Ο Συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας και η προβληματική δράση του κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία – Μέρος ΙΙα

Γράφει ο Αρματιστής

(Ταξίαρχος ε.α. Βασίλειος Λουμιώτης)

Η Μάχη στο Κέντρο Αντιστάσεως Καμελάρ στις 13 Αυγούστου 1922

Γενικά

Το Κέντρο Αντιστάσεως (Κ.Α.) Καμελάρ ήταν ένα από τα τέσσερα Κ.Α. της IV Μεραρχίας Πεζικού και κάλυπτε το άκρο δεξιό του αμυντικού τομέα της Μεραρχίας (σχετικά βλέπε σχεδιάγραμμα 1 παρόντος). Η ευθύνη της άμυνας του Κ.Α. είχε ανατεθεί στο 1ο Τάγμα του 35ου Συντάγματος Πεζικού (Ι/35 Τάγμα). Η μάχη που διεξήχθη  στο εν λόγω Κ.Α. στις 13 και 14 Αυγούστου 1922 είναι αυτή που έκρινε και το τελικό αποτέλεσμα της μάχης που διεξήχθη από τις δυνάμεις της  IV Μεραρχίας.  Τη 10η πρωινή ώρα της 13ης Αυγούστου 1922 την ευθύνη της άμυνας του Κ.Α. Καμελάρ ανέλαβε –κατόπιν διαταγής του Α΄ Σώματος Στρατού- το Μικτό Απόσπασμα ΧΙΙΙ Μεραρχίας διοικούμενο από τον Συνταγματάρχη Νικόλαο Πλαστήρα.

Η ακριβής περιγραφή και αποτύπωση της μάχης που διεξήχθη στο Κ.Α. Καμελάρ και ειδικότερα αυτής που διεξήχθη επί του ορεινού όγκου του Καλετζίκ, που αποτελούσε το ζωτικό έδαφος του εν λόγω Κ.Α., αλλά και όλου του αμυντικού τομέα της IV Μεραρχίας, είναι εξαιρετικά δυσχερής εξ αιτίας των παρακάτω λόγων:

• Της μη ύπαρξης πληροφοριών για τη μάχη προερχομένων από τους αξιωματικούς των τμημάτων πεζικού που αμύνθηκαν στο Κ.Α. Καμελάρ και ειδικά πληροφοριών που να αναφέρονται στο μετά τη 10η πρωινή ώρα διάστημα. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι ο διοικητής του 1ου Τάγματος του 35ου Συντάγματος τραυματίστηκε με την έναρξη της μάχης και διακομίστηκε. Η διοίκηση του Τάγματος περιήλθε στη συνέχεια σε δύο Λοχαγούς που και αυτοί τραυματίστηκαν και διακομίστηκαν, ο δε τρίτος στη σειρά Λοχαγός που ανέλαβε τη διοίκηση περί τη 14η ώρα φονεύτηκε την επομένη ημέρα. Προς το παρόν δεν ανευρέθηκε καμία κατάθεση, αναφορά, ή Έκθεση Πεπραγμένων που να έχει κατατεθεί στις Ανακριτικές Επιτροπές, ή να υποβλήθηκε υπηρεσιακά, ή τέλος να παρουσιάστηκε στον εφημεριδιακό τύπο που να αποτυπώνει έγκυρα τη μάχη.
• Των κενών και αντιφάσεων που κυριαρχούν στην Έκθεση Πεπραγμένων του Μικτού Αποσπάσματος ΧΙΙΙ Μεραρχίας, που κανονικά θα έπρεπε να αποτελεί και την κύρια πηγή πληροφοριών για την εξέλιξη της μάχης για το μετά τη 10η πρωινή ώρα της 13ης Αυγούστου χρονικό διάστημα.
• Του μη προσδιορισμού με σαφήνεια στο σωζόμενο σχεδιάγραμμα του αμυντικού τομέα της IV Μεραρχίας της διάταξης των αμυνομένων στο Κ.Α. Καμελάρ, των γραμμών αντιστάσεως και της θέσης των τοποθεσιών που αναφέρονται στα διάφορα πρωτογενή κείμενα.

Στο παρόν κείμενο θα αναφερθούμε αποκλειστικά στην περιγραφή του πεδίου της μάχης, στις δυνάμεις που επάνδρωναν αρχικά το Κ.Α. Καμελάρ, καθώς και στα της διεξαγωγής της μάχης μέχρι τη 10η πρωινή ώρα υπό την ευθύνη του διοικητή του 35ου Συντάγματος Πεζικού. Η παρούσα παρουσίαση κρίνεται σκόπιμη και αναγκαία προκειμένου να καταστεί δυνατή η παρακολούθηση της εξέλιξης της μάχης μετά τη 10η πρωινή ώρα της 13ης Αυγούστου οπότε τη διοίκηση όλων των επί του Κ.Α. Καμελάρ αμυνομένων δυνάμεων ανέλαβε ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας.

Κύριες πηγές της παρούσας αναφοράς μας θα αποτελέσουν τα παρακάτω κείμενα:

• Η Έκθεση Πεπραγμένων της IV Μεραρχίας Πεζικού.

• Η Έκθεση Πεπραγμένων 35ου Συντάγματος Πεζικού.

• Η Κατάθεση του Αρχηγού Πυροβολικού της IV Μεραρχίας Αντισυνταγματάρχη ΠΒ Αθανασίου Πουρνάρα στην ανακριτική επιτροπή του Στρατηγού Μοσχόπουλου.

• Η Έκθεση Πεπραγμένων Πυροβολικού Κ.Α. Καμελάρ, συνταχθείσα από τον Υπολοχαγό ΠΒ Σπυρίδωνα Ραυτόπουλο.

• Ο Τόμος της Τουρκικής Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού που αναφέρεται στην τελική Τουρκική επίθεση του Αυγούστου 1922 κατά της Στρατιάς Μικράς Ασίας.

Ο αμυντικός Τομέας της IV Μεραρχίας στην εξέχουσα του Αφιόν Καραχισάρ

Κατά την τελευταία περίοδο της Μικρασιατικής Εκστρατείας η IV Μεραρχία Ναυπλίου, υπό τον Υποστράτηγο Δημήτριο Δημαρά, υπαγόταν στο Α΄ Σώμα Στρατού και είχε σαν αποστολή την κάλυψη του συγκοινωνιακού κόμβου του Αφιόν Καραχισάρ από νότια και νοτιοανατολικά. Το στρατηγείο της Μεραρχίας βρισκόταν στην πόλη του Αφιόν.

Τα όρια του αμυντικού Τομέα της IV Μεραρχίας ορίζονταν ανατολικά από τον ποταμό Ακάρ και δυτικά από τη γραμμή Καραντιρέκ – Τεκέ Γιαϊλά  (μία γραμμή στη κατεύθυνση Βορράς – Νότος, 2 χλμ. περίπου ανατολικά του χωριού Καγιαντιμπί).  Μεταξύ του δεξιού της IV Μεραρχίας και του οργανωμένου επί του υψώματος Μπελέν Τεπέ Κ.Α. Καγιαντιμπί της Ι Μεραρχίας υπήρχε ευρύ κενό πλάτους πλέον των 4 χλμ. που επιτηρούταν από τις Ι και IV Μεραρχίες. Τις παραμονές της Τουρκικής επίθεσης επί του υψώματος Μπελέν Τεπέ εγκαταστάθηκε το 3ο Τάγμα του 4ου Συντάγματος (ΙΙΙ/4 Τάγμα) της Ι Μεραρχίας υπό τον Ταγματάρχη Πρεμέτη. Σχετικά βλέπε Σχεδιάγραμμα 1.

Σχεδιάγραμμα 1: Παρουσιάζονται: α) Στο κέντρο του σχεδιαγράμματος ο αμυντικός Τομέας της IV Μεραρχίας, η κατανομή του στους Υποτομείς Καλετζίκ και Μιχαήλ και η θέση του Κέντρου Αντιστάσεως Καμελάρ επί του όρους Καλετζίκ. β) Η διάταξη των δυνάμεων της IV Μεραρχίας. γ) Οι θέσεις των Στρατηγείων του Α΄ Σώματος Στρατού και της IV Μεραρχίας. δ) Οι θέσεις του Αποσπάσματος Πλαστήρα και του εφεδρικού 11ου Συντάγματος της IV Μεραρχίας. ε) Το διατιθέμενο από την IV Μεραρχία Πυροβολικό και η κατανομή του.

Ο Τομέας της IV Μεραρχίας διαιρούνταν στους Υποτομείς «Καλετζίκ» και «Μιχαήλ», η ευθύνη των οποίων είχε ανατεθεί στα 35ο και 8ο Συντάγματα Πεζικού αντίστοιχα, που διοικούνταν από τους Αντισυνταγματάρχες Πεζικού Ιωάννη Παπαπαναγιώτου και Ιωάννη Καρύδη αντίστοιχα. Την εφεδρεία της Μεραρχίας αποτελούσε το 11ο Σύνταγμα Πεζικού υπό τον Αντισυνταγματάρχη Πεζικού Μιχαήλ Νικολαρέα.

Ο Υποτομέας Καλετζίκ κάλυπτε το δυτικό και πλέον ορεινό τμήμα του Τομέα της IV Μεραρχίας και διέθετε τα Κ.Α. Καμελάρ και Κισλατζίκ, καθώς και το ανεξάρτητο Σημείο Στηρίγματος (Σ.Σ.) Καράση. Το 35ο Σύνταγμα είχε διαθέσει στα Κ.Α. Καμελάρ και Κισλατζίκ τα Ι/35 και ΙΙ/35 Τάγματα αντίστοιχα και στο Σ.Σ. Καράση τον 3ο Λόχο του εφεδρικού ΙΙΙ/35 Τάγματος.

Όπισθεν του Υποτομέα Καλετζίκ, στην περιοχή των χωριών Έρικμαν και Τσακιρσάζ, βρισκόταν εγκατεστημένο το Μικτό Απόσπασμα ΧΙΙΙ Μεραρχίας (5/42 Σύνταγμα Ευζώνων και ΧΙΙΙα Μοίρα Ορειβατικού Πυροβολικού) υπό τον Συνταγματάρχη Νικόλαο Πλαστήρα. Το Απόσπασμα βρισκόταν υπό την τακτική διοίκηση του Α’ Σώματος Στρατού και αποτελούσε τη μοναδική εφεδρεία του Σώματος.

Ζωτικό έδαφος του Τομέα της IV Μεραρχίας ήταν το ορεινό συγκρότημα νοτιοανατολικά του Αφιόν Καραχισάρ που στα διάφορα Ελληνικά στρατιωτικά έγγραφα, αλλά και στον 7ο τόμο της ΔΙΣ με τίτλο «Υποχωρητικοί Αγώνες των Α΄ και Β΄ Σωμάτων Στρατού»,  αναφέρεται ως Κιουτσούκ Καλετζίκ, ή απλά Καλετζίκ, με σημαντικότερο ύψωμα το 1710,[1] το οποίο στα σχεδιαγράμματα της Τουρκικής ΔΙΣ αναφέρεται με το όνομα Ποϊραλικαγιά (Poyralikaya). Επί του υψώματος 1710 στηριζόταν η πρώτη γραμμή αντιστάσεως του Κ.Α. Καμελάρ. Το ύψωμα Ποϊραλικαγιά  σημειώνεται με υψόμετρο 1740 μ. στο σωζόμενο σχεδιάγραμμα του αμυντικού Τομέα της IV Μεραρχίας που τηρείται στη ΔΙΣ/ΓΕΣ.

Φωτογραφία 1: Παρουσιάζεται ο ορεινός όγκος του Καλετζίκ. Επί των υψωμάτων Ποϊραλικαγιά, Κιουτσούκ τεπέ και Μαύρος Βράχος στηριζόταν η πρώτη αμυντική γραμμή του Κ.Α. Καμελάρ. Στα υψώματα Νταγανλάρ και Τσαλισλάρ, που διακρίνονται στο βάθος, στηριζόταν το προς τα ανατολικά στραμμένο σκέλος της εξέχουσας του Αφιόν Καραχισάρ.

Επί του Κ.Α. Καμελάρ στηρίζονταν η πρώτη (κατεχόμενη) και η δεύτερη αμυντικές τοποθεσίες της IV Μεραρχίας και επομένως η απώλεια του Καλετζίκ θα είχε σαν αποτέλεσμα και την ολική κατάρρευση του Αμυντικού Τομέα της Μεραρχίας.

