.
Ο συγκεκριμένος ιστότοπος παραπληροφόρησης και αντιγραφής είναι καιρός πια να αποκτήσει έναν σοβαρό αντίλογο στα παραμύθια που μας σερβίρει.
Πολύ σωστή και τεκμηριωμένη η ανάλυσή σου ΒΕΛΙΣΑΡΙΕ.
Μακάρι ο »γνωστός ιστόχωρος που ασχολείται με τα στρατιωτικά θέματα» να την μελετήσει και να βάλει μυαλό, αν και δεν το πιστεύω, μιας που στην κατακαημένη χώρα μας είσαι ότι δηλώσεις. Επίτρεψέ μου να σε παρακινήσω να συνεχίσεις αυτό που κάνεις.
Σας ευχαριστώ.
Αεροπόρε, εύχομαι Καλές και Ασφαλείς Προσγειώσεις!
Ευχαριστώ Αγαπητέ μου, νάσαι και συ καλά.
Πάτε στοίχημα σε 2-3 χρόνια δεν θα υπάρχει τάφρος;
Τα τεχνητά κωλύματα ιδίως αυτής της έκτασης θέλουν συνεχή συντήρηση και αυτή τη στιγμή δεν υπάρχει σάλιο οικονομικά.
Επίσης το άρθρο σας δεν λύνει βασικές απορίες. Η γραμμή άμυνάς μας που θα είναι πλέον; Πίσω από τον έβρο ή πίσω από την τάφρο;.
Οι ελληνικές δυνάμεις που τυχόν θα βρίσκονται μεταξύ έβρου και τάφρου θα φοράνε αντί για εθνόσημο τον χάρο με το δρεπάνι; Αφού θα είναι σώμα μελλοθανάντων.
Ας ελπίσουμε ότι κάπου την είδαμε λάθος εμείς τη δουλειά γιατί η τάφρος περισσότερο θυμίζει επαναχάραξη συνόρων παρά χρήσιμο οχυρωματικό έργο.
Θα πηγαίναμε στοίχημα, αλλά δεν κλέβουμε εκκλησίες. Η απλή λογική λέει ότι αν τεχνητά κωλύματα αυτής της έκτασης μπορούν να γίνονται αθόρυβα τη στιγμή που δεν υπάρχει σάλιο, κατά μείζονα λόγο μπορούν να συντηρηθούν.
Σε ότι αφορά τις βασικές απορίες:
Στα δόγματα από τον Β’ ΠΠ πόλεμο και μετά δεν υπάρχουν «γραμμές άμυνας» αλλά περιοχές άμυνας. Τόσο η τάφρος όσο και το Ποτάμι αποτελούν πολύ ενδιαφέροντα όρια για την Προκεχωρημένη Αμυντική Περιοχή, δε συμφωνείς; Κι αν σε κάποιο σημείο ο εχθρός καταφέρει να περάσει το κώλυμα, με δεδομένο ότι θα χρειαστεί πολύ ισχυρή συγκέντρωση εκεί πριν και κατά τη διάρκεια της διέλευσης (δίνοντας πολύ ωραίους στόχους στα φίλια όπλα ευθυτενούς, και κυρίως καμπύλης τροχιάς), το γεγονός ότι θα αναγκαστεί να κάνει εμφανή πολύ εγκαίρως τον (ή τους) άξονες κύριας προσπάθειας, το γεγονός ότι μόνο από το συγκεκριμένο σημείο (ή τα συγκεκριμένα σημεία) θα πρέπει να περάσει οποιαδήποτε ενίσχυση προς αυτόν θα έλεγε κανείς ότι μπορεί και να διευκολύνει τον αμυνόμενο στη διεξαγωγή ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΉΣ αμυνας στην ΠΑΠ.
