Μικρασιατική Εκστρατεία: Βαθύτερα αίτια της στρατιωτικής μας ήττας, Μέρος 4ο – Α’

Η Ελληνική επιχειρησιακή εμπειρία, 1912-1913

Το Γενικό Στρατηγείο του ΕΣ στην Ελασσόνα, αμέσως πριν από τη Μάχη του Σαρανταπόρου.

Η αναφερόμενη, συνήθως, μακρά πολεμική εμπειρία με την οποία προσήλθε ο ΕΣ στη Μικρασιατική Εκστρατεία αποτελείται, στην πράξη, από τέσσερις πολεμικές προσπάθειες:

1. Α’ Βαλκανικός Πόλεμος
2. Β’ Βαλκανικός Πόλεμος
3. Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος
4. Εκστρατεία στην Ουκρανία

Από αυτές τις τέσσερις συγκρούσεις, μόνο στις δύο πρώτες ο ΕΣ έλαβε μέρος ως ανεξάρτητος και αυτόνομος στρατός που σχεδίαζε κι εκτελούσε τις δικές του επιχειρήσεις, έστω και στο πλαίσιο μιας πολιτικής συμμαχίας. Στις υπόλοιπες δύο συγκρούσεις έλαβαν μέρος μονάδες και σχηματισμοί του ΕΣ που αποτελούσαν τμήματα μεγαλύτερων, ξένων σχηματισμών, ενώ το σχεδιασμό τον επιχειρήσεων τον είχαν ξένοι, όπως και το μεγαλύτερο μέρος της υποστήριξης των ελληνικών δυνάμεων.

Κατά τον Α’ Βαλκανικό Πόλεμο ο ΕΣ αντιμετώπισε τον οθωμανικό στρατό. Στον πόλεμο αυτό ο ελληνικός στρατός απέδειξε ότι μπορεί να δρα ως οργανωμένος, πλέον στρατός, αιφνιδιάζοντας τους τούρκους αλλά και τους συμμάχους του, που τον είχαν υποτιμήσει. Επιπλέον, για πρώτη και τελευταία φορά στην πολεμική δεκαετία, έκανε μια τολμηρή στρατηγική επιλογή η οποία, σε συνδυασμό με την ανικανότητα του αντιπάλου στη συλλογή πληροφοριών και τη ναυτική υπεροχή που εξασφάλισε το ΒΝ, ήταν αυτή που του χάρισε τη νίκη. Το σύνολο σχεδόν των δυνάμεων του ΕΣ, περίπου 7 μεραρχίες, συγκεντρώθηκε στο μέτωπο της Θεσσαλίας, αφήνοντας στο μέτωπο της Ηπείρου ελάχιστες μονάδες, συνολικής δυνάμεως μίας μεραρχίας. Επέτυχε έτσι σημαντική υπεροχή έναντι των τουρκικών δυνάμεων που αντιμετώπιζε, και οι οποίες είχαν μοιραστεί ισομερώς μεταξύ των δύο τοπικών θεάτρων επιχειρήσεων.

Το επιτελείο του Α΄Βαλκανικού Πολέμου στο Χάνι Εμίν Αγά. Από αριστερά: λοχαγός Κ. Πάλλης, λοχαγός Ι. Μεταξάς, ίλαρχος Στ. Σταϊκος, αντισυνταγματάρχης Β. Δούσμανης και ο λοχαγός Ξ. Στρατηγός.

Ο ΕΣ δεν επέδειξε αντίστοιχη επιχειρησιακή δεξιότητα. Διέσπασε την επίφοβη αμυντική τοποθεσία των τούρκων στον Σαραντάπορο με κύρια ενέργεια τη μετωπική επίθεση προς τα στενά και όχι τις υποτυπώδεις υπερκερωτικές ενέργειες, και με πλημμελή υποστήριξη πυροβολικού. Εν συνεχεία προχώρησε βόρεια, κατευθύνθηκε – κατόπιν πολιτικής εντολής –  προς Θεσσαλονίκη, συνάντησε στα Γιαννιτσά έναν όγκο τουρκικών δυνάμεων τον οποίον και ανέτρεψε χωρίς να καταφέρει να κυκλώσει και να καταστρέψει, και τέλος κατέλαβε τη Θεσσαλονίκη. Το «ατύχημα» της V Μεραρχίας στο Αμύνταιο ήταν χαρακτηριστικό απειρίας, αλλά αποτελεί θέμα τακτικού και όχι επιχειρησιακού επιπέδου. Κατά τη δεύτερη φάση των επιχειρήσεων στην Ήπειρο, ο ΕΣ αντιμετώπισε έναν στατικό και οχυρωμένο εχθρό, τον οποίο κατεβαλε με τη βοήθεια της ορμητικότητας των Ευζωνικών ταγμάτων, της τόλμης του Βελισσαρίου και των πληροφοριών του Μινέικο.

Από πλευράς επιτελικού σχεδιασμού μπορεί να υποστηριχθεί ότι κατά τη σύγκρουση αυτή ο ΕΣ δεν αντιμετώπισε ιδιαίτερες προκλήσεις, ακολούθησε τις αναμενόμενες από το έδαφος και την πολιτική κατάσταση οδούς επιχειρήσεων, και κατά βάσιν έδωσε με επιτυχία μάχες διαρρήξεως τοποθεσιών. Οι νίκες επετεύχθησαν με βαρύτατο φόρο αίματος, με μαζικές μετωπικές εφόδους, με ελάχιστη έμφαση στους ελιγμούς και με πλημμελή, στην καλύτερη περίπτωση, υποστήριξη και συντονισμό με το πυροβολικό, ενώ οι νίκες σημειώθηκαν πάντοτε έναντι αριθμητικά υποδεέστερου αντιπάλου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η μάχη του Σαρανταπόρου, όπου το Γενικό Στρατηγείο επέλεξε ως κύρια προσπάθεια τη μετωπική έφοδο εναντίον των ισχυρών θέσεων Σαρανταπόρου και Τσαπουρνιάς, παρ’ όλο που τη νίκη έδωσε η – δευτερεύουσα και υποτυπώδης – ενέργεια υπερκεράσεως της τουρκικής τοποθεσίας από δυτικά (αν και οι τουρκικές πηγές δίνουν άλλη εικόνα). Κατά τη μάχη των Γιαννιτσών, τη μόνη εκ συναντήσεως μάχη της σύγκρουσης, το Γενικό Στρατηγείο εκτίμησε λανθασμένα – αν και όχι παράλογα – ότι οι τουρκικές δυνάμεις θα αμύνονταν  δυτικά της Θεσσαλονίκης και επί του Αξιού, με αποτέλεσμα οι προελαύνουσες ελληνικές δυνάμεις να πέσουν πάνω στον όγκο των εχθρικών δυνάμεων δυτικότερα εγκατεστημένων – βορείως και νοτίως της λίμνης των Γιαννιτσών, λάθος που θα μπορούσε να έχει σοβαρές επιπτώσεις εναντίον εχθρού σε καλύτερη κατάσταση από τους τούρκους.