Στην Έκθεση Πεπραγμένων της IV Μεραρχίας που συντάχθηκε από το διοικητή της Υποστράτηγο Δημαρά αναφέρεται ότι η «η IV Μεραρχία προ πολλού είχε μορφώσει την γνώμην ότι εν περιπτώσει εχθρικής επιθέσεως κατά του μετώπου της το κύριον σημείον της προσβολής θα ήτο αυτό το δεξιό της, εσκόπει να χρησιμοποιήσει το Απόσπασμα Πλαστήρα —εφόσον ήθελε διατεθή εις αυτήν υπό του Α’ Σ.Σ.— εις το σημείον αυτό.». Για το λόγο αυτό η Μεραρχία είχε μεριμνήσει όπως ο διοικητής του Αποσπάσματος και οι αξιωματικοί του μελετήσουν κεκαλυμμένες οδεύσεις προς το δεξιό της και τον χώρο της πιθανής ενέργειας του Αποσπάσματος. Η αναφερόμενη παραπάνω εκτίμηση της Μεραρχίας δεν είχε περιληφθεί και στο παρ’ αυτής συνταχθέν «Σχέδιο Αμύνης» υπό ημερομηνία 9 Ιουλίου 1922 και κατόπιν τούτου εύλογα μπορεί να υποστηριχθεί ότι συμπεριελήφθηκε στην Έκθεση Πεπραγμένων της Μεραρχίας εκ των υστέρων, χωρίς όμως να δύναται να καλύψει τις παραλείψεις της Μεραρχίας. Όλως αντιθέτως επιβαρύνει περισσότερο τη θέση της Μεραρχίας. Σε κάθε περίπτωση ο προσδιορισμός του Κ.Α. Καμελάρ ως του στροφέα επί του οποίου στηρίζονταν η πρώτη και η δεύτερη αμυντικές τοποθεσίες της IV Μεραρχίας καθιστούσε το Καλετζίκ έδαφος κρίσιμης τακτικής σημασίας για την ακεραιότητα του όλου Αμυντικού Τομέα της Μεραρχίας και κατόπιν τούτου επιβαλλόταν η ισχυρή αμυντική του οργάνωση και η γενναία ενίσχυση των εκεί αμυντικών δυνάμεων, πράγμα όμως που όπως φαίνεται από την εξέλιξη της μάχης δεν συνέβη.

Παρά τις παραπάνω εκτιμήσεις και τις εξ αυτών επιβαλλόμενες υποχρεώσεις το μεν εφεδρικό 11ο Σύνταγμα ΠΖ της Μεραρχίας  βρισκόταν εγκατεστημένο στη νότια παρυφή της πόλης του Αφιόν, εγγύτερα δηλαδή προς τον Υποτομέα  Μιχαήλ, το δε 2ο Τάγμα του (ΙΙ/11 Τάγμα) που βρισκόταν στο χωριό Κισλατζίκ, ήταν αρκετά μακριά (χρονικά) από το Κ.Α. Καμελάρ ώστε να είναι δυνατή η άμεση επέμβασή του για την ενίσχυση του Κέντρου τούτου σε περίπτωση εχθρικής επιθέσεως. Επίσης το  μεγαλύτερο μέρος του Πυροβολικού γενικής υποστήριξης της Μεραρχίας συγκείμενο από 24 πυροβόλα βρισκόταν στο πεδινό τμήμα του Τομέα της, με μόνο 6 ορειβατικά πυροβόλα να έχουν διατεθεί προς υποστήριξη του Κ.Α. Καμελάρ. Όλα αυτά θα έπρεπε να είχαν συνεκτιμηθεί και με το ότι η διάθεση του Αποσπάσματος Πλαστήρα στην IV Μεραρχία δεν ήταν δεδομένη.

Με βάση τις εκτιμήσεις της IV Μεραρχίας ότι η Τουρκική επίθεση κατά του τομέα της ήταν επικείμενη και ότι αυτή θα εκτοξευόταν από στιγμής σε στιγμή -προς τούτο απέστειλε και επιτελή αξιωματικό της το βράδυ της 12ης Αυγούστου στο Σταθμό Διοικήσεως του Υποτομέα Καλετζίκ κατά του οποίου ανέμενε την εκδήλωση της κυρίας προσπάθειας του εχθρού- επιβαλλόταν  να προωθήσει από την 12η Αυγούστου το εφεδρικό ΙΙ/11 Τάγμα Πεζικού όπισθεν του υψώματος 1710 προκειμένου να είναι δυνατή η άμεση επέμβασή του στη μάχη. Πράγμα όμως που δεν συνέβη.

 

Ο Υποτομέας Καλετζίκ

Σχεδιάγραμμα 2: Παρουσιάζονται: α) Ο Υποτομέας Καλετζίκ. β) Η κύρια γραμμή αντιστάσεως επί των υψωμάτων 1565 – 1710 – 1675 – Μαύρος Βράχος – Πριονοειδής Βράχος. γ) Η δεύτερη γραμμή αντιστάσεως επί των υψωμάτων 1687 και 1675. δ) Η διάταξη των δυνάμεων του 35ου Συντάγματος Πεζικού. ε) Το Κέντρο Αντιστάσεως Καμελάρ και η κατανομή του σε Σημεία Στηρίγματος. στ) Η κυριαρχούσα γραμμή υψωμάτων νότια του Καλετζίκ (μπλε τελείες) επί της οποίας επιβαλλόταν να μεταφερθεί η γραμμή αντιστάσεως της IV Μεραρχίας. Επί των εν λόγω υψωμάτων εγκαταστάθηκαν τα παρατηρητήρια του IV Τουρκικού Σώματος Στρατού και των 5ης και 11ης Μεραρχιών.

Ο Υποτομέας Καλετζίκ οριζόταν αριστερά (Ανατολικά) από τον Πριονοειδή Βράχο (ΝΑΙ) και δεξιά (Δυτικά) από το δεξιό όριο της IV Μεραρχίας.

Κύρια χαρακτηριστικά του Υποτομέα Καλετζίκ ήταν τα εξής:

 

Φωτογραφία Νο 2: Έχει ληφθεί από το ύψωμα Κιουτσούκ τεπέ (ύψ. 1675) το οποίο ανήκε στην πρώτη γραμμή αντιστάσεως του Κ.Α. Καμελάρ. Διακρίνονται τα υψώματα Μπέη Τεπέ και Τοκλού Τεπέ τα οποία κυριαρχούσαν επί της Ελληνικής αμυντικής τοποθεσίας και απαγόρευαν την Ελληνική παρατήρηση όπισθεν των εν λόγω υψωμάτων. Τα εν λόγω υψώματα δεν κατέχονταν από τους Τούρκους και αποτελούσαν μαζί με το ύψωμα Χατισεκιράν μία οιονεί ουδέτερη ζώνη μεταξύ του υψώματος Ποϊραλικαγιά και του Κοτσά τεπέ που κατεχόταν από τους Τούρκους. (Η φωτογραφία είναι ευγενική παραχώρηση του κ. Halil Onur Buyuran)

• Η κύρια γραμμή αντιστάσεως είχε χαραχθεί σε έδαφος αμυντικά μειονεκτικό και υποκείμενο στην παρατήρηση του εχθρού που κατείχε και είχε οργανώσει αμυντικά το Μεγάλο Καλετζίκ (Κοτσά Τεπέ). Νότια και σε εγγύτατη απόσταση από την κατεχομένη γραμμή αντιστάσεως υπήρχαν υπήρχαν τα υψώματα Τοκλού Τεπέ, Μπέη Τεπέ και Hatisekiran που δεν κατέχονταν από τον αντίπαλο, αλλά που κυριαρχούσαν επί της Ελληνικής αμυντικής τοποθεσίας και απαγόρευαν την Ελληνική παρατήρηση επί των συμβαινόντων όπισθεν (νότια) αυτών των υψωμάτων. Επί των υψωμάτων αυτών επιβαλλόταν να είχε προωθηθεί, έστω και την ύστατη στιγμή, η κύρια γραμμή αντιστάσεως της IV Μεραρχίας. Η γραμμή των αναφερομένων υψωμάτων σημειώνεται στο σχεδιάγραμμα 2 με μπλε τελείες. Επί των εν λόγω υψωμάτων εγκαταστάθηκαν την παραμονή της Τουρκικής επίθεσης οι Τακτικοί Σταθμοί Διοικήσεως των 5ης και 11ης Τουρκικών Μεραρχιών και στην ευρύτερη περιοχή και καλυπτόμενα από την Ελληνική παρατήρηση αναπτύχθηκαν οι Τουρκικές δυνάμεις επιθέσεως και το Τουρκικό Πυροβολικό.

 

Φωτογραφία 3: Έχει ληφθεί από το ύψωμα Ποϊραλικαγιά, μερικές δεκάδες μέτρα από την κορυφή του υψώματος πλησίον ενός εκτεταμένου βραχώδη σχηματισμού που παρουσιάζεται στη φωτογραφία 6. Η εικονιζόμενη περιοχή βρίσκεται μπροστά από την κύρια οχυρωμένη αμυντική γραμμή που φαίνεται στη φωτογραφία 7.

• Η κατεχόμενη αμυντική γραμμή είχε δημιουργήσει μία οιονεί εισέχουσα στην αμυντική τοποθεσία του Α’ Σώματος Στρατού νότια του ποταμού Ακάρ και ένα κενό πλάτους άνω των 6 χλμ μεταξύ των Ι και IV Μεραρχιών, που καλύφθηκε μερικώς πριν την Τουρκική επίθεση δια της εγκατάστασης του 3ου Τάγματος του 4ου Συντάγματος της Ι Μεραρχίας (ΙΙΙ/4 Τάγμα) στο Μπελέν Τεπέ. Τα πολύ σοβαρά μειονεκτήματα που παρουσίαζε η Ελληνική αμυντική τοποθεσία, που ασφαλώς δεν διέφυγαν από την Τουρκική παρατήρηση, ουδέποτε αξιολογήθηκαν ρεαλιστικά από τις διοικήσεις του Α’ Σώματος Στρατού και της IV Μεραρχίας.

• Όπισθεν της κατεχόμενης αμυντικής γραμμής δεν υπήρχε άλλη που να καλύπτει την σιδηροδρομική γραμμή Σμύρνη – Αφιόν Καραχισάρ. Τούτο βεβαίως ίσχυε στο σύνολο της κατεχόμενης αμυντικής τοποθεσίας από το Μπουλαντάν μέχρι το Αφιόν και εκείθεν μέχρι το Εσκή Σεχήρ. Παρά ταύτα ο Υποτομέας Καλετζίκ ήταν ίσως ο μόνος σε όλο το μήκος του Ελληνικού μετώπου όπου η άμυνα μπορούσε να διεξαχθεί σε διαδοχικές προς τα πίσω τοποθεσίες, στην περίπτωση βεβαίως που η αμυντική γραμμή είχε τοποθετηθεί στα ισχυρά υψώματα Μπέη Τεπέ και Katicekiran που βρίσκονταν νοτιότερα της κατεχόμενης γραμμής (βλέπε στο σχεδιάγραμμα 2 τη γραμμή των υψωμάτων που προσδιορίζεται με μπλε τελείες).

Η IV Μεραρχία στο Σχέδιο Άμυνας του Τομέα της, που συντάχθηκε την 9η Ιουλίου 1922, «θεωρούσε» ότι η κατεχόμενη γραμμή αντιστάσεως ήταν αρκούντως ισχυρή επειδή «αι προ των θέσεών μας βαθείαι γραμμαί παρουσιάζουσαι κώλυμα δια την προσπέλασιν του εχθρού ως έχουσαι αποτόμους πλευράς …». Η εκτίμηση αυτή όμως ουδόλως ίσχυε, τουλάχιστον για το προ του Κ.Α. Καμελάρ έδαφος, όπως μπορεί να διαπιστωθεί από τις φωτογραφίες Νο 1 και 2 που παρατίθεται παρακάτω. Η παραπάνω λάθος άποψη της Μεραρχίας για το έδαφος της περιοχής του Κ.Α. Καμελάρ μπορεί να υποδηλώνει ότι οι συντάξαντες και εγκρίναντες το σχέδιο άμυνας της Μεραρχίας ενδεχομένως και να μη διέθεταν πλήρη και ευρεία προσωπική αντίληψη για την εδαφική διαμόρφωση της περιοχής του Κ.Α. Καμελάρ, ή να υπερεκτίμησαν την ισχύ της κατεχόμενης αμυντικής γραμμής.

Ο τότε υπηρετών στο Στρατηγείο του Α΄ Σώματος Στρατού Λοχαγός Κωνσταντίνος Κανελλόπουλος στο σύγγραμμά του «Η Μικρασιατική Ήττα» (σελ. 36-37) αναφέρει ότι όταν στις αρχές του 1922, ο διοικητής του Α΄ Σώματος Στρατού Υποστράτηγος Τρικούπης ανήλθε στο Καλετζίκ αντιλήφθηκε το «εξόχως μειονεκτικόν των εκεί Ελληνικών θέσεων», αλλά εκτίμησε ότι θα ήταν «δυσχερέστατη αν μη αδύνατος η κατάληψις του Μεγάλου Καλετζίκ δια την εκδίωξιν εκείθεν του εχθρού όστις είχεν ισχυρώς επ’ αυτού εγκατασταθή και θα απητούντο αιματηραί και ίσως άγονοι προσπάθειαι.». Κατόπιν τούτου η Ελληνική διοίκηση περιορίστηκε (γράφει) στην αμυντική ενίσχυση του Μικρού Καλετζίκ, εννοώντας ασφαλώς την οχύρωση, χωρίς όμως να υπεισέρχεται σε λεπτομέρειες για το τι έγινε και σε ποια έκταση έγινε. Παρά ταύτα (αναφέρει) το μέτωπο θεωρούταν ισχυρότατο και ότι μπορούσε να αντισταθεί σε οποιαδήποτε επίθεση. Όλα αυτά όμως θα αποδειχθούν στις 13 και 14 Αυγούστου 1922 «έπεα πτερόεντα».[2] Είναι προφανές ότι ο Στρατηγός Τρικούπης δεν αντιλήφθηκε την ανάγκη προώθησης της αμυντικής γραμμής στα υψώματα Μπέη Τεπέ, που ήταν εύκολο να γίνει, δεδομένου ότι αυτά δεν κατέχονταν από τους Τούρκους.