Δεν είναι σαφές από που προκύπτει ότι υπάρχουν δυνάμεις μεταξύ Έβρου και τάφρου, γιατί δεν είναι σαφές ότι υπάρχει τάφρος εντεύθεν του Έβρου, οπότε η απορία για το ακριβές εθνόσημο των δυνάμεων που θα βρίσκονται εκεί παρέλκει. Κι αν τυχόν υπάρχει, τα εκεί τμήματα αποκαλούνται τμήματα ασφαλείας και ξέρουν ΑΚΡΙΒΩΣ τι πρέπει να κάνουν – για να επιβιώσουν και να πολεμήσουν. Φυσικά, στην περίπτωση αυτή τίθεται και το αντίστροφο ερώτημα: τουρκικά τμήματα που θα κατορθώσουν να διέλθουν το ένα κώλυμα και θα βρεθούν ανάμεσα στο πρώτο και στο δεύτερο… τι χρώμα εθνόσημο θα φέρουν;
Τώρα, το πως μπορεί κανείς να δει την τάφρο σαν επαναχάραξη συνόρων… δεν ξέρω. Άβυσσος η ψυχή του ανθρώπου.
Κι όπως επίμονα αναφέρει όλο το άρθρο που προηγείται, η τάφρος ΔΕΝ είναι οχυρωματικό έργο – χρήσιμο ή άχρηστο.
Πολύ καλά Βελισάριε!
Η στατική και η κινητή άμυνα που αναφέρονται στο κείμενο, έχουν εκτός του εδαφικού αναγλύφου μία επιπλέον βασική συνιστώσα, στην οποία το κείμενο δεν κάνει απολύτως καμία αναφορά: ο πληθυσμός της περιοχής, ο οποίος εν πολλοίς καθορίζει εκ των προτέρων εάν επιλεχθεί η στατική ή κινητή άμυνα.
Πραγματική κινητή άμυνα στην πράξη θα μπορούσε να υπάρχει για παράδειγμα έαν την περιοχή την προάσπιζε ο Αμερικανικός Στρατός, ο οποίος δεν θα είχε έξω από τις ΗΠΑ τις ίδιες ευαισθησίες για τον πληθυσμό της περιοχής. Ο ΕΣ έχει όμως όσο καιρό βρίσκεται αναπτυγμένος δυτικά του ΕΒρου και συγκεκριμένες άλλες ευαισθησίες, εκτός του αναγλύφου και των όποιων οχυρωματικών έργων.
Μιλάμε για το ίδιο κείμενο: Γιατί το κείμενο που σχολιάζεται αναφέρει:
«στο Ποτάμι ο ΕΣ αντιμετωπίζει και το πολιτικό πρόβλημα που θέτει μία ενδεχόμενη ελληνοτουρκική εμπλοκή στη Θράκη. Με δεδομένο το έντονο ενδιαφέρον των ξένων δυνάμεων για την ελληνοτουρκική ισορροπία, είναι εξαιρετικά πιθανή η σχετικά ταχεία παρέμβαση και πίεση για κατάπαυση των εχθροπραξιών, ακόμη και σε πολύ αρχικό στάδιο. Είναι κρίσιμο να μην έχουν κατορθώσει οι τούρκοι να αποκτήσουν έστω και περιορισμένα εδαφικά πλεονεκτήματα, όσο κι αν αυτά είναι άνευ στρατιωτικής σημασίας, γιατί απλούστατα μπορεί να αποδειχτούν υψηλότατης πολιτικής σημασίας. Η παράμετρος αυτή εξαναγκάζει τον ΕΣ στη διεξαγωγή προωθημένης άμυνας, ακόμη κι αν κανείς θα επιθυμούσε το αντίθετο. Η μάχη στον Έβρο δε θα διεξαχθεί σε πολιτικό κενό. Αντιθέτως, όπως και όλοι οι πόλεμοι, θα είναι συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα. Και η τουρκική πολιτική μέχρι σήμερα μας έχει δώσει εξόχως σαφείς ενδείξεις για το στόχο της: δημιουργία τετελεσμένων. Η αποτροπή της πολιτικής αυτής είναι πολύ πιο πιεστικό και ρεαλιστικό πρόβλημα από τα σχέδια για την ελληνική αντεπίθεση. Αποτυχία τουρκικής επιθέσεως και καταστροφή των επιτιθεμένων δυνάμεων της Τουρκίας, δε θα ήταν απλώς επαρκής πολιτική και στρατιωτική νίκη, αλλά και θα παρείχε στον ΕΣ την άνεση να σχεδιάσει τις επόμενες κινήσεις του με άνεση. Στην αντίστροφη φορά, η τάφρος αποτελεί πολύ μικρότερο πρόβλημα.