Κατά τον Β’ Βαλκανικό Πόλεμο ο ΕΣ αντιμετώπισε τον Βουλγαρικό Στρατό. Από την έκταση του θεάτρου των επιχειρήσεων, τον όγκο των δυνάμεων που αντιπαρατέθηκαν, την αξία του αντιπάλου και το εύρος των κινήσεων μπορεί να θεωρηθεί η βασικότερη επιχειρησιακή εμπειρία – και επιτυχία – του ΕΣ κατά τη μεγάλη δεκαετία. Κατά τη σύγκρουση αυτή ο ΕΣ κινήθηκε εναντίον των ισχυρών τοποθεσιών Λαχανά και Κιλκίς που έφρασαν την πρόσβαση προς την Ανατολική Μακεδονία και Βόρεια Μακεδονία και την Παλαιά Βουλγαρία. Οι τοποθεσίες αυτές κατελήφθησαν με συνεχείς, επίμονες, πυκνές μετωπικές εφόδους σε ακάλυπτο έδαφος, υπό καταιγισμό φονικότατων εχθρικών πυρών καμπύλης κι ευθυτενούς τροχιάς, με ελάχιστη υποστήριξη πυροβολικού και με βαρύτατο φόρο αίματος. Μετά από μία μάχη ακόμη, στη Δοϊράνη, στην οποία ο ΕΣ επιβλήθηκε με τις ίδιες πρακτικές, και την εκκαθάριση της κοιλάδας του Στρυμόνα, συνεχίστηκε η προέλαση βορείως μέσω των δύο προφανών και μοναδικών δυνατών οδών, από Στρώμνιτσα προς Πετρίτσι και από Ρούπελ προς Κρέσνα και Άνω Τζουμαγιά. Στο έντονο ανάγλυφο της σημερινής Βουλγαρίας και Σκοπίων, ο ΕΣ ακολούθησε τους υποχρεωτικούς άξονες. Στην κοιλάδα του Στρυμόνα, και σε μία διαδοχή τριών μαχών, ο ΕΣ διέρρηξε και πάλι τις – λιγότερο ισχυρές, πλέον – τοποθεσίες με τη γνωστή μέθοδο: μετωπικές επιθέσεις με ελάχιστη υποστήριξη πυροβολικού, και με υποτυπώδεις ενέργειας υπερκεράσεως, ιδίως από τις ευζωνικές μονάδες. Η υπερέκταση του ΕΣ βορείως των στενών της Κρέσνας έχει επικριθεί αφού εξάντλησε τις δυνάμεις του, αλλά τα αποτελέσματα καθώς και η τακτική κατάσταση κατά τη διακοπή των επιχειρήσεων δικαίωσαν εκ των πραγμάτων τον ελληνικό σχεδιασμό.

Από πλευράς επιτελικού σχεδιασμού, η διεξαγωγή του πολέμου δε μπορεί να διεκδικήσει ιδιαίτερες δάφνες. Οι ελληνικές δυνάμεις κινήθηκαν άμεσα εναντίον της βασικής ισχυρής τοποθεσίας που περιόριζε τον ΕΣ στην Κεντρική Μακεδονία, και τη διέρρηξε με τη συσσώρευση μεγάλης μάζας (οκτώ μεραρχιών) σε ένα μικρό πεδίο χωρίς τη δυνατότητα εκτέλεσης ελιγμών, και με ελάχιστη υποστήριξη πυροβολικού. Μόνον η ορμητικότητα των ελλήνων πολεμιστών και η πειθαρχία των μονάδων πεζικού κατόρθωσε την ανατροπή του εχθρού, με τίμημα το δυσβάσταχτο φόρο αίματος. Ο ΕΣ στη συνέχεια απλώς ακολούθησε το ανάγλυφο του εδάφους που καθόριζε τους άξονες προελάσεως και παραβίασε τις επόμενες τοποθεσίες με την ίδια τακτική κι έναντι των ακόμη πιο αποδυναμωμένων και αποθαρρυμένων, πλέον Βουλγάρων.

Αυτές ήταν οι δύο βασικές εκστρατείες προ του 1920 τις οποίες εκτέλεσε ο ΕΣ και οι οποίες μπορούν να πιστωθούν ως επιτελική εμπειρία στο επιχειρησιακό (και όχι στο τακτικό) επίπεδο. Αυτές ήταν οι εκστρατείες που ο ΕΣ σχεδίασε και εκτέλεσε αυτόνομα πριν τη Μικρασιατική Εκστρατεία. Στις επόμενες δύο συγκρούσεις που θα συμμετάσχει πριν το ’20, ο ΕΣ απλώς διαθέτει έναν πολύ μικρό αριθμό μεραρχιών σε επιχειρήσεις που σχεδιάζουν και εκτελούν οι δυνάμεις της Αντάντ. Για το σχεδιασμό των επιχειρήσεων αυτών, οι έλληνες επιτελείς δε μπορούν να διεκδικήσουν ιδιαίτερες δάφνες. Οι επιχειρήσεις σχεδιάστηκαν με απλοϊκό τρόπο. Μοναδική φωτεινή αλλά και κρίσιμη εξαίρεση υπήρξε η στρατηγική συγκέντρωση του ΕΣ αρχικά στο μέτωπο της Θεσσαλίας κι εν συνεχεία στο μέτωπο της Ηπείρου. Στο επιχειρησιακό επίπεδο ακολουθήθηκαν όλες οι προφανείς κατευθύνσεις, χωρίς καμία διάθεση ελιγμού. Στο τακτικό επίπεδο, όλες οι μάχες (που με εξαίρεση τη μάχη των Γιαννιτσών ήταν διαρρήξεις ισχυρών αμυντικών τοποθεσιών), έγιναν με μετωπικές, μαζικές εφόδους σε ευρέα μέτωπα, χωρίς συγκέντρωση πυροβολικού, χωρίς κανέναν εντοπισμό κέντρου βάρους της εχθρικής άμυνας (ακόμη και οι έλληνες απόφοιτοι της πρωσσικής ακαδημίας δε φαινόταν να δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στο «Schwerpunkt», την εμμονή αυτή της γερμανικής τακτικής). Τη νίκη την προσέφερε κάθε φορά το άφθονο αίμα των ελλήνων μαχητών, η ικανοποιητική επίδοση των μονάδων, και το γεγονός ότι τόσο κατά τον Α’ όσο και κατά τον Β΄ Πόλεμο, από στρατηγικής απόψεως οι ελληνικές δυνάμεις απολάμβαναν θέση ισχύος αφού και οι δύο διαδοχικοί αντίπαλοι είχαν στρέψει τον όγκο των δυνάμεών τους εναντίον άλλων αντιπάλων που θεωρούσαν σοβαρότερους και πιο επικίνδυνους.