Φωτογραφία Νο 4. Έχει ληφθεί από την ανατολική πλευρά του Κ.Α. Τηλκί Κηρί Μπελ της Ι Μεραρχίας. Η αμυντική γραμμή της IV Μεραρχίας ήταν τοποθετημένη επί του Καλετζίκ (υψ. 1710) και του Μαύρου Βράχου. Είναι προφανή τα μειονεκτήματα που δημιουργήθηκαν από τη μη τοποθέτηση της αμυντικής γραμμής επί του υψώματος Haticekiran (υψ. 1800) και των εκ εξ αυτού εκσπωμένων αντερεισμάτων προς τα ανατολικά και δυτικά. Στο χώρο μεταξύ του Τηλκί Κηρί Μπελ και του υψ. Haticekiran αναπτύχθηκαν η 11η Μεραρχία που επιτέθηκε κατά του Καλετζίκ και 23η Μεραρχία που επιτέθηκε κατά του Μπελέν Τεπέ. (Η φωτογραφία είναι ευγενική παραχώρηση του κ. Halil Onur Buyuran)

Ο Λοχαγός (τότε) Κλεάνθης Μπουλαλάς, διευθυντής του ΙΙΙ Γραφείου της Ι Μεραρχίας στο σύγγραμμά του  «Η Μικρασιατική Εκστρατεία 1919-1922» αναφέρει ότι κατά τον μήνα Μάιο του 1922 η Ι Μεραρχία πρότεινε στο Α’  Σώμα Στρατού να κλείσει το κενό μεταξύ των Ι και IV Μεραρχιών δια προωθήσεως του δεξιού της IV Μεραρχίας στο ύψος του Τεκέ Γιαϊλά (η θέση του προσδιορίζεται ανατολικά του Τηλκί Κηρί Μπελ). Κατόπιν τούτου συναντήθηκαν στο δεξιό της IV Μεραρχίας οι Επιτελάρχες του Α΄ Σώματος και των Ι και IV Μεραρχιών, καθώς και οι διευθυντές των ΙΙΙ Γραφείων και οι Αρχηγοί Μηχανικού αυτών. Η πρόταση της Ι Μεραρχίας απορρίφθηκε από τους Επιτελάρχες του Α’ Σώματος και της IV Μεραρχίας. Ο Κ. Μπουλαλάς γράφει ότι οι λόφοι Μπέη Τεπέ δέσποζαν των θέσεων της IV Μεραρχίας από αποστάσεως 1.500 μέτρων και επ’ αυτών εγκατέστησαν οι Τούρκοι τα παρατηρητήρια και τους σταθμούς διοικήσεως του IV Σώματος Στρατού και των 5^ης και 11^ης Μεραρχιών. Καταλήγοντας αναφέρει ότι, όπως ήταν φυσικό, το μέτωπο της IV Μεραρχίας παρέλυσε από την πρώτη στιγμή. Θεωρώ ότι η τελευταία φράση του είναι ακραία λανθασμένη. Αυτό που κατέρρευσε από την πρώτη στιγμή της Τουρκικής επιθέσεως ήταν η δυνατότητα της διοίκησης της Ι Μεραρχίας να λάβει ορθές και λογικές αποφάσεις εξ αιτίας αφ’ ενός της ραγδαίας κατάρρευσης της άμυνας στον Υποτομέα Σαβράν και ειδικότερα στα Κ.Α. Καγιαντιμπί και Τηλκί Κηρί Μπελ και αφ’ ετέρου της διείσδυσης του Τουρκικού Ιππικού στα νώτα της.

Παρά τα μειονεκτήματα που παρουσίαζε η κύρια γραμμή αντιστάσεως του Υποτομέα Καλετζίκ, το 35ο Σύνταγμα Πεζικού που είχε την ευθύνη της άμυνας του εν λόγω Υποτομέα  επέδειξε αξιοθαύμαστη ανθεκτικότητα κατά την πρώτη ημέρα της Τουρκικής επιθέσεως και διατήρησε υπό την κατοχή του τα ζωτικά του εδάφη, δηλαδή το Καλετζίκ και τον Πριονοειδή Βράχο. Παρά ταύτα η χάραξη της αμυντικής γραμμής του Υποτομέα Καλετζίκ από τον Πριονοειδή Βράχο προς τα μετόπισθεν του αριστερού της Ι Μεραρχίας αποδείχθηκε ολέθρια για την άμυνα της εξέχουσας νότια του ποταμού Ακάρ. Το εξ αιτίας της αναφερόμενης χάραξης δημιουργηθέν κενό μεταξύ των Ι και IV Μεραρχιών, το εκμεταλλεύτηκε σπουδαίως η Τουρκική διοίκηση κατά την επίθεσή της 13ης Αυγούστου, ωθώντας σε αυτό τις 23η και 11η Μεραρχίες της (βλέπε σχεδιάγραμμα 4 παρακάτω). Αν τώρα τα όσα αναφέρθηκαν παραπάνω συνδυαστούν με το άθλιο επίπεδο διοίκησης, πειθαρχίας και ηθικού των Ταγμάτων του 49ου Συντάγματος Πεζικού, στα οποία η Ι Μεραρχία είχε αναθέσει την άμυνα των υψωμάτων Τηλκί Κηρί Μπελ και Κηλίτς Αρσλάν Μπελ, θα γίνει αντιληπτό ότι το Α΄ Σώμα Στρατού και οι Ι και IV Μεραρχίες προσέφεραν ανέξοδα στον αντίπαλο όλες τις ευκολίες που χρειαζόταν για να διαρρήξει την άμυνα του προς τα δυτικά στραμμένου σκέλους της εξέχουσας του Αφιόν Καραχισάρ.

Λοιπές πληροφορίες για την διαμόρφωση του μετώπου του Υποτομέα Καλετζίκ στα σχεδιαγράμματα 2 και 3.

 

Το Κέντρο Αντιστάσεως (Κ.Α.) Καμελάρ

Φωτογραφία Νο 5: Έχει ληφθεί από το ύψος περίπου του Τοκλού Τεπέ. Παρουσιάζεται ο ορεινός όγκος του Καλετζίκ που αποτελούσε και το σημαντικότερο έδαφος τακτικής σημασίας του Κ.Α. Καμελάρ. Τα υψώματα Ποϊραλικαγιά, Κιουτσούκ τεπέ και Μαύρος Βράχος στοίχιζαν την πρώτη (κατεχομένη) γραμμή άμυνας του Κ.Α. Καμελάρ και απετέλεσαν τους αντικειμενικούς σκοπούς (ΑΝΣΚ) της πρώτης φάσης της Τουρκικής επίθεσης. Τα υψώματα 1687 (1310 κατά την Τουρκική ΔΙΣ) και 1675 στοίχιζαν τη δεύτερη αμυντική γραμμή του Κ.Α. Καμελάρ και αποτέλεσαν τους ΑΝΚΣ της δεύτερης φάσης της Τουρκικής επίθεσης. (Η φωτογραφία είναι ευγενική παραχώρηση του κ. Serdar Aydin)

Το Κ.Α. Καμελάρ αποτελούσε τον κύριο σπόνδυλο του Αμυντικού Τομέα της IV Μεραρχίας και η διατήρησή του υπό την κατοχή των Ελληνικών όπλων ήταν υψίστης σημασίας για την ακεραιότητα του συνόλου του περί το Αφιόν Καραχισάρ μετώπου του Α΄ Σώματος Στρατού.

Το Κ.Α. Καμελάρ είχε οργανωθεί επί του όρους Κιουτσούκ Καλετζίκ, ή απλά Καλετζίκ, και των εξ αυτού εκσπωμένων αντερεισμάτων. Zωτικά εδάφη του εν λόγω Κέντρου Αντιστάσεως ήταν τα επί του Καλετζίκ υψώματα Ποϊραλικαγιά (υψ.1710) και 1687. Στην Τουρκική ΔΙΣ το ύψωμα 1687 αναφέρεται ως ύψωμα 1310. Η κατάληψη των αναφερομένων υψωμάτων από τον αντίπαλο θα οδηγούσε στην ταχεία και πλήρη κατάρρευση του Τομέα της IV Μεραρχίας. Σχετικές πληροφορίες στις φωτογραφίες Νο 2 και Νο 3, καθώς και στο σχεδιάγραμμα 3 παρακάτω.

Το όρος Καλετζίκ

Το όρος Καλετζίκ αποτελεί την τελευταία αντηρίδα του όρους Μπουγιούκ Καλετζίκ (Κοτσά Τεπέ) προς βορρά. Κατά την τελευταία περίοδο της Εκστρατείας επί του Καλετζίκ στηριζόταν η αμυντική τοποθεσία της IV Μεραρχίας. Όπως διακρίνεται στη φωτογραφία Νο 1 ο ορεινός όγκος του Καλετζίκ κυριαρχεί σε όλη την περιοχή και επιτρέπει στον κατέχοντα αυτόν να απαγορεύει την κάθοδο στις πεδιάδες του Αφιόν Καραχισάρ ανατολικά και του Σινάν Πασά δυτικά.

Φωτογραφία Νο 6: Έχει ληφθεί από το νοτιοδυτικό τμήμα του υψώματος Ποϊραλικαγιά (υψ. 1710).Το βραχώδες συγκρότημα βρίσκεται λίγο νότια της κορυφής του υψώματος και σε υψόμετρο 1700 μέτρων περίπου. Στο ύψωμα Ποϊραλικαγιά στηριζόταν η πρώτη αμυντική γραμμή του Κ.Α. Καμελάρ. Στο ύψωμα 1687 (1310 κατά την Τουρκική ΔΙΣ) στηριζόταν η δεύτερη αμυντική γραμμή του Κ.Α. Καμελάρ και κατ’ αυτού εκδηλώθηκε η κυρία επιθετική προσπάθεια της 11ης Τουρκικής Μεραρχίας κατά τη δεύτερη φάση της Τουρκικής επίθεσης. (Η φωτογραφία είναι ευγενική παραχώρηση του κ. Halil Onur Buyuran).

Το ύψωμα Ποϊραλικαγιά (ύψ. 1710) αποτελεί την υψηλότερη κορυφή του ορεινού όγκου του Καλετζίκ και επ’ αυτού στηριζόταν η πρώτη γραμμή άμυνας του Κ.Α. Καμελάρ. Το εν λόγω ύψωμα προς βορρά καταπίπτει σε στενό αυχένα, με υψόμετρο 1660 μέτρα περίπου, από τον οποίο εκσπώνται προς βορρά δύο αντερείσματα που κατέρχονται δια διαδοχικών υψωμάτων το μεν αριστερό (ύψ. 1687) προς το χωριό Έρικμαν (Erkmen) και την πεδιάδα του Αφιόν Καραχισάρ, το δε δεξιό (ύψ. 1675) προς την πόλη του Αφιόν Καραχισάρ. Επί των εμπρός υψωμάτων των αναφερομένων αντερεισμάτων (ύψ. 1687 και 1675) είχε τοποθετηθεί η δεύτερη γραμμή άμυνας του Κ.Α. Καμελάρ, η οποία στο σωζόμενο σχεδιάγραμμα του αμυντικού τομέα της IV Μεραρχίας φέρεται να είναι οχυρωμένη.

Βορειοδυτικά του Καλετζίκ εκσπάται ένα ακόμη αντέρεισμα το οποίο δια διαδοχικών υψωμάτων, που στους Ελληνικούς χάρτες προσδιορίζονταν με τις ονομασίες υψώματα Βελισαρίου και Μπελ Τεπέ, κατερχόταν προς τη στενωπό του Κιοπρουλού (βλέπε Σχεδιάγραμμα 1).

Τα προς βορρά διαδοχικά υψώματα της αντηρίδας που κατέρχεται προς το χωριό Έρικμαν (Erkmen) προσδιορίζονται στα σχεδιαγράμματα της Τουρκικής ΔΙΣ με τις ονομασίες  υψ. 1310, Alikaya και Erkmen 1310. Τα πραγματικά υψόμετρα των παραπάνω υψωμάτων εκτιμώνται σε 1687, 1670 και 1655 περίπου. Σχετικές πληροφορίες στη φωτογραφία Νο 3 και στο σχεδιάγραμμα 3 του παρόντος.