Παρεμπιπτόντως το πρόβλημα αυτό δεν είναι πρωτοφανές. Καθ’ όλη τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, οι δυνάμεις των συμμάχων στην Κεντρική και Βόρεια ευρώπη, και ιδίως στους τομείς ευθύνης της NORTHAG και της CENTAG ήταν αναγκασμένες να σχεδιάζουν την άμυνά τους με πιεστικούς πολιτικούς περιορισμούς. Η άμυνα σχεδιαζόνταν ώστε να διεξάγεται η κύρια αμυντική μάχη όσο το δυνατόν ανατολικότερα, με ελάχιστη παραχώρηση εδάφους, πολύ μικρότερη απ΄ότι θα ήταν σκόπιμο από αυστηρά στρατιωτικής απόψεως.»
Προφανώς και ο ΕΣ θα πρέπει να αμυνθεί με λιγότερο χώρο διαθέσιμο απ΄ότι θα ήθελε. Άλλο λιγότερος διαθέσιμος χώρος για κινητή άμυνα, και άλλο άμυνα περιοχής. Το ίδιο και οι Ισραηλινοί στα σύνορά τους – κανένας δεν θεωρεί ότι έχουν ποτέ διεξαγάγει άμυνα περιοχής, ούτε ότι προετοιμάζονται για κάτι τέτοιο. Παρομοίως και οι Γερμανοί, Αμερικανοί και Βρετανοί στη Δυτική Γερμανία κατά τον Ψυχρό Πόλεμο. Ούτε κι αυτοί προετοιμάστηκαν ποτέ για άμυνα περιοχής, παρά το γεγονός ότι η προστασία του πληθυσμού και η διατήρηση εδάφους ήταν προτεραιότητά τους ,για βαθύτατους πολιτικούς λόγους.
θα ήθελα να θέσω κάποια ερωτήματα προς απάντηση:
-Η προτεραιότητα στην διατήρηση εδάφους για πολιτικούς και ψυχολογικούς λόγους δεν προδικάζει από την πλευρά μας την επιλογή διεξαγωγής άμυνας περιοχής;
-Οι Ισραηλινοί στα υψίπεδα του Γκολάν το ’73 και οι Γερμανοί στην Κεντρική Ευρώπη κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου είχαν επιλέξει άμυνα περιοχής ή κινητή;
-Η άμυνα περιοχής είναι ΟΠΩΣΔΗΠΟΤΕ λανθασμένη επιλογή από καθαρά στρατιωτικής άποψης;
-Υπάρχει κάποια «ενδιάμεση» της κινητής και στατικής μορφή άμυνας που να ενδείκνυται των δικών μας ιδιαίτερων επιχειρησιακών αναγκών και πολιτικοστρατιωτικών προτεραιοτήτων;
Κατ’ αρχάς, το ερώτημα είναι εύστοχο και εύλογο. Η πολιτική υπαγόρευση για διατήρηση εδάφους θέτει σοβαρούς περιορισμούς στον αμυνόμενο, αλλά δεν τον αναγκάζει να εφαρμόσει άμυνα περιοχής. Σε επίπεδο τακτικής, (ή, πιο πρακτικά,σε επίπεδο τακτικών συγκροτημάτων μονάδων και υπομονάδων) η άμυνα θα είναι κινητή άμυνα, χωρίς περιορισμούς. Όσο μεγαλώνει η κλίμακα της μονάδας ή του σχηματισμού, και όσο μεγαλώνει η περιοχή ευθύνης, τόσο πιο περιορισμένες