Σε υπεράσπιση της ελληνικής πρακτικής θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι μόλις λίγο αργότερα, κατά τον Α’ ΠΠ, το ίδιο φαινόμενο παρουσιάστηκε σε θεωρούμενους πολύ καλύτερους στρατούς: ο Γαλλικός, ο Γερμανικός και ο Βρετανικός στρατός έχυσαν ποταμούς αίματος σε μαζικές μετωπικές επιθέσεις, και η εντατική υποστήριξη του πυροβολικού απέκτησε κεντρική σημασία μόνον αφού η σύγκρουση είχε μεταπέσει σε στατικό αγώνα χαρακωμάτων. Εν μέρει, η κατάσταση αυτή προκλήθηκε από το τεχνολογικό άλμα στα οπλικά συστήματα της εποχής (πυροβόλα με ραβδωτή κάνη, και υδροπνευματικό σύστημα οπισθοδρόμησης, πολυβόλα και οπισθογεμή επαναληπτικά ραβδωτά όπλα) το οποίο δεν είχε αφομοιωθεί ακόμη σε επίπεδο θεωρίας, δόγματος (και εμπειρίας…). Αλλά, στην περίπτωση της Δυτικής Ευρώπης, η κατάσταση αυτή έγινε κανόνας αφού είχαν αποτύχει οι απόπειρες ελιγμών. Στην ελληνική περίπτωση, ήταν η εξ αρχής επιλογή που οφειλόταν σε αντίστοιχη νοοτροπία. Όπως είπε ένας γάλλος στρατηγός που  επισκέφθηκε το πεδίο της μάχης Κιλκίς-Λαχανά, «αυτή η τακτική δεν ήταν ούτε γαλλική ούτε γερμανική … ήταν απλά ελληνική».

Η τουρκική επιχειρησιακή εμπειρία, 1912-1913

Α’ Βαλκανικός Πόλεμος

Σε αντίθεση με την Ελλάδα, το στρατιωτικό πρόβλημα που αντιμετώπιζε η Οθωμανική Αυτοκρατορία στις παραμονές του Α’ Βαλκανικού Πολέμου ήταν ιδιαίτερα πολύπλοκο.

Για να αντιληφθεί κανείς την πολυπλοκότητα του οθωμανικού στρατηγικού κι επιχειρησιακού σχεδιασμού, θα πρέπει να δει τον χάρτη από την πλευρά των Τούρκων. Η εικόνα που σχηματίζεται είναι μίας ευρείας γεωγραφικής περιοχής που είναι κυκλωμένη και πρόκειται να υποστεί επιθέσεις από πολλές διαφορετικές κατευθύνσεις και από πολλούς διαφορετικούς εχθρούς. Η γεωγραφική διαμόρφωση και η στρατιωτική εκτίμηση οδήγησε τους τούρκους να χωρίσουν την περιοχή σε δύο θέατρα επιχειρήσεων και αντίστοιχα σε δύο στρατιωτικές διοικήσεις: το ανατολικό θέατρο επιχειρήσεων και το δυτικό επιχειρήσεων και αντίστοιχα την Ανατολική Στρατιά και τη Δυτική Στρατιά. Στην πραγματικότητα, αυτές οι δύο «στρατιές» ήταν αμάλγαμα των τριών στρατιών που οι τούρκοι είχαν στη Χερσόνησο του Αίμου, και οι οποίες ήταν η Στρατιά Μακεδονίας, η Στρατιά Αξιού και η Στρατιά Θράκης. Η Στρατιά της Θράκης ήταν διατεταγμένη έναντι του Βουλγαρικού Στρατού, η Στρατιά του Αξιού (με έδρα τα Σκόπια) έναντι του Σερβικού, ενώ τα Σώματα Στρατού της Στρατιάς Μακεδονίας (με έδρα της Θεσσαλονίκη) ήταν διατεταγμένα έναντι της Ελλάδας, του Μαυροβουνίου και της Βουλγαρίας, το τελευταίο στην περιοχή του Στρυμόνα. Ένα σώμα στρατού, το «Απόσπασμα Σαράντα Εκκλησιών», καθώς και μεγάλα αποσπάσματα της Δυτικής Θράκης και της Ανατολικής Μακεδονίας είχαν σαν αποστολή τη διασφάλιση της σύνδεσης μεταξύ Ανατολικής και Δυτικής Στρατιάς και την προστασία της σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκης-Κωνσταντινούπολης.

Στον πόλεμο αυτό η Οθωμανική Αυτοκρατορία ηττήθηκε αποφασιστικά. Το μοναδικό πρακτικό επίτευγμα του Οθωμανικού στρατού υπήρξε η ανάσχεση του Βουλγάρων στη γραμμή των Μετρών, λίγο έξω από την Κωνσταντινούπολη, και αφού προηγουμένως είχαν ηττηθεί αποφασιστικά από αυτούς σε δύο προηγούμενες ευρείες γραμμές αμύνης. Οι λόγοι της ήττας υπήρξαν πολλοί, με κυριότερους την απόλυτη αποτυχία του συστήματος εφεδρείας του τουρκικού στρατού (ένα αντίγραφο του αντίστοιχου γερμανικού), την απόλυτη αποτυχία του σχεδιασμού της κινητοποίησης των δυνάμεων του στρατού, την εντυπωσιακή αποτυχία στον τομέα των πληροφοριών αλλά και την λανθασμένη ανάλυση των πολιτικών ζυμώσεων στα Βαλκάνια και των στρατιωτικών συνεπειών που αυτές είχαν, και τέλος, την μεγάλη αναντιστοιχία των επιχειρησιακών σχεδιασμών με τις επιχειρησιακές δυνατότητες των δυνάμεων που μάχονταν.