Από το ύψωμα 1710 εκσπάται προς νοτιοανατολικά αντέρεισμα με την ονομασία Κιουτσούκ Τεπέ (Kucuktepe) το οποίο δια χαμηλού αυχένα συνδέεται με το ύψωμα Μαύρος Βράχος (Kalecik Sivrisi). Το ίχνος της οχύρωσης επί του υψώματος Κιουτσούκ Τεπέ διακρίνεται σε δορυφορικές φωτογραφίες (βλέπε φωτογραφία Νο 4). Το ύψωμα Μαύρος Βράχος είναι ευρέως γνωστό λόγω της τεράστιας σημασίας που το απέδωσαν όλοι οι ιστοριογράφοι της καταστροφής, μολονότι ήταν περιορισμένης τακτικής σημασίας εξ ού και ότι η άμυνα του είχε ανατεθεί σε μία φρουρά 20 ανδρών. Σχετικά βλέπε φωτογραφία Νο 3.

Το ύψωμα 1710 κατέρχεται προς τα δυτικά προς τη γραμμή των υψωμάτων 1565 και 1535 και στη συνέχεια αυτών προς του Βράχους του Καγιαντιμπί. Μεταξύ του υψώματος 1710 και των υψωμάτων 1565 και 1535 σχηματίζεται μία στενή και σχετικά ομαλή κοιλάδα. Υπόψη ότι τα υψώματα 1565 και 1535 σημειώνονται στα σχεδιαγράμματά μας με το ίδιο υψόμετρο που υπάρχει και στο σωζόμενο σχεδιάγραμμα του αμυντικού τομέα της IV Μεραρχίας, μολονότι αυτά δεν ανταποκρίνονται με τα αντίστοιχα του χρησιμοποιούμενου χάρτη. Ο λόγος που γίνεται αυτό είναι επειδή το ύψωμα 1535 αναφέρεται στην Έκθεση Πεπραγμένων του Συνταγματάρχη Ν. Πλαστήρα και τούτο αποτελεί πολύ σημαντική πληροφορία για την αποτύπωση της μάχης.

Επί της γραμμής των υψωμάτων 1565 – Ποϊραλικαγιά (1710) – Κιουτσούκ Τεπέ (1675) – Μαύρος Βράχος είχε τοποθετηθεί η κύρια (πρώτη) γραμμή αντιστάσεως του Κ.Α. Καμελάρ.

Η γραμμή των υψωμάτων 1687 και 1675 (βόρεια του υψώματος 1710) αποτελούσε τη δεύτερη γραμμή άμυνας του Κ.Α. Καμελάρ.

Το Καλετζίκ προσφέρει μεγάλες αμυντικές δυνατότητες σε αυτόν που το κατέχει λόγω των απότομων κλιτύων που παρουσιάζει προς όλες σχεδόν τις κατευθύνσεις, πλην των αντηρίδων που από το ύψωμα 1687 κατέρχονται προς τα νοτιοδυτικά με ομαλές σχετικά κλίσεις. Επίσης δυσχερής πρέπει να εκληφθεί η εξέλιξη μίας επιθετικής ενέργειας από το ύψωμα Ποϊραλικαγιά (1710) προς βορρά λόγω του στενού αυχένα που παρεμβάλλεται μεταξύ του υψώματος 1710 και των υψωμάτων 1687 και 1675, που δεν επιτρέπει την ανάπτυξη μεγάλης δύναμης για να επιτεθεί προς βορρά.

Λοιπές πληροφορίες στο Σχεδιάγραμμα 3 παρακάτω.

Οργάνωση του Κ.Α. Καμελάρ

Το Κ.Α. Καμελάρ τεμνόταν δια μίας γραμμής, με κατεύθυνση από βορειανατολικά προς νοτιοδυτικά, στα ακόλουθα δύο Σημεία Στηρίγματος (Σ.Σ.):

• Το Σ.Σ. Κατσίμπαλη: Περιελάμβανε το δυτικό τμήμα του υψώματος 1710, τα εμπρός υψώματα 1687 και 1675 των δύο αντερεισμάτων που εκσπώνται από το ύψωμα 1710 προς βορρά, καθώς και δύο φυλάκια (μάλλον επιτήρησης) εγκατεστημένα πιθανό στα υψώματα που σημειώνονται στο σωζόμενο σχεδιάγραμμα του αμυντικού τομέα της IV Μεραρχίας με υψόμετρο 1565 και 1535.
• Το Σ.Σ. Μπέλμα: Περιελάμβανε το ανατολικό τμήμα του υψώματος Ποϊραλικαγιά (υψ. 1710), το οργανωμένο ύψωμα Κιουτσούκ Τεπέ (υψ. 1675) και το Μαύρο Βράχο (Kalecik Sivrisi). Ο Μαύρος Βράχος ήταν αξιόλογο παρατηρητήριο, αλλά δεν αποτελούσε έδαφος ιδιαίτερης τακτικής σημασίας. Στο Σ.Σ. Μπέλμα ανήκε και η προωθημένη θέση Μάτι, της οποίας η ακριβής θέση δεν προσδιορίζεται στο σωζόμενο σχεδιάγραμμα του αμυντικού τομέα της IV Μεραρχίας. Κατά την άποψη του γράφοντος ήταν το ύψωμα Ποϊραλικαγιά (1710).

Ο γράφων μετά από μελέτη των υπαρχόντων στοιχείων έχει διαμορφώσει την πεποίθηση ότι το ύψωμα Ποϊραλικαγιά ανήκε εξ ολοκλήρου στο Σ.Σ. Μπέλμα και στην ευθύνη του 1ου Λόχου του Ι/35 Τάγματος. Η πεποίθηση αυτή έχει διαμορφωθεί από τα ακόλουθα στοιχεία:

• Η οχύρωση του υψώματος Ποϊραλικαγιά –όπως προκύπτει από το σχεδιάγραμμα του αμυντικού τομέα της Μεραρχίας αλλά και το διακρινόμενο ακόμη και σήμερα ίχνος της- είχε κατασκευαστεί επί του υψηλοτέρου σημείου του υψώματος, αποτελούνταν ουσιαστικά από δύο χαρακώματα εξαιρετικά περιορισμένου μετώπου, η επάνδρωση των οποίων μπορούσε να γίνει το πολύ από ένα Ουλαμό (2 Διμοιρίες) και επομένως δεν υπήρχε κανένας λόγος ο περιορισμένος σε έκταση χώρος της κορυφής του υψώματος να μοιράζεται στην ευθύνη δύο Λόχων.
• Η περιγραφή της έναρξης της Τουρκικής επίθεσης στην οποία προβαίνει στην Έκθεση Πεπραγμένων του ο διοικητής του 35ου Συντάγματος Πεζικού, καθώς και οι αναφορές τις οποίες υπέβαλε στην IV Μεραρχία για να την ενημερώσει για την Τουρκική επίθεση, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η Τουρκική επίθεση απέβλεπε στην κατάληψη μόνο του Σ.Σ. Μπέλμα και όχι και του Κατσίμπαλη. Τα αναφερόμενα στοιχεία είναι τα εξής: «Το εχθρικόν Πυρ/κόν … ήρξατο καταιγίζον δια πυρών το υπ’ αριθ. 2 Σ.Σ. Μπέλμα (1ον Λόχον), ιδία δε τον Μ. Βράχον και την θέσιν Μάτι». Ή «Εχθρός συγκεντρώνει προσπαθείας του δια μεγάλης δυνάμεως Βαρέος και Ορειβ. Πυρ/κού εναντίον 2 Σ.Σ. Μπέλμα.». Όπως όμως θα προσδιορίσουμε στη συνέχεια η κυρία προσπάθεια της Τουρκικής επίθεσης απέβλεπε στην κατάληψη του υψώματος Ποϊραλικαγιά.
• Η διαταγή που εξέδωσε ο διοικητής του 35ου Συντάγματος περί 0815 ώρα προς το διοικητή του ΙΙ/11 Τάγματος Ταγματάρχη Κόκκινο δια της οποίας τον διέταζε «Ενεργήσατε αμέσως αντεπίθεσιν και ανακαταλάβατε την πρώτην γραμμήν μας Σ.Σ. Μπέλμα (Μάτι και παρατηρητήρια Πεζικού)». Με άλλα λόγια δεν το διέταζε να ανακαταλάβει και την πρώτη γραμμή του Σ.Σ. Κατσίμπαλη.
• Ο διοικητής της Πυροβολαρχίας Καμελάρ Υπολοχαγός Ραυτόπουλος στην Έκθεσή του αναφέρεται μόνο σε βομβαρδισμό του Σ.Σ. Μπέλμα και σε κατάληψη του Σ.Σ. Μπέλμα και της θέσης Μάτι και τίποτε δεν αναφέρει για το Σ.Σ. Κατσίμπαλη.

 

Σχεδιάγραμμα 3. Παρουσιάζονται: α) Η αμυντική οργάνωση του Κ.Α. Καμελάρ με βάση την αντίστοιχη αποτύπωση του σωζόμενου  σχεδιαγράμματος του αμυντικού τομέα της IV Μεραρχίας. Η διπλή καμπύλη σημειώνει το διακρινόμενο σε δορυφορικές φωτογραφίες ίχνος της οχύρωσης. β) Η πρώτη γραμμή αντιστάσεως που στοιχιζόταν στα υψώματα Ποϊραλικαγιά, Κιουτσούκ Τεπέ και Μαύρο Βράχο. γ) Οι θέσεις τάξης του Πυροβολικού της IVβ Μοίρας Ορειβατικού Πυροβολικού. δ) Οι θέσεις τάξης των 12 πολυβόλων του Ι/35 Τάγματος εκ των οποίων τα 4 ήταν πολυβόλα θέσεως.

 

Διάταξη του Ι/35 Τάγματος

Η ευθύνη της άμυνας του Κ.Α. Καμελάρ είχε ανατεθεί στο 1ο Τάγμα του 35ου Συντάγματος (στο εξής Ι/35 Τάγμα) υπό τον Ταγματάρχη Αναστάσιο Τζόκα.

• Επί του Σ.Σ. Κατσίμπαλη αμυνόταν ο 3ος Λόχος (3/35 Λόχος) υπό τον έφεδρο Υπολοχαγό Νικόλαο Σπανδάγο.
• Επί του Σ.Σ. Μπέλμα αμυνόταν ο 1ος Λόχος (1/35 Λόχος) υπό το Λοχαγό Φίλιππο Παπαχαραλάμπου.
• Ο 4ος Λόχος Πολυβόλων υπό το Λοχαγό Ιωάννη Ζήση είχε διαθέσει τα 8 πολυβόλα του Λόχου του και 4 πολυβόλα θέσεως που του είχαν διατεθεί, στις θέσεις που φαίνονται στο σχεδιάγραμμα 3.
• Εφεδρεία ο 2ος Λόχος (2/35 Λόχος) υπό το Λοχαγό Λάζαρο Βογιώτη.

Στις 0200 της 13ης Αυγούστου ο διοικητής του 35ου Συντάγματος Άνχης Κ. Παπαπαναγιώτου διέθεσε στο Κ.Α. Καμελάρ τον 11/35 Λόχο (3ο Λόχο του ΙΙΙ/35 Τάγματος), ο οποίος τάχθηκε στο Σ.Σ. Κατσίμπαλη.

Παρά την εκτίμηση της IV Μεραρχίας ότι σε περίπτωση Τουρκικής επίθεσης η κυρία προσπάθεια του εχθρού θα κατευθυνόταν κατά του Κ.Α. Καμελάρ και παρά την επαγρύπνηση και το γενικό συναγερμό που είχε διαταχθεί τη 12η Αυγούστου –λόγω της εκτίμησης ότι η Τουρκική επίθεση ήταν επικείμενη- δεν υπήρξε και ανάλογη πρόβλεψη για την άμεση μετακίνηση εγγύτατα του Κ.Α. Καμελάρ του εφεδρικού 2ου Τάγματος του 11ου Συντάγματος (ΙΙ/11 Τάγμα) υπό τον Ταγματάρχη Μ. Κόκκινο που βρισκόταν στο χωριό Κισλατζίκ, προκειμένου να είναι δυνατή η άμεση επέμβαση του στον αγώνα, είτε για την ενίσχυση του Ι/35 Τάγματος, είτε για την εκτέλεση άμεσης αντεπίθεσης εφόσον απαιτούνταν (εκτόξευση εντός μισής ώρας).

Η οχύρωση του Κ.Α. Καμελάρ

Φωτογραφία Νο 7. Διακρίνεται το ίχνος της οχύρωσης (περιορισμένης έκτασης) επί του υψώματος Ποϊραλικαγιά (Υψ. 1710). Η γραμμή των χαρακωμάτων εκτιμήθηκε ότι είναι μήκους 150-200 μέτρων και ακολουθεί το ίχνος της ισοδιάστασης των 1710 μ. Μπροστά από τη γραμμή των χαρακωμάτων διακρίνεται ο πυκνός βραχώδης σχηματισμός της φωτογραφίας 6.