θα είναι οι περιοχές άμυνας (σε σχέση με ότι θα γινόταν σε ένα αφηρημένο, θεωρητικό πεδίο μάχης), τόσο μεγαλύτερη θα είναι η πίεση για έγκαιρη απορρόφηση της εχθρικής επίθεσης και για αποκατάσταση του εδάφους. Αυτό σε καμία περίπτωση δε μετατρέπει την άμυνα σε άμυνα περιοχής, θέτει όμως σοβαρούς περιορισμούς. Από μία άλλη άποψη, είναι θέμα κλίμακας. Το Δ’ ΣΣ, πχ, δεν έχει την άνεση να υποχωρήσει 100 χιλιόμετρα και να αντεπιτεθεί, ούτε έχει την άνεση να αφήσει τους τούρκους σε ένα ρήγμα 50 χλμ και να τους επιτεθεί εκεί, με τακτική υπεροχή, ενώ ένα Τ. ΕΜΑ μπορεί να το κάνει απόλυτη άνεση.
Όσο για τους Ισραηλινούς και τους Συμμάχους κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, (όπου, βέβαια, τον πρώτο λόγο είχαν οι Αμερικανοί), και οι δύο δεν είχαν καμία ταλάντευση σχετικά με το είδος του αγώνα που έπρεπε να ακολουθήσουν. Ειδικά για τους ισραηλινούς, υπήρξε μεγάλη συζήτηση σχετικά με το κατά πόσον η “οχυρωματική» γραμμή Bar Lev έπαιξε κάποιο αρνητικό ρόλο στην αρχική εξέλιξη του πολέμου, αλλά, κατά τη γνώμη μου, η συζήτηση αυτή είναι απολύτως άστοχη.
Η άμυνα περιοχής, όπως και όλες οι έννοιες και οι αφαιρέσεις τακτικής, δεν είναι χαραγμένες σε λίθινες πλάκες. Προφανώς, εξαρτάται πάντα από τις περιστάσεις, και είναι πάντα στην κρίση του διοικητή. Πχ, αν κάποιος υπερασπίζεται έναν ορεινό όγκο, προφανώς η έμφαση θα είναι στο έδαφος κι όχι στην κίνηση. Αλλά, έτσι αφηρημένα δεν έχει ιδιαίτερο νόημα…
Η «ενδιάμεση» μορφή που αναφέρεις είναι αυτή ακριβώς που (επί της αρχής, τουλάχιστον) έχει επιλέξει ο ΕΣ στη Θράκη, και που επιλέγει, στο πλαίσιο του εφικτού, όποιος αμυνόμενος έχει την χρονική άνεση να προετοιμαστεί: οργάνωση του εδάφους με πολλές προστατευμένες εναλλακτικές θέσεις, όσο το δυνατόν καλύτερη οργάνωση κωλυμάτων, όσο το δυνατόν καλύτερη οργάνωση των δικών του δρομολογίων, όσο το δυνατόν πιο προστατευμένες θέσεις για κρίσιμα στοιχεία του κλπ.
Βέβαια, από το επί της αρχής μέχρι την πράξη υπάρχει κάποια διαφορά…
Προφανώς μιλάμε για το ίδιο το κείμενο και εν τέλει πολύ „σάλτσα“ στο φιλοσοφείν για το τίποτε. Ο ΕΣ στον Εβρο, είναι αναγκασμένος να κινηθεί μονοδιάστατα, ακριβώς επειδή το ποτάμι είναι σύνορο, και δυτικά κατοικούν ελλ. πληθυσμοί.