Οι παραπάνω λόγοι αποτελούν ασφαλώς αποτυχίες του επιτελικού συστήματος των τούρκων. Μάλιστα, υπάρχει ο πειρασμός να συσχετιστούν οι αποτυχίες αυτές με εγνωσμένες αδυναμίες του γερμανικού προτύπου στο οποίο το τουρκικό επιτελικό σύστημα βασιζόταν. Παραδείγματος χάριν, κεντρική σημασία στην ήττα των τουρκικών δυνάμεων στη Θράκη διαδραμάτισε η προσδοκία ότι ο Βουλγαρικός Στρατός θα δώσει ιδιαίτερη έμφαση στις επιχειρήσεις στη Μακεδονία, από κοινού με το Σερβικό Στρατό μετά την σύναψη του Βαλκανικού Συμφώνου. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα την σοβαρότατη υποτίμηση του όγκου των Βουλγαρικών δυνάμεων που ήταν στραμμένες προς το Θρακικό Μέτωπο, και συνέβαλε στην αλλαγή του τουρκικού σχεδιασμού ελάχιστα πριν από την έναρξη των επιχειρήσεων. Η υποτίμηση του πολιτικού πλαισίου των ενόπλων συγκρούσεων (και της προετοιμασίας που απαιτεί η κατανόησή του) είναι ένα κλασικό πρόβλημα της γερμανικής στρατιωτικής νοοτροπίας. Το ίδιο ισχύει και για τις πληροφορίες. Οι παταγώδεις αποτυχίες στον τομέα της συλλογής και ανάλυσης πληροφοριών τόσο στο θέατρο επιχειρήσεων της Θράκης όσο και της Ελλάδας, που στάθηκαν βασικοί λόγοι για τις δύο ήττες υπενθυμίζουν και πάλι την πάγια υποτίμηση του τομέα των πληροφοριών (και μάλιστα στρατηγικών) εκ μέρους των Γερμανών.

Σε κάθε περίπτωση, το ενδιαφέρον είναι  η επίδοση και η κτηθείσα εμπειρία στον τομέα του επιτελικού σχεδιασμού και της διεύθυνσης επιχειρήσεων κατά τον πόλεμο αυτό. Οι τούρκοι, υπό την εμφανή επιρροή των γερμανών δασκάλων τους, σχεδίασαν τη βασικότερη μάχη, αυτή της Θράκης, με έμφαση στον ελιγμό. Η βασική πρόθεση ήταν να παρασύρουν με υποχωρητικό αγώνα τις Βουλγαρικές δυνάμεις σε μία εξέχουσα μεταξύ της οχυρής περιοχής της Αδριανούπολης και της οχυρής περιοχής Σαράντα Εκκλησιών, και εν συνεχεία να αποκόψουν την εξέχουσα με εκατέρωθεν επιθέσεις σωμάτων στρατού, νοτιοδυτικά από το Διδυμότειχο και βορειανατολικά από τις Σαράντα Εκκλησιές. Σχεδιάστηκε δηλαδή η αρχετυπική μάχη εξοντώσεως με διπλή υπερκέραση, που ήταν η βασική φιλοσοφία του γερμανικού δόγματος. Όμως, τον Οκτώβριο του 1912 είχαν εκλείψει βασικές προϋποθέσεις του σχεδίου αυτού, δεδομένου ότι το XV σώμα στρατού στην περιοχή του Διδυμοτείχου αποσύρθηκε εσπευσμένα για να καλύψει τη χερσόνησο της Καλλιπόλεως, για την ασφάλεια της οποίας η τουρκική ηγεσία είχε πλέον σοβαρούς φόβους μετά την είσοδο της Ελλάδας (και του ελληνικού στόλου) στο Βαλκανικό Σύμφωνο. Επιπλέον, ένα εφεδρικό σώμα που θα στήριζε το κέντρο της τουρκικής παρατάξεως δεν προλάβαινε να φτάσει στη Θράκη, αποδυναμώνοντας ακόμη περισσότερο την τουρκική διάταξη. Με την έναρξη των επιχειρήσεων οι τούρκοι επιτελείς προχώρησαν, παρ’ όλα αυτά, στην εκτέλεση του αρχικού σχεδίου. Το σχέδιο απέτυχε παταγωδώς, λόγω του ότι οι τουρκικές δυνάμεις ήταν πολύ ασθενέστερες από τη θεωρητική τους ισχύ, οι δυνάμεις που εκτελούσαν την υπερκέραση ήταν πολύ ασθενείς, οι Βουλγαρικές δυνάμεις αποδείχτηκαν πολύ περισσότερες απ΄ όσο οι τούρκοι επιτελείς είχαν εκτιμήσει και τέλος, επειδή οι χρόνοι που είχαν προβλεφθεί για την κρίσιμη κυκλωτική ενέργεια του τουρκικού ΙΙΙ ΣΣ αποδείχθηκαν μη ρεαλιστικοί σε σχέση με το έδαφος, την απόσταση και την ευκινησία του σώματος. Ο συνδυασμός αυτός οδήγησε τον όγκο των τουρκικών δυνάμεων σε άτακτη υποχώρηση με εξαίρεση το καλύτερα συγκροτημένο ΙΙΙ ΣΣ στο οποίο είχε ανατεθεί η κυκλωτική ενέργεια, το οποίο υποχώρησε διατηρώντας τη συνοχή του.