Από τις υπάρχουσες δορυφορικές φωτογραφίες φαίνεται ότι η οχύρωση του Κ.Α. Καμελάρ ήταν περιορισμένη σε έκταση και εξαιρετικά ατελής. Τα χαρακώματα ήταν μάλλον αβαθή και απουσίαζαν τα σκέπαστρα βομβαρδισμού, ή τουλάχιστον δεν υπήρχαν σε επαρκή αριθμό. Η άποψη αυτή επιβεβαιώνεται από τις υπερβολικά μεγάλες απώλειες που υπέστη το Ι/35 Τάγμα κατά τον βομβαρδισμό του Τουρκικού Πυροβολικού που προηγήθηκε της επίθεσης του Πεζικού. Το ίδιο μαρτυρείται στη Μεγάλη Στρατιωτική και Ναυτική Εγκυκλοπαίδεια, όπως και από  ανώνυμους στρατιωτικούς που έγραψαν σχετικά με το ζήτημα της οχύρωσης στον τύπο της εποχής. Σε κάθε περίπτωση η οχύρωση του Κ.Α. Καμελάρ συγκρινόμενη με τη οχύρωση άλλων Κέντρων Αντιστάσεως, όπως των Κ.Α. Τηλκί Κηρί Μπελ, Χασάν Μπελ, Τσαλισλάρ κ.α., των οποίων διασώζεται ακόμη και σήμερα το ίχνος της οχύρωσης, ήταν εξαιρετικά κατώτερη σε εύρος και ποιότητα.

Είναι ενδιαφέρον ότι ο διοικητής του 35ου Συντάγματος αναφερόμενος στην Έκθεση Πεπραγμένων στον βομβαρδισμό από το Τουρκικό Πυροβολικό του Σ.Σ. Μπέλμα σημειώνει ότι τα χαρακώματα της θέσης Μάτι ανασκάφτηκαν και ο εκεί αμυνόμενος 1ος Λόχος του Ι/35 Τάγματος αποδεκατίστηκε. Το ίδιο συνέβη και στην Ημιδοιμιρία που αμυνόταν στο Μαύρο Βράχο. Κατά την άποψή μου τα σημαντικά επιτεύγματα που πέτυχαν οι Τούρκοι κατά τις πρώτες ώρες της επίθεσής τους, όχι μόνο στο Κ.Α. Καμελάρ, αλλά και σε όλο το μέτωπο του Α΄ Σώματος Στρατού νότια του ποταμού Ακάρ, οφείλονται κυρίως στη μεγάλη δύναμη πυροβολικού που συγκέντρωσαν σε ένα πολύ περιορισμένο χώρο, στο σφοδρό και επί μεγάλο χρονικό διάστημα βομβαρδισμό συγκεκριμένων στόχων και στην ανεπαρκή έως πλημμελή οχύρωση των Σημείων Στηρίγματος της Ελληνικής αμυντικής τοποθεσίας με κύριο χαρακτηριστικό την απουσία σκεπάστρων βομβαρδισμού. Το εκρηκτικό αυτό μίγμα είχε σαν αποτέλεσμα την πρόκληση στους αμυνόμενους μεγάλων απωλειών και σε αρκετές περιπτώσεις κλονισμό και εγκατάλειψη θέσεων.

Φωτογραφία 8. Απόκομμα από εφημερίδα του Αθηναϊκού τύπου της 25ης Απριλίου 1925 που αναφέρεται στη δράση του Τουρκικού Πυροβολικού στις 13 Αυγούστου 1922, στην απουσία σκεπάστρων βομβαρδισμού από τις Ελληνικές οχυρώσεις και στα συνδυαστικά αποτελέσματα που είχαν τα δύο αυτά ζητήματα στο ηθικό των αμυνομένων.

Στην Έκθεση Πεπραγμένων της IV Μεραρχίας ο διοικητής της, αναφερόμενος στο ζήτημα της οχύρωσης, αποδέχεται εμμέσως πλην σαφώς ότι η οχύρωση δεν ήταν η ενδεδειγμένη και αυτό το αποδίδει στο βραχώδες έδαφος που δεν ευνοούσε τις βαθιές εκσκαφές, παρά τις προσπάθειες που καταβλήθηκαν. Ο διοικητής του 35ου Συντάγματος στη δική του Έκθεση Πεπραγμένων αναφέρει ότι η επικρατήσασα επί ένα έτος αδράνεια δημιούργησε σε πολλούς αξιωματικούς και Οπλίτες την γνώμη ότι «… ο εχθρός αναμένει την έκβασιν του αγώνος αυτού μόνον εκ των διπλωματικών ενεργειών, ότι είναι ανίκανος να επιχειρήση και ότι στερείται παντελώς ηθικού. Οι σκέψεις αύται συζητούμεναι παρασύρουσι πάντας εις αδιαφορίαν προς πάσαν πιθανήν ενέργειαν του εχθρού. Η τοιαύτη όμως διάθεσις ου μόνον των οπλιτών, αλλά και των αξ/κών απεδείχθη καταστρεπτική. Η αξία του εχθρού ουδέποτε πρέπει να υποτιμάται.». Υπό τοιαύτες συνθήκες ο Έλληνας στρατιώτης (και τότε, αλλά και σήμερα) δεν ήταν (και δεν είναι) διατεθειμένος να σκάψει και να οχυρώσει. Σε κάθε περίπτωση, και ανεξάρτητα των κάθε φορά επικρατουσών συνθηκών, η αξία της ηγεσίας, το επίπεδο πειθαρχίας και εκπαίδευσης του Στρατού και οι διαθέσιμοι πόροι αποτελούν τους σημαντικότερους παράγοντες για την οχύρωση των αμυντικών τοποθεσιών.

Φωτογραφία Νο 9. Διακρίνεται το ίχνος της οχύρωσης στο αντέρεισμα Κιουτσούκ Τεπέ (Kucuktepe)

Λαμβάνοντας υπόψη ότι για την κατασκευή των οχυρώσεων χρησιμοποιήθηκαν ευρέως κάτοικοι της κατεχόμενης περιοχής, υπό τύπο καταναγκαστικής εργασίας, είναι πλέον ή βέβαιο ότι η Τουρκική διοίκηση διέθετε ακριβείς πληροφορίες για τη θέση, την έκταση και την ποιότητα των οχυρώσεων. Η αναφερόμενη ενέργεια αποδεικνύει αφ’ ενός την ύπαρξη αχαρακτήριστης επιπολαιότητας και έλλειψης ευθύνης από τις Ελληνικές διοικήσεις και αφ’ ετέρου την αδυναμία των διοικήσεων να επιβάλλουν στα Τάγματα Πεζικού -δυνάμεως πλέον των 700 ανδρών- να οργανώσουν ισχυρά την τοποθεσία στην οποία θα έπρεπε να πολεμήσουν. Οι πάρα πολλές φωτογραφίες που υπάρχουν στα διάφορα ψηφιοποιημένα φωτογραφικά αρχεία, όπως της ΕΡΤ, αποδεικνύουν ότι η χρησιμοποίηση ντόπιων χωρικών για την κατασκευή των οχυρώσεων εφαρμοζόταν ευρέως. Αλλά και ο διοικητής της IV Μεραρχίας Υποστράτηγος Δ. Δημαράς αναφέρεται στο παραπάνω γεγονός: «… επί μακρόν δε χρόνον συνέτρεχον τας ανωτέρω Μονάδας εις την εργασίαν της οργανώσεως και ιδιώται εργάται, επιταχθέντες προς τούτο.»

Φωτογραφία 10: Η παραπάνω φωτογραφία παρουσιάζει Τούρκους χωρικούς να εργάζονται στην κατασκευή χαρακωμάτων. Οι Έλληνες στρατιωτικοί είτε παρακολουθούν, είτε αναπαύονται. Η ίδια εικόνα παρουσιάζεται στις περισσότερες φωτογραφίες.

Πυροβολικό Υποτομέα Καλετζίκ 

Το αποτελούσε η IVβ Μοίρα Ορειβατικού Πυροβολικού υπό το Λοχαγό Πυροβολικού Κ. Παπαδημητρίου της οποίας η 1η Πυροβολαρχία υπό το Λοχαγό Ποντίκα ήταν ταγμένη βορειοδυτικά του χωριού Κιουτσούκ Καλετζίκ. Σχετικά βλέπε σχεδιάγραμμα 3.

Το Πυροβολικό του Κ.Α. Καμελάρ

Επί του Κ.Α. Καμελάρ είχε διατεθεί η 2η Πυροβολαρχία της IVβ Μοίρας Ορειβατικού Πυροβολικού (Μ.Ο.Π.) υπό τον Λοχαγό Λεκανίδη η οποία ήταν ταγμένη κατά Ουλαμούς βόρεια και ανατολικά του υψώματος 1687. Τις απογευματινές ώρες της 12ης Αυγούστου διατέθηκε στο Κ.Α. Καμελάρ ο Ανεξάρτητος Ουλαμός Ορειβατικού Πυροβολικού  υπό τον Υπολοχαγό Ραυτόπουλο, ο οποίος μέχρι την 9η βραδινή ώρα  είχε ταχθεί εγγύς της θέσης του Ουλαμού Σπετσερόπουλου της Πυροβολαρχίας Λεκανίδη βόρεια του υψώματος 1687. Με διαταγή του διοικητή της IVβ Μ.Ο.Π. Λοχαγού Παπαδημητρίου, ο Ανεξάρτητος Ουλαμός Ραυτόπουλου και ο Ουλαμός Σπετσερόπουλου αποτέλεσαν Πυροβολαρχία που τέθηκε υπό τη διοίκηση του Υπολοχαγού Ραυτόπουλου. Επομένως το Πυροβολικού του Κ.Α. Καμελάρ αποτελούταν από 6 ορειβατικά πυροβόλα των 65 χλστ. που είχαν ταχθεί βόρεια και ανατολικά του υψώματος 1687.

Οι θέσεις τάξης του Πυροβολικού της IVβ Μ.Ο.Π. σημειώνονται στο σχεδιάγραμμα 3 και εξάγονται από την Έκθεση Πεπραγμένων των IV Μεραρχίας που συντάχθηκε από το διοικητή της Υποστράτηγο Δ. Δημαρά, με χάρτη αναφοράς το σωζόμενο σχεδιάγραμμα του αμυντικού τομέα της Μεραρχίας.

Για κάθε πυροβόλο διατίθεντο 100 βλήματα θέσεως και πλήρη τα μεταφερόμενα δια των Μεταγωγικών Μάχης (Μ.Μ.), ήτοι 180 βλήματα κατά Πυροβόλο και συνολικά 280 βλήματα κατά πυροβόλο.[3] 

Λοιπό Πυροβολικό IV Μεραρχίας  

Στην IVη Μεραρχία πλέον του οργανικού της Πυροβολικού εκ δύο Μοιρών Ορειβατικού Πυροβολικού (IVα και  IVβ ΜΟΠ) είχαν διατεθεί από το Α΄ Σώμα Στρατού:

• Η ΙΙ Μοίρα του Α΄ Συντάγματος Πεδινού Πυροβολικού (Σ.Π.Π.) εκ 12 πυροβόλων των 75 χλστ..
• Η ΙΙ Μοίρα Μακρών εκ 2 Πυροβολαρχιών με 8 οβιδοβόλα Ντε Μπάνζ των 120 χλστ..
• Η 9η Βαριά Πυροβολαρχία οβιδοβόλων με 4 οβιδοβόλα Άρμστρονγκ των 6 δακτύλων (152 χλστ.).
• Ο Ανεξάρτητος Ουλαμός Ορειβατικού Πυροβολικού, που όπως αναφέραμε διατέθηκε στο Κ.Α. Καμελάρ.
• Σύνολο: 26 πυροβόλα.

 

Φωτογραφία Νο 11: Πυροβολαρχία πυροβόλων De Bange 120 χλστ. ταγμένη στην περιοχή του Ντεπέρ, νότια του Αφιόν Καραχισάρ. Τα υπόψη πυροβόλα λόγω του μεγάλου βεληνεκούς που διέθεταν μπορούσαν να δώσουν πυρά στο Κ.Α. Καμελάρ από τις θέσεις τάξης τους στις Περιοχές Ντεπέρ και Κισλατζίκ. Παρά ταύτα οι Βαριές Πυροβολαρχίες της IV Μεραρχίας παρέμειναν «εν σιγή» κατά την Τουρκική επίθεση.

Ο Αρχηγός Πυροβολικού της IV Μεραρχίας Αντισυνταγματάρχης ΠΒ Αθανάσιος Πουρνάρας στην κατάθεσή του στην Ανακριτική Επιτροπή Ελέγχου Δοσιλόγων Μικράς Ασίας (Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α.) υπό τον Στρατηγό Μοσχόπουλο αναφέρει ότι από τα συνολικώς 42 πυροβόλα που διέθετε η IV Μεραρχία, τα 24 μπορούσαν να δώσουν πυρά στο Κ.Α. Καμελάρ. Τούτο ασφαλώς ήταν δυνατό να υλοποιηθεί από το πυροβολικό που ήταν ταγμένο περί τα χωριά Κισλατζίκ και Ντεπέρ, αλλά όπως φαίνεται από τα διαθέσιμα στοιχεία δεν υλοποιήθηκε κατά την διάρκεια της μάχης.