Δεν πρόκειται για περιοχή άμυνας, όταν πρακτικά είναι μια γραμμή άμυνας με συγκεκριμένο βάθος, αλλού περισσότερο και αλλού λιγότερο, που τυγχάνει να είναι και συνοριακή γραμμή στην προκειμένη περίπτωση αλλά και ιδανική για υπεράσπιση, λόγω του φυσικού εμποδίου του ποταμού.
Θα έλεγα ότι αυτό με την κινητή άμυνα ως επιλογή είναι μια δύσκολη περίπτωση για τον Εβρο. Το ότι το Δ΄ ΣΣ αποτελείται από μονάδες που είναι ικανές για κινητή άμυνα, δεν συνεπάγει αυτόματα ότι αυτό είναι εφικτό. Προσωπικά μου φαντάζει σαν το ιππικό, το οποίο ναι μεν μπορεί να κινηθεί τάχιστα, αλλά θα ριχτεί σε μια μάχη υπεράσπισης γραμμής. Αλλά τουλάχιστον στον Εβρο, λόγω του φυσικου κωλύματος, γνωρίζουμε για το πως θα είναι αναγκασμένος να κινηθεί ο τούρκος, αλλά και αυτός γνωρίζει για το πως είμαστε και εμεις αναγκασμένοι να αμυνθούμε, τουλάχιστον για το πρωτο χρονικό διάστημα.
Οσο αφορά την αντιαρματική τάφρο, ίσως κερδηθεί έτσι περισσότερος χρόνος, ίσως όμως δεν κερδηθεί ούτε λεπτό παραπάνω, αναλόγως της προπαρασκευής που θα έχει κάνει ο τούρκος. Ενα εμπόδιο για λαθρομετανάστες που δεν ξέρουν κολύμβι, είναι σίγουρα, αλλά το ότι μια τάφρος θα αποτελέσει αντιαρματικό όπλο, η ιστορία μέλλει να το δείξει, αλλά σίγουρα δεν το έδειξε μέχρι σήμερα.
Οσον αφορα την εισαγωγή σου για την παπαρολογία στα μίντια έχεις απόλυτα δίκιο, αλλά να επισημάνω ότι εξίσου είναι και οι αναφορές σε άλλες όχθες του ποταμού, όπου η τάφρος αναφέρεται ως έργο «υψίστης στρατηγικής σημασίας» (να πάρουμε τότε όλοι μας έναν κασμά στο χέρι) ή ότι το φθηνο αυτό κατασκεύασμα εξαφανίζει τον κίνδυνο των τουρκικών γεφυροφόρων αρμάτων, επειδή η τάφρος είναι 3 μέτρα μεγαλύτερη σε μάκρος από τα γεφυροφόρα. Ημαρτον πια, τόσο πολύ ζέστη δεν κάνει φετος.
Κάποιες παρατηρήσεις:
-Πολύ σωστή η άποψη πως η επιλογή διεξαγωγής άμυνας περιοχής ή κινητής καθορίζεται από την κλίμακα του σχηματισμού.Όσο μικρότερο είναι το επίπεδο της μονάδας ή του σχηματισμού τόσο μεγαλύτερα είναι τα περιθώρια διεξαγωγής κινητής άμυνας καθώς η παραχώρηση εδάφους(βασική αρχή της κινητής άμυνας),με στόχο την αποφυγή φθοράς των φιλίων τμημάτων και τον εφελκυσμό του εχθρού σε επιλεγμένους χώρους καταστροφής,είναι περιορισμένη.Όσο αυξάνεται το επίπεδο της μονάδος ή του σχηματισμού τόσο περιορίζονται τα περιθώρια διεξαγωγής κινητής άμυνας για κάποιον που αμύνεται επί πάτριου εδάφους.
-Η αναφορά μου στις επιλογές Δυτικογερμανών στην Κεντρική Ευρώπη και Ισραηλινών στο Γκολάν το ’73 είχε σκοπό να καταδείξει ακριβώς πως οι πολιτικές και ψυχολογικές προτεραιότητες επιδρούν καταλυτικά στην επιλεχθείσα στρατιωτική στρατηγική.Εδώ μάλλον εντοπίζεται μια διαφωνία μου επί της θέσης σου σχετικά με την φύση του όλου πράγματος.