Η επόμενη τοποθεσία που στοιχειωδώς προσφερόταν για άμυνα ήταν η γραμμή Αρκαδιούπολης-Βρυσίδας. Οι τουρκικές δυνάμεις, έχοντας ενισχυθεί με την άφιξη δύο ΣΣ και μετά τη στοιχειώδη ανασυγκρότηση των υπολοίπων δυνάμεων, άρχισαν να εγκαθίστανται αμυντικά στους χαμηλούς λόφος εντεύθεν του ρέματος του Καραγάτς που όριζε την αμυντική τοποθεσία. Η οργάνωση της τοποθεσίας ήταν πρόχειρη και μόνο ρηχά ορύγματα είχαν προλάβει να ετοιμαστούν. Οι βούλγαροι επιτέθηκαν σε όλο το εύρος του μετώπου, αλλά με ιδιαίτερη συγκέντρωση στο νότο, βόρεια του Εργίνη, όπου η 1^η Στρατιά τους με αποστολή τη διάσπαση της τοποθεσίας και την κύκλωση του όγκου των τουρκικών δυνάμεων επέτυχε εξαιρετικά μεγάλη συγκέντρωση πυροβολικού και σχεδόν εξουδετέρωσε πλήρως το τουρκικό πυροβολικό (ούτως ή άλλως διεσπαρμένο σε όλο το μήκος της γραμμής). Οι έφοδοι πεζικού που ακολούθησαν, με βαρύτατες απώλειες για τους Βουλγάρους, δεν επέτυχαν διάρρηξη της τοποθεσίας, αν και σχεδόν κατέστρεψαν το τουρκικό ΙΙ ΣΣ που υπερασπιζόταν τον τομέα. Οι τουρκικές εφεδρείες πρόλαβαν και κάλυψαν επαρκώς τον τομέα. Μετά από δύο ημέρες αμφίρροπων μαχών, με την (νέο-σχηματισθείσα) 1^η Ανατολική Στρατιά στο αριστερό των τούρκων στην Αρκαδιούπολη να πιέζεται εντονότερα και τη 2^η Ανατολική Στρατιά να πιέζεται λιγότερο και να αμύνεται καλύτερα, και υπό το φόβο της κατάρρευσης της αριστερής πτέρυγας, διετάχθη η απαγκίστρωση και υποχώρηση των τουρκικών δυνάμεων το πρωί της 31^ης Οκτωβρίου. Η έναρξη της απόπειρας απαγκίστρωσης των τουρκικών δυνάμεων στην αριστερή πτέρυγα (της 1^ης Ανατολικής Στρατιάς) συνέπεσε με νέα έφοδο του Βουλγαρικών δυνάμεων, με αποτέλεσμα την πλήρη συντριβή των Ι και ΙΙ ΣΣ. Ενώ στο βορρά η 2^η Ανατολική Στρατιά διατήρησε ενεργητική στάση υπό την de facto ηγεσία του διοικητή του ΙΙ ΣΣ Μαχμούτ Μουχτάρ Πασά, στο νότο δεν ήταν δυνατή η διατήρηση συνεκτικής γραμμής μέχρι τον Εργίνη. Τελικά, υπό την κάλυψη ομίχλης και βροχής, το πρωί της 1^ης Νοεμβρίου  απαγκιστρώθηκε όλη η τουρκική διάταξη χωρίς η καταπονημένη βουλγαρική δύναμη να έχει ιδιαίτερη διάθεση να την καταδιώξει.

Οι τουρκικές δυνάμεις συμπτύχθηκαν στην οχυρή γραμμή των Μετρών όπου και ανασυγκροτήθηκαν. Διοικητικά οι δύο Ανατολικές Στρατιές διαλύθηκαν, και οι νέες δυνάμεις συγκροτήθηκαν στα αρχικά τρία Τακτικά ΣΣ (Ι, ΙΙ και ΙΙΙ) καθώς και σε τρία Προσωρινά ΣΣ Εφεδρείας που είχαν εν τω μεταξύ καταφθάσει στη Θράκη από ανατολικά, όλα υπαγόμενα σε μία στρατιά. Τα τρία Τακτικά ΣΣ παρατάχθηκαν κατά μήκος της οχυρής γραμμής, τα δύο ΣΣ Εφεδρείας από πίσω τους και το τρίτο ΣΣ Εφεδρείας ακόμη πιο πίσω. Επιπλέον, το σύνολο του διαθεσίμου πυροβολικού, δηλαδή το εναπομένων πυροβολικό των τριών Τακτικών ΣΣ, το πυροβολικό των ΣΣ Εφεδρείας καθώς και ό,τι διαθέσιμο πυροβολικό υπήρχε από τις οχυρώσεις της Κων/πολης και του Βοσπόρου όπως και πυροβόλα των σχολών επιστρατεύθηκαν, ακόμη και από την Ανατολία. Το πυροβολικό οργανώθηκε σε συγκροτήματα πυροβολαρχιών, ορισμένα εκ των οποίων έφταναν και τις είκοσι πυροβολαρχίες, ενώ το σύνολο των συγκροτημάτων διατέθηκε σε τρεις διοικήσεις πυροβολικού που καθεμία παρείχε υποστήριξε στο αντίστοιχο ΣΣ της πρώτης γραμμής.

Η μάχη που ακολούθησε, αφού οι Βούλγαροι είχαν δώσει αρκετό χρόνο στους Οθωμανούς να ανασυγκροτηθούν, να αναδιοργανωθούν και να ενισχυθούν, ήταν η πρώτη μεγάλη βουλγαρική αποτυχία. Οι επανειλημμένες μαζικές μετωπικές επιθέσεις δεν κατόρθωσαν να κλονίσουν τους τούρκους που κατείχαν ιδιαίτερα ευνοϊκή αμυντική τοποθεσία, οικονομική και με εξαιρετική δυνατότητα παρατήρησης και βολής, πυροβολικό περίπου ίσο με το βουλγαρικό αλλά με συγκεντρωτική διοίκηση η οποία του έδωσε αμέσως απόλυτη υπεροχή, υποστήριξη ναυτικού πυροβολικού καθώς και πολύ βραχείες, πλέον, γραμμές εφοδιασμού.