Πλέον των παραπάνω, η αποτελεσματική επέμβαση του πεδινού και βαρέως πυροβολικού της IV Μεραρχίας προς υποστήριξη των δυνάμεών που θα αμύνονταν στο ορεινό τμήμα του Τομέα της (και ειδικότερα για την εκτέλεση βολής αντιπυροβολικού) δυσχεραινόταν εξ αιτίας της μη κατασκευής καταλλήλων οδεύσεων για τη μετακίνηση του πεδινού και βαρέως πυροβολικού στο Καλετζίκ, παρά τη παραμονή της Μεραρχίας στην τοποθεσία για διάστημα μεγαλύτερο του έτους. Ο Αρχηγός Πυροβολικού της IV Μεραρχίας Αντισυνταγματάρχης ΠΒ Αθανάσιος Πουρνάρας στην κατάθεσή του στην Ανακριτική Επιτροπή του Στρατηγού Μοσχόπουλου αναφέρει ότι είχε προτείνει στην IV Μεραρχία και τον Αρχηγό Πυροβολικού του Α΄ Σώματος Στρατού την διάνοιξη δύο δρομολογίων, το ένα από το χωριό Έρικμαν μέχρι το Καλετζίκ και το δεύτερο από το χωριό Κισλατζίκ μέχρι το Καλετζίκ για την μεταφορά εκεί  του πεδινού Πυροβολικού, αλλά η πρότασή του δεν έγινε αποδεκτή.

Στο Πεδινό και Βαρύ Πυροβολικό της IV Μεραρχίας είχαν καθοριστεί τομείς βολής εντός των ορίων του Υποτομέα Μιχαήλ, πλην μίας Πυροβολαρχίας μακρών των 120 χλστ. ταγμένης παρά το χωριό Κισλατζίκ της οποίας το δεξιό όριο του τομέα βολής της στοιχιζόταν επί του Μαύρου Βράχου. Δέον να ληφθεί υπόψη ότι η απόσταση σε ευθεία γραμμή μεταξύ του χωριού Κισλατζίκ και του Υψώματος Ποϊραλικαγιά (1720) ανερχόταν στα 4,5 χλμ. και επομένως η περιοχή προ του μετώπου του Κ.Α. Καμελάρ βρισκόταν εντός του βεληνεκούς του Πεδινού και του Βαρέως Πυροβολικού της IV Μεραρχίας που ήταν ταγμένο στη περιοχή των χωριών Ντεπέρ και Κισλατζίκ. Η εκτέλεση της βολής από το χ. Κισλατζίκ προς την περιοχή του υψώματος 1710 δεν εμποδιζόταν από την παρεμβολή κάποιου ορεινού όγκου.

Κατόπιν των παραπάνω διαπιστώνεται ότι ανεξαρτήτως των (πραγματικών ή θεωρητικών) εκτιμήσεων της Μεραρχίας και (των μετά τη καταστροφή) δηλώσεων του Αρχηγού Πυροβολικού της, το μεγαλύτερο μέρος του διατιθέμενου Πυροβολικού είχε προσανατολιστεί γεωγραφικά και σχεδιαστικά για την υποστήριξη του Υποτομέα Μιχαήλ και όχι του Κ.Α. Καμελάρ που αποτελούσε τον κύριο σπόνδυλο του Τομέα της IV Μεραρχίας και για τον οποίο η Μεραρχία «είχε προ πολλού μορφώσει την γνώμην ότι εν περιπτώσει εχθρικής επιθέσεως κατά του μετώπου της το κύριον σημείον της προσβολής θα ήτο» το δεξιό της (δηλαδή το Κ.Α. Καμελάρ). Σε κάθε περίπτωση, όταν ένας αρχικός σχεδιασμός δεν βρίσκεται υπό μία διαρκή επανεκτίμηση, αίρεση και μελέτη, τείνει να λάβει την μορφή δόγματος. Η μακρά αδράνεια οξύνει τη βεβαιότητα ότι όλα έχουν καλώς.

Στην τελική, ο προσανατολισμός του συνόλου σχεδόν του Πυροβολικού της IV Μεραρχίας προς τον Υποτομέα Μιχαήλ, σε συνδυασμό και με το ότι ουδείς εκ των υπευθύνων διοικητών για την άμυνα του Κ.Α. Καμελάρ δεν αιτήθηκε την παροχή πυρών υποστηρίξεως Πυροβολικού (αλλά και η Μεραρχία από μόνη της δεν διέταξε αυτό), είχε σαν αποτέλεσμα ο αγώνας που δόθηκε στο Κ.Α. Καμελάρ να μη τύχει της υποστήριξης του Πεδινού και του Βαρέος Πυροβολικού της Μεραρχίας.[4] 

Πυροβολικό Υποτομέα Μιχαήλ : Η IVα Μοίρα Ορειβατικού Πυροβολικού (8 πυροβόλα των 65 χιλ)

 

Τουρκικές Δυνάμεις

Το Τουρκικό  IV Σώμα Στρατού προώθησε το βράδυ της 12ης/13η Αυγούστου στην περιοχή έναντι του Κ.Α. Καμελάρ τις 5η και 11η Μεραρχίες, ενώ έναντι του Υποτομέα Μιχαήλ προσανατόλισε την 8η Τουρκική Μεραρχία. Ως εφεδρεία του IV Σώματος Στρατού τηρήθηκε η 12η Μεραρχία (βλέπε Σχεδιάγραμμα 4).

Η αποστολή της 5ης Τουρκικής Μεραρχίας ήταν να επιτεθεί υπό την ισχυρή υποστήριξη του Τουρκικού πυροβολικού και να καταλάβει σε πρώτη φάση τα υψώματα Ποϊραλικαγιά (ΑΝΣΚ 2), Κιουτσούκ Τεπέ (ΑΝΣΚ 1) και το Μαύρο Βράχο. Σε δεύτερη φάση θα ενεργούσε σε συνδυασμό με την 11η Μεραρχία, που θα επετίθετο αριστερά της, για την κατάληψη του υψώματος 1687 (ΑΝΣΚ 3), το οποίο στα σχεδιαγράμματα της Τουρκικής ΔΙΣ σημειώνεται ως ύψωμα 1310. Σχετικά βλέπε σχεδιάγραμμα 5 παρακάτω.

Η 11η Μεραρχία κατά τη διάρκεια της επίθεσης της 5ης Μεραρχίας, για την κατάληψη των υψωμάτων Ποϊραλικαγιά (1710) Κιουτσούκ Τεπέ και του Μαύρου Βράχου, θα τηρούταν σε ετοιμότητα επιθέσεως στην περιοχή νοτιοδυτικά του υψώματος Μπέη Τεπέ και θα προωθούσε τμήματα ασφαλείας προς την χαράδρα Ακ Ντερέ προς επιτήρηση των κατευθύνσεων προς Σινίρ Κιόι. Μετά την κατάληψη των υψωμάτων Ποϊραλικαγιά, Κιουτσούκ Τεπέ και Μαύρου Βράχου από την 5η Μεραρχία και την έναρξη της επίθεσης της για την κατάληψη του υψώματος 1687 (1310/ΑΝΣΚ 3), η 11η Μεραρχία θα προήλαυνε προς βορρά και θα εντασσόταν στην επίθεσή της 5ης Μεραρχίας με σκοπό να υπερκεράσει το ύψωμα 1687 από δυτικά. Η αποστολή της 11ης Μεραρχίας ήταν ασφαλώς γενική, αλλά ήταν σαφές πέραν κάθε αμφιβολίας ότι η Μεραρχία θα έπρεπε να συνταυτίσει την κυρία της προσπάθεια με την επίθεση της 5ης Μεραρχίας προκειμένου να επιταχυνθεί η κατάληψή του υψώματος 1687 (ΑΝΣΚ 3) δια της προσβολής του  και από δυτικά. Όπως θα δούμε στη συνέχεια, η αποστολής της 11ης Μεραρχίας υλοποιήθηκε με την τοποθέτηση της κύριας προσπάθειας της επί των νοτιοδυτικών αντηρίδων του ΑΝΣΚ 3 και την ταυτόχρονη ενέργεια ενός Συντάγματος Πεζικού προς βορρά με σκοπό την τήρηση ετοιμότητας για την υπερκέραση του Καλετζίκ από τα δυτικά. Μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι η συνταύτιση χρονικά της επίθεσης της 11ης Μεραρχίας με την επίθεση της 5ης Μεραρχίας για την κατάληψη του ΑΝΣΚ 3 ήταν πρακτικά αδύνατη εξ αιτίας του ότι ο διοικητής του IV Τουρκικού Σώματος Στρατού κράτησε την 11η Μεραρχία σε αδράνεια και σε μεγάλη απόσταση από το Καλετζίκ κατά τον χρόνο που εξελισσόταν η επίθεση της 5ης Μεραρχίας για την κατάληψη των ΑΝΚΣ 1 και 2 και του Μαύρου Βράχου. Το σωστό θα ήταν να την προωθήσει μέχρι το ύψος του υψώματος Τουκλού Τεπέ (βλέπε σχεδιάγραμμα 5 παρακάτω).

Η επίθεση της 5ης Μεραρχίας για την κατάληψη των υψωμάτων Ποϊραλικαγιά, Κιουτσούκ Τεπέ και Μαύρου Βράχου θα υποστηριζόταν από το πυροβολικό των 5ης και 11ης Μεραρχιών και από το μείζον μέρος του πυροβολικού του IV Σώματος Στρατού. Η κάθε Τουρκική μεραρχία διέθετε 1 μοίρα πυροβολικού με 3 πυροβολαρχίες (2 ορειβατικές και 1 πεδινή, ή και το αντίστροφο), ήτοι εν συνόλω 12 πυροβόλα των 75 χλστ. κατά μεραρχία.

Στο IV Τουρκικό Σώμα Στρατού διατέθηκαν από την 1η Τουρκική Στρατιά (από το 25ο Σύνταγμα Βαρέως Πυροβολικού) 4 πεδινά πυροβόλα 75 χλστ.,  8 ορειβατικά ΣΚΟΝΤΑ 105 χλστ., 2 πυροβόλα μακρά των 120 χλστ. και 4 οβιδοβόλα ΣΚΟΝΤΑ των 150 χλστ.. Η πληροφορία ότι τα οβιδοβόλα των 150 χλστ. ήταν ΣΚΟΝΤΑ, προέρχεται από αναφορά του διοικητή της 5ης Τουρκικής Μεραρχίας προς το IV Σ.Σ. (υποβλήθηκε την 0500 ώρα της 13ης Αυγούστου) στην οποία ανέφερε ότι τα διατιθέμενα βλήματα για τα εν λόγω πυροβόλα δεν ήταν επαρκή για τη καταστροφή των συρματοπλεγμάτων.

Φωτογραφία Νο 12. Τουρκική Πυροβολαρχία Σκόντα 105 χιλ.

Επομένως οι Τούρκοι υποστήριξαν την επίθεση για την κατάληψη των υψωμάτων Ποϊραλικαγιά, Κιουτσούκ Τεπέ και Μαύρου Βράχου, με 42 πυροβόλα, εκ των οποίων τα 28 ήταν ελαφρά των 75 χλστ., και τα 14 βαρέα των 105, 120 και 150 χλστ..

Σχέδιο πυρών Πυροβολικού

Τα πυρά του Τουρκικού Πυροβολικού επί του Κ.Α. Καμελάρ είχαν κατανεμηθεί  ως εξής:

• Τα πυρά 20 πυροβόλων (12 των 75 χλστ. και 8 των 105 χλστ.) επί του Ποϊραλικαγιά (ΑΝΣΚ 2). Βλέπε σχεδιάγραμμα 5.
• Τα πυρά 11 πυροβόλων (8 των 75 χλστ. και 3 των 150 χλστ.) επί του Κιουτσούκ Τεπέ (ΑΝΣΚ 1). Βλέπε σχεδιάγραμμα 5.
• Τα πυρά 3 πυροβόλων (2 μακρά των 120 χλστ. και 1 των 150 χλστ.) επί του υψώματος Μαύρος Βράχος.
• Τα πυρά 4 πεδινών πυροβόλων των 75 χλστ. κατά των θέσεων τάξης του πυροβολικού του Κ.Α. Καμελάρ. Βλέπε Σχεδιαγράμματα 6.
• Τα πυρά 4 πυροβόλων των 75 χλστ., «τη αιτήσει».