Αρχίζοντας από το πρώτο παράδειγμα (αυτό το Δυτικογερμανών) έχω την εντύπωση(αν κάνω λάθος διόρθωσε με) πως,σε αντιθεση με τους Αμερικανούς που είχαν επιλέξει κινητή άμυνα οι Δυτικογερμανοί είχαν επιλέξει έναν συνδυασμό εδαφικής και κινητής άμυνας μη μπορώντας να αποδεχθούν παραχώρηση εδάφους πέραν ενός ορισμένου ορίου.Ο συνδυασμός των συνταγμάτων εδαφικής άμυνας με τις τεθωρακισμένες και μηχανοκίνητες μονάδες και σχηματισμούς της Bundeswehr είναι ενδεικτικός του πως σκόπευαν οι Δυτικογερμανοί τα αντιμετωπίσουν τις εχθρικές δυνάμεις.
Όσον αφορά το δεύτερο παράδειγμα(αυτό των Ισραηλινών) μάλλον μου απάντησες εσφαλμένα αναφερόμενος στο μέτωπο του Σινά.Στο Σινά λογικό είναι οι Ισραηλινοί να επιλέξουν κινητή άμυνα,τόσο λόγω της ευρυχωρίας του χώρου που επέτρεπε διεξαγωγή πολέμου ελιγμών σε μεγάλη κλίμακα,όσο και λόγω του γεγονότος πως δεν απειλούταν Ισραηλινό έδαφος κάτι που θα επέβαλε ίσως την επιλογή ενός είδους άμυνας περιοχής-στην ουσία η χερσόνησος του Σινά αποτελούσε μια «buffer zone» ανάμεσα στην Αίγυπτο και τα εδάφη του Ισραήλ.Η αναφορά μου είχε να κάνει με το μέτωπο του Γκολάν όπου και το περιορισμένο του χώρου,η φύση του εδάφους και η εγγύτητα με τα Ισραηλινά εδάφη προδίκαζε έναν άλλου είδους αγώνα.Ρωτάω ευθέως:τι είδους άμυνας είχαν επιλέξει οι Ισραηλινοί στο Γκολάν;Κινητή άμυνα,άμυνα περιοχής ή κάτι ενδιάμεσο;Προκαταβολικά δηλώνω πως δεν γνωρίζω,αναμένω την απάντηση σου.
-Η αναφορά μου σε μία «ενδιάμεσης» μορφής άμυνα δεν είχε να κάνει μόνο με την πτυχή που ανέφερες που είναι ενδιαφέρουσα και αυτονόητης αναφοράς.Είχε να κάνει με την επιλογή ενός είδους συνδυασμού εδαφικής και κινητής άμυνας,ανάλογα με το «προκεχωρημένο» των φιλίων δυνάμεων και με σαφή όρια όσον αφορά τον χώρο και το είδος των μονάδων που θα τις εκτελέσουν.Θα πρότεινα λοιπόν(κάπως ασαφώς και με έναν γενικής φύσεως προσανατολισμό) τον διαχωρισμό των ελληνικών μονάδων σε «μονάδες κινητής άμυνας» και «μονάδες εδαφικής άμυνας».
Οι πρώτες,αποτελούμενες από τεθωρακισμένες και μηχανοκίνητες μονάδες και σχηματισμούς,ταγμένες πίσω από τις δεύτερες,θα έχουν αποστολή την διεξαγωγή πολέμου ελιγμών σε άμυνα και επίθεση,αποτελώντας καταβάσην δυνάμεις αποκαταστάσεως της συνοχής του πατρίου εδάφους και διεξαγωγής αντεπιθέσεων σε τακτικό και επιχειρησιακό επίπεδο.