Μετά από τη δίμηνη εκεχειρία του Δεκεμβρίου-Ιανουαρίου, οι εχθροπραξίες συνεχίστηκαν, με την έναρξή τους να λαμβάνει χώρα με έναν επιχειρησιακά εντυπωσιακό τρόπο. Οι τούρκοι, προκειμένου να ανακουφίσουν την πολιορκούμενη Αδριανούπολη επιχείρησαν μια διπλή ενέργεια στα μετόπισθεν των Βουλγαρικών δυνάμεων της γραμμής των Μετρών. Αφ΄ενός το ΣΣ της Καλλιπόλεως (που ήταν απλώς υπό περίσχεση) επιτέθηκε εναντίον του κλοιού, επιδιώκοντας να τον διασπάσει, αφ΄ ετέρου μια ισχυρή δύναμη επιχείρησε αποβατική ενέργεια στην ακτή της θάλασσας του Μαρμαρά, 20 χιλιόμετρα, περίπου, βορειότερα από λαιμό της Καλλιπόλεως, εγκαθιστώντας προγεφύρωμα. Και οι δύο ενέργειες απέτυχαν λόγω των ισχυρών βουλγαρικών δυνάμεων που κατευθύνθηκαν εναντίον τους – καθώς αυτές δε συνδυάστηκαν με κάποια ενέργεια στη γραμμή των Μετρών – αλλά είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι οι τούρκοι εκτέλεσαν την πολύπλοκη αποβατική ενεργεία ομαλά, όπως επίσης ομαλά απαγκιστρώθηκαν και αποχώρησαν δια θαλάσσης όταν δε μπόρεσαν να επιτύχουν το στόχο τους.

Η εκστρατεία τελείωσε με την δεύτερη μάχη των Μετρών, κατά την οποία οι ανασυγκροτημένες βουλγαρικές δυνάμεις επεχείρησαν για τελευταία φορά την διάρρηξη της αμυντικής γραμμής. Όπως ήταν, ίσως, αναμενόμενο, με το περιορισμένο ανάπτυγμα της γραμμής να ευνοεί τους αμυνόμενους, με τους τούρκους να έχουν ενισχυθεί σημαντικά από την άφιξη μεγάλου όγκου δυνάμεων από την Ασία, με τη γραμμή να έχει οργανωθεί ισχυρότατα στο ενδιάμεσο διάστημα, και με τα συμπεράσματα από τη συγκεντρωτική χρήση του πυροβολικού να έχουν εμπεδωθεί και τελειοποιηθεί, η βουλγαρική απόπειρα κατέληξε σε αποτυχία. Μόνη βουλγαρική επιτυχία στάθηκε η πτώση της εν τω μεταξύ πολιορκούμενης Αδριανούπολης, επιτυχία που στον Β’ Βαλκανικό Πόλεμο εξαλείφθηκε από τους Τούρκους σχεδόν χωρίς τίμημα, λόγω της εσπευσμένης αποχώρησης των Βουλγάρων εξ αιτίας της συνολικής τους στρατηγικής καταστάσεως.

Η Θρακική Εκστρατεία που περιγράφηκε αδρομερώς παραπάνω δεν υπήρξε παρά μόνον η κυριότερη από τις εκστρατείες που ο οθωμανικός στρατός διεξήγαγε στο πλαίσιο του Α’ Βαλκανικού Πολέμου. Στο άλλο υπο-θέατρο επιχειρήσεων, το δυτικό, υπήρξε μια σειρά συγκρούσεων, με μεγαλύτερη αυτή με τους Σέρβους και επόμενη αυτή με τον Ελληνικό Στρατό. Στο θέατρο αυτό, που χαρακτηρίζεται από το έντονο ανάγλυφο και τους μεγάλους ορεινούς όγκους, ο τουρκικός στρατός είχε παρατάξει δυνάμεις σε βασικές οδούς εισόδου της περιμέτρου, αναμένοντας να φράξει τις αντίπαλες διόδους. Ως σημαντικότερος αντίπαλος είχε ταυτοποιηθεί ο Σερβικός Στρατός έναντι του οποίου κινητοποιήθηκε η Στρατιά του Αξιού, με περιοχή συγκεντρώσεως το Κουμάνοβο, προκειμένου να φράξουν την κοιλάδα του Νότιου Μοράβα που αποτελούσε τη βασική οδό εισόδου στην περίμετρο από την πλευρά της Σερβίας. Η Σερβική 1^η Στρατιά κινήθηκε από την κατεύθυνση της κοιλάδας, ενώ από ορεινά περάσματα ανατολικά του Κουμάνοβου τόσο βουλγαρικές όσο και σερβικές δυνάμεις της (Βουλγαρο-)Σερβικής 2^ης Στρατιάς ανέτρεψαν τουρκικές μονάδες που τα έφρασσαν. Έτσι, προς τον χώρο στρατηγικής συγκεντρώσεως των τουρκικών δυνάμεων πλησίαζαν από δύο διαφορετικές κατευθύνσεις οι δύο βασικοί όγκοι των Σέρβων (και Βουλγάρων). Ο τούρκος επικεφαλής Χαλεπλί Ζεκί Πασάς επεδίωξε να αντιμετωπίσει κατά τμήματα τις εχθρικές δυνάμεις πριν αυτές ενωθούν. Ατυχώς γι΄ αυτόν, όπως και σε όλες τις υπόλοιπες περιπτώσεις, η κινητοποίηση των οθωμανικών δυνάμεων ήταν αποτυχημένη, με αποτέλεσμα στο Κουμάνοβο να έχουν συγκεντρωθεί πολύ μικρότερες από τις προβλεπόμενες δυνάμεις. Παρά την προσεκτική τοποθέτηση των δυνάμεών τους σε διάσελα καθώς και την απόπειρα διακοπής των γραμμών εφοδιασμού των Σέρβων με την αποστολή μίας μεραρχίας ιππικού στα μετόπισθεν τους, η αριθμητική υπεροχή του σερβικού στρατού, καθώς και το χαμηλό ηθικό και η κακή εκπαίδευση του οθωμανικού στρατού οδήγησαν σε αποτυχία της επίθεσης εναντίον της σερβικής 1^ης Στρατιάς. Παραμένει αξιοσημείωτο ότι το βασικό σχέδιο επιχειρήσεων προέβλεπε την υπερκέραση του δεξιού και του αριστερού της σερβικής παράταξης, η οποία απέτυχε λόγω του επανειλημμένου λάθους των τούρκων επιτελών να αναθέτουν αποστολές σε δυσανάλογα ασθενείς και ανεπαρκείς δυνάμεις. Μία τελευταία παρατήρηση που μπορεί να γίνει αφορά τον χαρακτηριστικά μεγάλο αριθμό απωλειών και από τις δύο πλευρές, που ανέρχονται στις 4.500 περίπου για τους Σέρβους και σε περισσότερους από 7.000 για τους τούρκους.