Διατιθέμενα πυρομαχικά πυροβολικού

Τον Ιούνιο του 1922 για τον οποίο υπάρχουν στοιχεία (όπως και για προηγούμενους μήνες) ο Τουρκικός στρατός διέθετε 50.416 βλήματα πυροβολικού για μία δύναμη 290 περίπου πυροβόλων. Επομένως για κάθε πυροβόλο διατίθεντο 174 περίπου βλήματα κατά πυροβόλο, κατά μέσο όρο.

Διατεθέντα βλήματα κατά πυροβόλο για την τελική επίθεση

Καθορίστηκαν 300 βλήματα κατά  βαρύ πυροβόλο και 400 βλήματα για τα ελαφρά πυροβόλα. Παρά ταύτα η κατανομή των πυρομαχικών πυροβολικού δεν πρέπει να ήταν ίδια για όλες τις Μεραρχίες. Από στοιχεία που υπάρχουν για το πυροβολικό του Ι Σώματος Στρατού, φαίνεται ότι κατά Πυροβολαρχία διατέθηκαν 24 βλήματα για βολές επισημάνσεως, 120 βλήματα για βολές καταστροφής, 320-420 βλήματα για βολές εξουδετερώσεως και 120 βλήματα για βολές απομονώσεως του πεδίου της μάχης. Επομένως, για κάθε πυροβόλο διατέθηκαν 145-165 βλήματα – μάλλον για την πρώτη ημέρα της επιθέσεως.

Σε κάθε περίπτωση τα διατιθέμενα πυρομαχικά για το Τουρκικό πυροβολικό ήταν εξαιρετικά περιορισμένα συγκρινόμενα με τα αντίστοιχα του Ελληνικού Πυροβολικού, που για κάθε ορειβατικό και πεδινό πυροβόλο των 12 Μεραρχιών Πεζικού της Ελληνικής Στρατιάς μεταφέρονταν 300 περίπου βλήματα στις Πυροβολαρχίες και τις Μοίρες Συζυγαρχιών των Μεραρχιών και των Σωμάτων Στρατού. Επομένως για τα συνολικά 300 ορειβατικά και πεδινά πυροβόλα της Στρατιάς διατίθονταν 90.000 βλήματα των 65 και 75 χλστ.. Πλέον τούτων υπήρχαν σημαντικά αποθέματα βλημάτων στα διάφορα κέντρα εφοδιασμού, ως επίσης αποθηκεύσεις «εν υπαίθρω», όπως π.χ. στην περιοχή του Μπαλ Μαχμούτ όπου υπήρχε ένας τεράστιος όγκος αποθηκευμένων πυρομαχικών. Κατόπιν τούτων συνάγεται ότι ο Τουρκικός στρατός δεν διέθετε δυνατότητες διεξαγωγής παρατεταμένου αγώνα.

 

Η Τουρκική Επίθεση κατά κατά του νότιου σκέλους  της Εξέχουσας του Αφιόν Καραχισάρ τη 13η Αυγούστου 1922

Σχεδιάγραμμα 4. Παρουσιάζονται: α) Η διάταξη μάχης των αντιπάλων δυνάμεων την 5η πρωινή ώρα της 13ης Αυγούστου 1922. β) Η συντριπτική ισχύς Πεζικού και Πυροβολικού που συγκέντρωσε η Τουρκική διοίκηση για την επίθεσή της εναντίον των 8 Ελληνικών Ταγμάτων που αμύνονταν στα Κέντρα Αντιστάσεως των Ι και IV Ελληνικών Μεραρχιών. γ) Η τοποθέτηση της κύριας προσπάθειας της Τουρκικής επίθεσης κατά του Κ.Α. Καμελάρ της IV Μεραρχίας κατά του οποίου επιτέθηκαν οι 5η και 11η Τουρκικές Μεραρχίες υποστηριζόμενες από τα πυρά 42 πυροβόλων.

Η Επίθεση κατά του Κ.Α. Καμελάρ τη 13η Αυγούστου με βάση τα αναφερόμενα στην Τουρκική ΔΙΣ

Τα αναφερόμενα από τη Τουρκική ΔΙΣ σχετικά με την επίθεση κατά του Κ.Α. Καμελάρ δεν αφίστανται σημαντικά από τα αναφερόμενα στις Εκθέσεις Πεπραγμένων της IV Μεραρχίας και του 35ου Συντάγματος Πεζικού, όπως θα δούμε στη συνέχεια.

Σύμφωνα με την Τουρκική ΔΙΣ η προπαρασκευή του Τουρκικού πυροβολικού κατά του Κ.Α. Καμελάρ άρχισε την 5η πρωινή ώρα. Τα πυρά συγκεντρώθηκαν επί των υψωμάτων Ποϊραλικαγιά (ΑΝΣΚ 2), Κιουτσούκ Τεπέ (ΑΝΣΚ 1) και του Μαύρου Βράχου. Σχετικές πληροφορίες στο σχεδιάγραμμα 5. Τα πυρά του πυροβολικού ήρθησαν τη 0630 ώρα και επακολούθησε η έφοδος τριών Ταγμάτων Πεζικού δια των οποίων καταλήφθηκαν και εκκαθαρίστηκαν μέχρι την 7η ώρα περίπου οι παραπάνω αντικειμενικοί σκοποί. Οι Έλληνες κατά τους Τούρκους συμπτύχθηκαν στο ύψωμα 1310 (ύψωμα 1687 μέτρα) και ανατολικότερα επί της οροσειράς Hidirlik Sirti. Οι Τούρκοι προώθησαν πλησίον του υψώματος Ποϊραλικαγιά δύο ακόμη Τάγματα (βλέπε σχεδιάγραμμα 7).

Η Τουρκική ΔΙΣ αναφέρει ότι αν η 5η Μεραρχία, που μέχρι εκείνη τη στιγμή είχε χρησιμοποιήσει ένα μικρό μέρος των δυνάμεών της, δεν καθυστερούσε αναμένοντας την επίθεση της 11ης Μεραρχίας, θα μπορούσε να καταλάβει και το ύψωμα 1310 (υψ. 1687) πριν προλάβουν οι Έλληνες να προωθήσουν επ’ αυτού τις περί το χωριό Έρικμαν (Erkmen) εφεδρείες τους. Στο σημείο αυτό τα αναφερόμενα από την Τουρκική ΔΙΣ αυτοαναιρούνται από τα όσα αναφέρει στη συνέχεια της περιγραφής της μάχης, όπως θα αναφέρουμε αμέσως παρακάτω. Υπόψη ότι η πρώτη Ελληνική δύναμη ενισχύσεως από το Απόσπασμα Πλαστήρα έφθασε στο δεξιό του Κ.Α. Καμελάρ τη 1030 ώρα και δεν ανήλθε στο Καλετζίκ προς ενίσχυση των τμημάτων του 35ου Συντάγματος όπως προέβλεπε ρητά και κατηγορηματικά η διαταγή του Α΄ Σώματος Στρατού. Σχετικές πληροφορίες θα αναφερθούν στο άρθρο ΙΙβi που θα ακολουθήσει.

Σχεδιάγραμμα 5: Παρουσιάζονται: α) Η επίθεση της 5ης Τουρκικής Μεραρχίας κατά των υψωμάτων της πρώτης γραμμής άμυνας του Κ.Α. Καμελάρ. β) Η υποστήριξη της επίθεσης από τα πυρά 42 πυροβόλων διαφόρων διαμετρημάτων. γ) Η εκτέλεση της επίθεσης επί ενός στενού μετώπου πλάτους 1500 μέτρων περίπου. γ) Η τήρηση σε αδράνεια της 11ης Τουρκικής Μεραρχίας κατά το χρόνο που η 5η Μεραρχία επιχειρούσε για την κατάληψη των αρχικών ΑΝΚΣ της και η έναρξη της επίθεσής της μόλις την 9η ώρα.

Ο διοικητής του IV Τουρκικού Σώματος Στρατού μετά την κατάληψη των πρώτων ΑΝΣΚ από την 5η Μεραρχία διέταξε την 11η Μεραρχία να αρχίσει την επίθεσή της υπό μορφή υπερκέρασης κατά του υψώματος 1310, τη δε 5η Μεραρχία Καυκάσου να καταλάβει μαζί με την 11η Μεραρχία το ύψωμα 1310. Συγχρόνως προώθησε και τη 12η Μεραρχία στο οροπέδιο Αβλάκ (περιοχή βορειοανατολικά του Κοτσά Τεπέ). Την 0730 ώρα η επίθεση της 5ης Μεραρχίας δεν είχε ακόμη εκτοξευτεί και κατόπιν τούτου ο διοικητής του Σώματος Στρατού διέταξε «πριν ή προλάβη ο εχθρός και ανασυνταχθή επί του υψ. 1310 ομού μετά της 11ης Μεραρχίας να ενεργηθή σφοδρά επίθεσις». Ο διοικητής όμως της 5ης Μεραρχίας ανέφερε την 0745 ώρα ότι η συνέχιση της επίθεσης ήταν αδύνατη επειδή οι δυνάμεις επί του υψώματος Ποϊραλικαγιά βάλλονταν σφοδρώς εκ του υψώματος 1310 και επιβαλλόταν η 11η Μεραρχία να επιταχύνει την επίθεσή της.[5] Κατόπιν τούτου ο διοικητής του Σώματος Στρατού διέταξε την 11η Μεραρχία να επιταχύνει την επίθεσή της. Επομένως τα αναφερόμενα από την Τουρκική ΔΙΣ σχετικά με το ότι αν η 5η Μεραρχία συνέχιζε την επίθεσή της θα καταλάμβανε το ύψωμα 1310, δεν ευσταθούν.

Το υπό τις διαταγές του IV Σώματος Στρατού ευρισκόμενο Πυροβολικό των 5ης και 11ης Μεραρχιών επανήλθε υπό τις διαταγές των Μεραρχιών τους. Οι διατεθείσες επίσης στο Σώμα Στρατού 3 Ορειβατικές Πυροβολαρχίες του ΙΙ Σώματος Στρατού, που τη 0815 ώρα αφίχθηκαν πίσω από το Κοτσά Τεπέ, διατέθηκαν υπό του IV Σώματος οι μεν δύο στην 11η Μεραρχία, η δε τρίτη στην 5η Μεραρχία. Κατόπιν τούτου το Πυροβολικό της 5ης Μεραρχίας διέθετε 16 πυροβόλα των 75 χλστ., της δε 11ης 20 πυροβόλα των 75 χλστ.. Υπό το Σώμα Στρατού παρέμειναν ως γενική υποστήριξη 18 πυροβόλα εκ των οποίων 4 των 75 χλστ., 8 ορειβατικά ΣΚΟΝΤΑ των 105 χλστ, 2 μακρά των 120 χλστ. και 4 ΣΚΟΝΤΑ των 150 χλστ..

Η 11η Μεραρχία αμέσως μετά τη διαταγή που έλαβε από το διοικητή του IV Τουρκικού Σώματος Στρατού προώθησε τις δυνάμεις της προς βορρά με σκοπό να επιτεθεί κατά του υψώματος 1310 (1687) με το 127ο Σύνταγμα ελισσόμενη δυτικά του υψώματος Καραθανάση και προς την κατεύθυνση του υψώματος 1535 (Deliktas κατά τους Τούρκους) με το 70ο Σύνταγμα Πεζικού. Το 126ο Σύνταγμα τηρήθηκε ως εφεδρεία. Σχετικά βλέπε σχεδιαγράμματα 5. Οι δοθείσες στην 11η Μεραρχία δύο ορειβατικές πυροβολαρχίες των 75 χλστ. της 7ης Μεραρχίας του εφεδρικού ΙΙ Σώματος Στρατού, διατέθηκαν για την υποστήριξη της επίθεσης του 127ου Συντάγματος Πεζικού.

Η επίθεση Η επίθεση του 127ου Συντάγματος κατά του υψώματος 1310 άρχισε την 0900 ώρα, πλην όμως η προώθηση του ήταν βραδύτατη εξ αιτίας της Ελληνικής αντίδρασης. Η 11η Μεραρχία ενίσχυσε το 127ο Σύνταγμα και δια του Τάγματος Εφόδου, αλλά αυτό μόλις τη 12η ώρα είχε φθάσει στη γραμμή χαράδρα Ακ Ντερέ – ύψωμα Ποϊραλικαγιά.

Το 70ο Σύνταγμα κατέλαβε (κατά την Τουρκική ΔΙΣ) το ύψωμα 1535 και τα αριστερά αυτού προς τους Βράχους του Καγιαντιμπί αντερείσματα, πράγμα που κατά ένα μέρος είναι αληθές. Τα Ελληνικά Φυλάκια που βρίσκονταν επί του υψώματος 1535 υποχώρησαν ύστερα από σύντομο αγώνα, αλλά το Τουρκικό Σύνταγμα δεν εγκαταστάθηκε επί των υψωμάτων, πιθανό λόγω της αντίδρασης της Πυροβολαρχίας Ραυτόπουλου που ήταν ταγμένη Β-Δ του υψώματος 1687 (1310), ή της εμφάνισης περί τη 1030 ώρα του 2ου Τάγματος Ευζώνων του Αποσπάσματος Πλαστήρα και την εγκατάστασή του επί των αναφερομένων υψωμάτων, με αποτέλεσμα να κατέλθει για ασφάλεια στη χαράδρα Ακ Ντερέ. Η Τουρκική ΔΙΣ δεν ασχολείται στη συνέχεια με τις ενέργειες του εν λόγω Συντάγματος και το μόνο που αναφέρει είναι ότι αυτό «μέχρι της νυκτός συνέχιζε την ανταλλαγή πυρών μετά του εχθρού».