Οι δεύτερες,δρώντας επί της πρώτης γραμμής,θα έχουν σαν αποστολή την απορρόφηση της ορμής της εχθρικής επίθεσης,δίνωντας έτσι στις πρώτες την δυνατότητα ,μη εμπλεκόμενες πρόωρα στον αγώνα στη φάση της εχθρικής επίθεσης,να διατηρήσουν δυνάμεις ώστε να αποτελέσουν αν όλα πάνε καλά κύρια δύναμη αντεπίθεσης κατά εχθρικών δυνάμεων και εχθρικού εδάφους.
Η οργάνωση τους θα περιλαμβάνει τόσο πεζοπόρα τμήματα,με δυσανάλογα μεγάλη δύναμη πυρός(Α/Τ όπλα και όπλα υποστηρίξεως) δρώντας από οχυρωμένες και οργανωμένες θέσεις,όσο και ευκίνητα τμήματα από ελαφρά οχήματα με ικανότητα κίνησης επί παντοδαπούς εδάφους αναλόγως εξοπλισμένα.Το μοντέλο και το σχήμα της οχύρωσης και οργάνωσης του εδάφους δεν θα βασίζεται σε μια «γραμμικής φύσεως» οχύρωση,αλλά σε ένα μοντέλο «σπογγοειδούς» και «κυψελοειδούς» άμυνας σε βάθος,με τα οχυρωματικά έργα να αποτελούν τόσο μέσα εκπομπής πυρός όσα και-κυρίως-μέσα απόκρυψης,προστασίας ΚΑΙ ελιγμού(μέσω π.χ υπογείων σηράγγων και κεκαλυμένων θύρων εξόδου στην επιφάνεια) των αμυνομένων που θα έχει σε καθαρά τακτικό επίπεδο στόχο,τον εφελκυσμό του αντιπάλου σε ένα «Δίχτυ Καταστροφής» και την καταστροφή του με συνδυασμό συνδυασμένων και ολόπλευρων πυρών και τοπικών(με την εξαιρετικά στενή έννοια του όρου) αντεπιθέσεων.Αυτές οι μονάδες,δρώντας από κοινού με τις μονάδες και υπομονάδες εθνοφυλακής(που είναι δύναμη προβολής στατικής άμυνας),θα αποτελέσουν το έτερο μέλος της προτεινόμενης μορφής άμυνας συνδυαζόμενες με τις άλλες σε μία λογική «μίξης» δύο ανταγωνιστικών ειδών άμυνας.
Οι Δυτικογερμανοί στα αμυντικά σχέδια του ΝΑΤΟ δεν είχαν επί της ουσίας καμιά διάσταση με τους υπόλοιπους συμμάχους ως προς τον τρόπο άμυνας. Πριν την εισαγωγή του αεροδαφικού πολέμου (Air-Land Battle) στις αρχές του 80, υπήρχε σοβαρός προβληματισμός για τον αν ήταν ικανές και επαρκείς οι δυνάμεις των συμμάχων στο να αναχαιτίσουν την Σοβιετική πλημμυρίδα πριν εισχωρίσουν στα μεγάλα αστικά κέντρα μόνο και μόνο γιατί σε μια τέτοια περίπτωση υπήρχε πάντα το ενδεχόμενο χρησιμοποίησης τακτικών πυρηνικών.
Υπήρχαν μόνο κάποιες ίσως επιμέρους διαφωνίες ως προς το βάθος της εχθρικής εισχώρησης πέρα από το οποίο θα εμπλέκονταν οι κύριες εφεδρείες. Κάποιοι υποστήριζαν μια πιο «ελαστική» άποψη ώστε να εκτεθούν περισσότερο τα εχθρικά πλευρά στις αντεπιθέσεις. Άλλοι υποστήριζαν λύσεις προωθημένης άμυνας φοβούμενοι το ρίσκο που ενέχει πάντα η εχθρική εισχώριση σε μεγάλο βάθος.