Ο οθωμανικός στρατός υποχώρησε προς την κατεύθυνση του Μοναστηρίου, ακολουθούμενος από τους Σέρβους που ακλουθούσε από πολλά ορεινά δρομολόγια. Διεξάγοντας επιβραδυντικό αγώνα, ο Χαλεπλί Ζεκί Πασάς αποφάσισε να δώσει μάχη στον Πρίλαπο, φράσσοντας στην έξοδο της κοιλάδας. Οι δυνάμεις του αποδυναμώθηκαν κατά ένα σώμα στρατού, το VI, το οποίο αποσπάστηκε για να κινηθεί νότια και να καλύψει το Μοναστήρι από την ελληνική προέλαση. Η μάχη που ακολούθησε είχε περισσότερο τα χαρακτηριστικά επιβραδυντικού αγώνα παρά υπεράσπισης τοποθεσίας. Οι Σέρβοι υπερίσχυσαν αφού υπερκέρασαν τις τουρκικές θέσεις και βοηθούμενοι από ισχυρότατη υποστήριξη πυροβολικού. Παρά το χαμηλό τουρκικό ηθικό, η μάχη κόστισε απώλειες τριών χιλιάδων αντρών στον σερβικό στρατό.

Η τελευταία επιδίωξη του οθωμανικού στρατού υπήρξε η υπεράσπιση του Μοναστηρίου, προς το οποίο κατευθύνθηκαν οι δυνάμεις του από τον Πρίλαπο. Οι δυνάμεις διατάχθηκαν, αρχικά, κυκλικά γύρω από το Μοναστήρι, προκειμένου να το προστατεύσουν από τις σερβικές δυνάμεις από βορρά και τις ελληνικές δυνάμεις από το νότο. Οι τούρκοι σύντομα αναγνώρισαν ότι ο όγκος του ΕΣ είχε ως στρατηγικό στόχο τη Θεσσαλονίκη και ότι μετά το «ατύχημα» της V Μεραρχίας δεν υπήρχε ουσιαστική απειλή από τα νότια, οπότε διέθεσαν το σύνολο των δυνάμεών τους προς βορρά. Από τα τρία σώματα στρατού που ήταν διαθέσιμα, τα V και VII τοποθετήθηκαν προς βορρά, στο πεδινό έδαφος της Πελαγονίας, καλύπτοντας την οδό Πριλάπου-Μοναστηρίου από την οποία προσέγγιζαν οι σερβικές δυνάμεις. Με το τρίτο ΣΣ, το VI, επιχειρήθηκε και πάλι ένας απεγνωσμένος ελιγμός. Το ΣΣ τοποθετήθηκε δυτικά, επί των υψωμάτων δυτικά του Μοναστηρίου, με αποστολή να κινηθούν κυκλωτικά από ορεινά δρομολόγια και να πλήξουν το πλευρό των σερβικών δυνάμεων. Οι σερβικές δυνάμεις απέκρουσαν την πλευρική επίθεση, αντεπετέθησαν και ανέτρεψαν το VI ΣΣ, ενώ πίεσαν ισχυρότατα τα δύο άλλα. Η ισχυρή πίεση, μαζί με τα νέα της κατάληψης της Θεσσαλονίκης από τον ΕΣ και το γεγονός ότι έτσι αποδεσμεύονταν μεγάλος όγκος ελληνικών δυνάμεων στο νότο είχε σαν αποτέλεσμα την παραδοχή της ήττας από τους τούρκους και την υποχώρησή τους προς τα δυτικά και την κατεύθυνση της Αλβανίας, προκειμένου να διατηρήσουν κάποια συνοχή. Αυτό ήταν, κατ’ ουσίαν, και το τέλος της εκστρατείας της Στρατιάς του Αξιού για τους Τούρκους.

Πέραν των δύο ανωτέρων μεγάλων εκστρατειών, καθώς και της αντιμετώπισης του ΕΣ, οι τουρκικές δυνάμεις διεξήγαγαν επιχειρήσεις επιπέδου σώματος στρατού στη Σκόδρα και στην περιοχή της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης μέχρι την Αδριανούπολη, όπου ανεπιτυχώς προσπάθησαν να κρατήσουν ανοικτό τη βασική σύνδεση μεταξύ των δύο υπο-θεάτρων επιχειρήσεων, τη σιδηροδρομική γραμμή Κων/πολης-Θεσ/νίκης.

Συμπεράσματα

Η σύντομη αναδρομή σε βασικές επιχειρήσεις των δύο πλευρών κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους είχε σαν σκοπό να καταδείξει την εμπειρία που η κάθε πλευρά αποκόμισε, ιδιαίτερα στον τομέα του σχεδιασμού και της διεύθυνσης επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας. Η νικηφόρα εκστρατεία του ΕΣ στους δύο Βαλκανικούς Πολέμους υπήρξε και ένδοξη και σημαντική. Αντιθέτως, στην ίδια πολεμική περίοδο ο Οθωμανικός Στρατός υπέστη επανειλημμένες, συντριπτικές ήττες από όλους τους αντιπάλους που αντιμετώπισε. Το αποτέλεσμα αυτό δημιούργησε αναπόφευκτα μια γενική εντύπωση για τον οθωμανικό και – μετέπειτα τουρκικό – στρατό η οποία από ορισμένες απόψεις υπήρξε παραπειστική. Αν, μάλιστα, ληφθεί υπ΄ όψιν ότι ο Α΄ Βαλκανικός Πόλεμος ήταν η μόνη πολεμική αντιπαράθεση του ΕΣ με τους τούρκους πριν από την εκστρατεία του 1920, η υπερβολική και αδικαιολόγητη αίσθηση ανωτερότητας που αποκόμισαν οι έλληνες πολιτικοί και στρατιωτικοί έπαιξε σημαντικό ρόλο στην έκβαση της Μικρασιατικής Εκστρατείας – όχι επειδή αυτή ανελήφθη, αλλά επειδή αυτή δεν αντιμετωπίστηκε με τη δέουσα σοβαρότητα.