Ο παραπάνω προβληματισμός γέννησε το δόγμα του αεροδαφικού πολέμου με τις μαζικές προσβολές των εχθρικών «follow-on forces». Η Νατοική αμυντική οργάνωση παρέμενε όμως η Άμυνα Περιοχής (Αrea Defence) και η προωθημένη άμυνα και στις δύο υποπεριόδους του Ψυχρού Πολέμου.
Υπάρχει γενικότερα μια σύγχυση μεταξύ της κινητής άμυνας (Mobile Defense) και της άμυνας περιοχής (Area Defense) και η αίσθηση ότι η μία προσέγγιση αποκλείει την άλλη, πράγμα το οποιό δεν ισχύει. Συνήθως στην άμυνα περιοχής θα εκτελεστεί και κινητή άμυνα ανάλογα πάντα με την εξέλιξη της κατάστασης.
Αλλά ας δούμε τι περιγράφεται ως Άμυνα Περιοχής στα αμερικανικά FMs:
Area defense:
A type of defensive operation that concentrates on denying enemy forces access to designated terrain for a specific time rather than destroying the enemy outright. The focus of the area defense is on retaining terrain where the bulk of the defending force positions itself in mutually supporting, prepared positions. Units maintain their positions and control the terrain between these positions.
The decisive operation focuses on fires into EAs possibly supplemented by a counterattack. The reserve may or may not take part in the decisive operation. The commander can use his reserve to reinforce fires; add depth, block, or restore the position by counterattack; seize the initiative; and destroy enemy forces. Units at all echelons can conduct an area defense
Στην ουσία η Άμυνα Περιοχής δίνει έμφαση στην άρνηση πρόσβασης για συγκεκριμένο χρόνο παρά στην άμεση καταστροφή του εχθρού, αλλά και στην ανάπτυξη αλληλοκαλυπτόμενων τομέων πυρών και υποστήριξης. H καταστροφή του εχθρού επιτυγχάνεται σε δεύτερο χρόνο με την εξαπόλυση κύριας αντεπίθεσης. Η εξαπόλυση αντεπίθεσης είναι στην ουσία μορφή κινητής άμυνας μέσα στα πλαίσια της διεξαγώμενης Άμυνας Περιοχής!
Σε περίπτωση διάσπασης της αμυντικής τοποθεσίας ο τοπικός διοικητής θα διεξάγει ελαστική/κινητή άμυνα ώστε να προσελκύσει τις εχθρικές δυνάμεις σε χώρους καταστροφής.
Με βάση το πολιτικό κλίμα που αναλύσατε η άρνηση πρόσβασης των εχθρικών δυνάμεων αποτελεί πρωταρχική αποστολή του Δ’ ΣΣ για αυτό και η αμυντική του διάταξη είναι οργανωμένη στα πλαίσια της Άμυνας Περιοχής.
Κινητή άμυνα όπως μερικοί την εννοούν σε επίπεδο ΣΣ δεν μπορεί να γίνει στον Έβρο λόγω του πολύ μικρού αμυντικού βάθους. Η κινητή άμυνα λειτουργεί ικανοποιητικά μόνο όταν παραχωρήσεις αρκετό έδαφος σε σύντομο χρόνο έτσι ώστε να αναγκάσεις τον αντίπαλο να εκθέσει τα πλευρά του στα οποία έχεις ήδη προσανατολίσει επαρκείς δυνάμεις για να εκτελέσεις αντεπίθεση. Δυστυχώς στο μέτωπο του Έβρου δεν υπάρχει αυτήν η πολυτέλεια, όπως άλλωστε δεν την είχαν και οι σύμμαχοι με το V Army Corps στην Fulda Gap.
Όπως για τους Ισραηλινούς στο μέτωπο του Γκολάν (για να απαντήσω και στον φίλο παραπάνω) έτσι και εμείς, είμαστε αναγκασμένοι να διεξάγουμε προωθημένη άμυνα περιοχής…