Σε σχέση με την επιτελική εμπειρία που αποκόμισε ο κάθε στρατός, είναι εμφανές ότι ο οθωμανικός στρατός, έστω και μόνον λόγω μεγέθους και διαμόρφωσης του θεάτρου επιχειρήσεων, ενεπλάκη σε πολλές, ανεξάρτητες μεταξύ τους συγκρούσεις. Είναι χαρακτηριστικό ότι στις εκστρατείες του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου όπως αυτές αναφέρονται στην τουρκική στρατιωτική ιστοριογραφία, η σύγκρουση με τον ΕΣ εντάσσεται στις μικρότερες συγκρούσεις, με κύρια τη σύγκρουση στη Θράκη με τους Βουλγάρους, και επόμενη την σύγκρουση με τους Σέρβους, εκτίμηση που δικαιολογείται από τον όγκο των εκατέρωθεν δυνάμεων που ενεπλάκησαν. Οι κλίμακες αυτές αποδίδουν και την αντίστοιχη εμπειρία που αποκτήθηκε – με τον ΕΣ να έχει, φυσικά, να έχει στο ενεργητικό του και την επιπλέον εμπειρία του Β΄ Βαλκανικού Πολέμου. Σε ότι αφορά το υπ’ όψιν θέμα, έχει ιδιαίτερη σημασία το επιχειρησιακό επίπεδό. Οι τούρκοι επιτελείς σχεδίασαν έναν πολύ μεγαλύτερο αριθμό εκστρατειών και μαχών απ΄ ότι οι έλληνες αντίστοιχοί τους.

Μία ένδειξη για τη διαφορά στην έκταση της κτηθείσας εμπειρίας είναι ο αριθμός των στρατηγείων – ανωτέρων επιπέδου μεραρχίας – που ενεπλάκησαν στη διεξαγωγή επιχειρήσεων. Έτσι, για τον ΕΣ το μοναδικό τέτοιο στρατηγείο υπήρξε το Γενικό Στρατηγείο των δύο Βαλκανικών Πολέμων, καθώς δεν υπήρξε άλλο – ενδιάμεσο – στρατηγείο. Αντιθέτως, από την τουρκική πλευρά, πάνω από δεκαπέντε σώματα στρατού ενεπλάκησαν σε εντατικές επιχειρήσεις, και περίπου δέκα ανώτατες διοικήσεις (στρατιές ή σώματα στρατού) διεξήγαγαν επιχειρήσεις αυτόνομα.

Επιπλέον, η ίδια η επίδοση των επιτελών στις μάχες δε συνάγεται άμεσα από την έκβαση των μαχών. Οι βασικότεροι παράγοντες ήττας των τούρκων ΔΕ σχετίζονται με το σχεδιασμό των επιχειρήσεων αλλά στην αντικειμενική αδυναμία των δυνάμεών τους λόγω εσφαλμένων στρατηγικών εκτιμήσεων σε προηγούμενα στάδια και στην κακή κατάσταση των διαθέσιμων δυνάμεων. Αντίθετα, κατά το σχεδιασμό των επιχειρήσεων είναι εμφανές ότι οι τούρκοι επιτελείς, έντονα επηρεασμένοι από τους γερμανούς δασκάλους τους, έδωσαν ιδιαίτερη έμφαση στον ελιγμό, στην ανάληψη πρωτοβουλίας σε επιχειρησιακό επίπεδο κι επέδειξαν μία εμμονή στη διπλή υπερκέραση και τη μάχη εξοντώσεως. Η βασική αποτυχία στο επιτελικό επίπεδο αφορούσε δύο επανερχόμενα λάθη: την κακή εκτίμηση του χρόνου και της ευκινησίας δυνάμεων που ανελάμβαναν ελιγμούς, καθώς και την απαιτούμενη ισχύ των δυνάμεων που ανελάμβαναν συγκεκριμένες αποστολές. Τα λάθη αυτά μπορούν να αποδοθούν είτε σε σοβαρή επιτελική ανεπάρκεια, είτε σε άγνοια των πραγματικών δυνατοτήτων των – όντως υποβαθμισμένων – τουρκικών σχηματισμών. Ορισμένες φορές οι τούρκοι επιτελείς φαίνεται να σχεδιάζουν επιχειρήσεις θεωρώντας ότι διαχειρίζονται πρωσσικές και όχι τουρκικές δυνάμεις. Αλλά, αυτό είναι ακριβώς το είδους του λάθους που κανείς διδάσκεται και δεν επαναλαμβάνει. Επιπλέον, κι εκεί που η εκστρατεία έδινε δυνατότητα χρόνου, ήταν εμφανές ότι οι τούρκοι διδάσκονταν, όπως πχ στη χρήση του πυροβολικού κατά τη Θρακική Εκστρατεία, όπου μετά από δύο μείζονες αποτυχίες οι οθωμανοί επιτελείς αναθεωρούν άμεσα και ριζικά την οργάνωση και χρήση του πυροβολικού, τάσσοντας το σύνολό του στην υποστήριξη των ΣΣ της πρώτης γραμμής, κι επιβάλλοντας αυστηρά συγκεντρωτικό έλεγχο.

Σε αντίθεση με αυτό, ο ΕΣ σε διαδοχικές εμπλοκές που διακρίνονται από έλλειψη από έλλειψη ελιγμού και από πλημμελή χρήση και υποστήριξη πυροβολικού, δε φαίνεται να αναθεωρεί καμία πρακτική του, παρασυρόμενος, ίσως, από τις επαναλαμβανόμενες επιτυχίες του – ακόμη κι αν αυτές κερδίζονται με βαριές απώλειες. Η ήττα είναι συνήθως πιο διδακτική, τουλάχιστον όταν κανείς έχει τη δυνατότητα να ανακάμψει και να συνεχίσει τον αγώνα.

Κλείνοντας τη συνοπτική ανασκόπηση της εμπειρίας των Βαλκανικών Πολέμων, επισημαίνεται για μία ακόμη φορά ότι για τις τουρκικές δυνάμεις αυτοί υπήρξαν η έναρξη, μόνον, της πολεμικής τους εμπειρίας κατά την περίοδο πριν τη Μικρασιατική Εκστρατεία, ενώ για τον Ελληνικό Στρατό οι Βαλκανικοί Πόλεμοι υπήρξαν η μόνη εμπειρία σχεδιασμού και διεύθυνσης επιχειρήσεων σε επιχειρησιακό (και όχι τακτικό) επίπεδο.