Το 126ο Σύνταγμα τηρήθηκε ως εφεδρεία.

Σχεδιάγραμμα 6. Παρουσιάζεται το σχέδιο πυρός του Τουρκικού Πυροβολικού για την υποστήριξη της πρώτης φάσης της επίθεσης για την κατάληψη των υψωμάτων Ποϊραλικαγιά (ΑΝΣΚ 2), Κιουτσούκ Τεπέ (ΑΝΣΚ 1) και του Μαύρου Βράχου (K. Kalecik Sivrisi). (Το σχεδιάγραμμα είναι ευγενική παραχώρηση του κ. Serdar Aydin).

 

Η Τουρκική επίθεση κατά του Κ.Α. Καμελάρ και η Ελληνική αντίδραση με βάση τις Εκθέσεις της IV Μεραρχίας και του 35ου Συντάγματος Πεζικού

Σύμφωνα με την Έκθεση Πεπραγμένων του 35ου Συντάγματος Πεζικού την 5η πρωινή ώρα της 13ης Αυγούστου άρχισε ο βομβαρδισμός του Τουρκικού πυροβολικού δια 30 περίπου βαρέων και πλέον των 40 ορειβατικών πυροβόλων (άπαντα σχεδόν Σκόντα)[6] κατά του Κ.Α. Καμελάρ. Τα πυρά του Τουρκικού Πυροβολικού κατευθύνθηκαν κατά του Σ.Σ. Μπέλμα, του Μαύρου Βράχου, της θέσης Μάτι και των θέσεων τάξης του Πυροβολικού του Κ.Α. Καμελάρ.[7] Τα χαρακώματα της θέσης Μάτι[8] ανασκάφτηκαν εντός ολίγων λεπτών και ο εκεί αμυνόμενος 1ος Λόχος αποδεκατίστηκε. Την 0530 ώρα ο Μαύρος Βράχος είχε καλυφθεί από τα πυρά του Τουρκικού πυροβολικού, με αποτέλεσμα να καταστραφούν τα πολυβολεία και τα εντός αυτών 2 πολυβόλα και να τεθεί εκτός μάχης η δύναμη του παρατηρητηρίου αποτελούμενη από ένα Αξιωματικό, τέσσερις Υπαξιωματικούς και 15 Οπλίτες.

Φωτογραφία 13. Η εικονιζόμενη στη φωτογραφία τοποθεσία επιβεβαιωμένα ανήκει στο Μαύρο Βράχο. Η ποιότητα της οχύρωσης είναι πολύ κακή και η προστασία που παρείχε στους αμυνόμενους σε περίπτωση βομβαρδισμού από το Τουρκικό Πυροβολικό ήταν μηδενική. Το βραχώδες του εδάφους δεν μπορεί να αποτελεί δικαιολογία για αυτή την οχύρωση που είχε σαν αποτέλεσμα την ολοκληρωτική εξόντωση της φρουράς του Μαύρου Βράχου. Μετά από ένα έτος παραμονής της IV Μεραρχίας στην τοποθεσία θα έπρεπε να είχαν γίνει εκβραχισμοί και να είχαν κατασκευαστεί διπλές ισχυρές περιβολές ορθίως βάλλοντος. 

Παχύ νέφος καπνού απέκρυπτε το προ του Σ.Σ. Μπέλμα έδαφος και τα εξ αυτού εξορμήσαντα αλλεπάλληλα κύματα εχθρικού πεζικού δυνάμεως πλέον των 2000 ανδρών (δύναμη που αντιστοιχούσε σε 4 Τάγματα Πεζικού), που κινούνταν κατά του Σ.Σ. Μπέλμα. Η κίνηση των τμημάτων αυτών φαινόταν από το παρατηρητήριο του 35ου Συντάγματος. Ταυτόχρονα τα πυρά του Τουρκικού Πυροβολικού μεταφέρθηκαν και επί του Σ.Σ. Κατσίμπαλη (ύψωμα 1710) επί του οποίου είχε ταχθεί και ο 3ος Λόχος του εφεδρικού ΙΙΙ/35 Τάγματος (στο εξής 11/35 Λόχος).

Ο διοικητής της IVης Μεραρχίας, που τηρούταν συνεχώς ενήμερος της κατάστασης από τον διοικητή του 35ου Συντάγματος, αντιλήφθηκε ότι η κυρία προσπάθεια του εχθρού στρεφόταν κατά του δεξιού της Μεραρχίας προς κατάληψη του Κ.Α. Καμελάρ και του μεταξύ των Ιης και IVης Μεραρχιών υφιστάμενου κενού, προκειμένου να απειλήσει πλευρικά τις δύο Μεραρχίες. Είναι προφανές ότι η εκτίμηση αυτή του διοικητή της IV Μεραρχίας καταγράφεται όχι με βάση τις αναφορές που του υπέβαλε μέχρι τη 0630 ώρα ο διοικητής του 35ου Συντάγματος, αλλά από τη μετέπειτα γνώση που απέκτησε για την εξέλιξη της όλης μάχης στον τομέα της Μεραρχίας του και δυτικότερα και τούτο επειδή μέχρι την αναφερόμενη ώρα ο αντίπαλος δεν είχε εκδηλώσει κάποια ενέργεια δια του Πυροβολικού και του Πεζικού του κατά της περιοχής δυτικά του υψώματος Ποϊραλικαγιά (ύψ. 1710). Όλως αντιθέτως η όλη προσπάθεια του κατέτεινε στην εξουδετέρωση της άμυνας των υψωμάτων Ποϊραλικαγιά, Κιουτσούκ Τεπέ και Μαύρου Βράχου και την κατάληψη αυτών. Μπορούμε να πούμε ότι οι μέχρι την ώρα εκείνη ενέργειες του εχθρού απέβλεπαν στην κατάληψη της τοποθεσίας του Σ.Σ. Μπέλμα όπου αμυνόταν κυρίως ο 1ος Λόχος του Ι/35 Τάγματος. Ανεξάρτητα των παραπάνω αναφερομένων προς τακτοποίηση της αλήθειας των πραγμάτων,[9] ο διοικητής της Μεραρχίας προέβη στις εξής ενέργειες:

• Την 0615 ώρα διέταξε το σταθμεύον παρά το χωριό Κισλατζίκ ΙΙ/11 Τάγμα υπό τον Ταγματάρχη Μιχαήλ Κόκκινο να κινηθεί αμέσως και να μεταβεί στις θέσεις του Σταθμού Διοικήσεως του Υποτομέα Καλετζίκ και να τεθεί υπό τις διαταγές του διοικητή του 35ου Συντάγματος Αντισυνταγματάρχη Παπαπαναγιώτου. Το ΙΙ/11 Τάγμα τέθηκε σε κίνηση περί την 0630 ώρα.
• Ζήτησε από το Α’ Σώμα Στρατού να της διατεθεί το σταθμεύον παρά το χωριό Έρικμαν Μικτό Απόσπασμα ΧΙΙΙης Μεραρχίας (5/42 Σύνταγμα Ευζώνων και ΧΙΙΙα ΜΟΠ) υπό τον Συνταγματάρχη Πλαστήρα. Το Σώμα ενέκρινε την αίτηση της Μεραρχίας, πλην όμως η διαταγή για τη διάθεση του Αποσπάσματος στην IV Μεραρχία θα εκδοθεί από το Α΄ Σώμα Στρατού την 8η πρωινή ώρα, ενώ ο χρόνος κυλούσε σε βάρος των Ελληνικών Όπλων.

Την 0645 ώρα οι Τούρκοι κατέλαβαν τη θέση Μάτι και το Μαύρο Βράχο και τα εκεί τμήματα του 1/35 Λόχου υποχώρησαν μαχόμενα και κατέλαβαν τη δεύτερη γραμμή αντιστάσεως -επί των υψωμάτων 1687 και 1675- όπου συνέχισαν τη μάχη συγκρατώντας τον εχθρό. Η κατάληψη της δεύτερης γραμμής αντιστάσεως συντελέστηκε περί τη 0720 ώρα. Τα παραπάνω γεγονότα αναφέρθηκαν στην IV Μεραρχία δια εγγράφων τηλεφωνικών διαταγών του 35ου Συντάγματος. Κατά την άποψη του γράφοντος η θέση Μάτι ταυτίζεται με το ύψωμα Ποϊραλικαγιά.

Ο διοικητής του 35ου Συντάγματος διέταξε την 0645 ώρα το ΙΙ/11 Τάγμα να ανέλθει τάχιστα στις θέσεις διοικήσεως του Υποτομέα Καλετζίκ. Επειδή όμως την ίδια ώρα έλαβε αναφορά του διοικητή του Ι/35 Τάγματος Ταγματάρχη Τζόκα ότι είχε τραυματιστεί ο ίδιος, όπως και ο διοικητής του 1ου Λόχου Λοχαγός Φίλιππος Παπαχαραλάμπους, ότι τη διοίκηση του Τάγματος την είχε αναλάβει ο Λοχαγός Ιωάννης Ζήσης και ότι παρίσταται απόλυτη ανάγκη ενισχύσεως του Τάγματος λόγω του αποδεκατισμού του 1/35 Λόχου, εξέδωσε την ακόλουθη διαταγή προς το διοικητή του ΙΙ/11 Τάγματος.

«Διοικητήν του ΙΙ/11 Ταγ/τος Ταγ/χην Κόκκινον.  Ενεργήσατε αμέσως αντεπίθεση κατά του εχθρού και ανακαταλάβατε την πρώτη γραμμή του Σ.Σ. Μπέλμα (Μάτι και παρατηρητήρια Πεζικού). Αναλάβατε Διοίκησιν Ι/35 Τάγματος τραυματισθέντος Ταγματάρχου Τζόκα. Ι. Παπαπαναγιώτου.»

Η διαταγή αυτή επαναλήφθηκε προς τον Ταγματάρχη Κόκκινο και την 0820 ώρα.

Την 8η ώρα ο διοικητής του 35ου Συντάγματος ανέφερε στη Μεραρχία ότι τα τμήματα του Ι/35 Τάγματος, μαχόμενα με αφάνταστη αγριότητα επί της δεύτερης τοποθεσίας αντιστάσεως καθήλωσαν τον εχθρό, ο οποίος διαθέτοντας ασύγκριτα υπέρτερες δυνάμεις συνέχιζε να επιτίθεται με ορμή κατά του δεξιού του Κ.Α. Καμελάρ. Η καθήλωση του εχθρού αποτελεί ένα αδιαμφισβήτητο γεγονός και αναφέρεται και στην Τουρκική ΔΙΣ. Ασφαλώς σε αυτό μεγάλη πρέπει ήταν η συμβολή του Πυροβολικού του Υποτομέα Καλετζίκ, δηλαδή η IVβ Μοίρα Ορειβατικού Πυροβολικού υπό το Λοχαγό Παπαδημητρίου, της οποίας η «μικτή» Πυροβολαρχία υπό τον Υπολοχαγό Ραυτόπουλο ήταν ταγμένη πίσω από το ύψωμα 1687 (1310 κατά την Τουρκική ΔΙΣ) που αποτελούσε τον ΑΝΣΚ 3 της δεύτερης φάσης της Τουρκικής επίθεσης, ένας Ουλαμός της 2ης Πυροβολαρχίας υπό το Λοχαγό Λεκανίδη ήταν ταγμένος μάλλον πίσω από το ύψωμα 1675 και η 1η Πυροβολαρχία υπό το Λοχαγό Ποντίκα ήταν ταγμένη βορειοδυτικά του χωριού Κιουτσούκ Καλετζίκ. Πρέπει να θεωρηθεί ως δεδομένο ότι οι Τουρκικές δυνάμεις δεν μπόρεσαν να εγκατασταθούν επί ολοκλήρου του Ποϊραλικαγιά (ύψωμα 1720), αλλά καλύφθηκαν στο αντιπρανές του υψώματος –ως προς την Ελληνική παρατήρηση- λόγω των δραστικών πυρών που θα δέχονταν από τα τμήματα του Ι/35 Τάγματος που είχαν υποχωρήσει στα υψώματα 1687 και 1675, καθώς και από τα πυροβόλα της IVβ ΜΟΠ. Ο Αρχηγός Πυροβολικού της IV Μεραρχίας Αντισυνταγματάρχης Πουρνάρας στην κατάθεσή του στην Α.Ε.Ε.Δ.Μ.Α. αναφέρει ότι όταν το εχθρικό πεζικό κατέλαβε το Σ.Σ. Μπέλμα δέχθηκε αμέσως τα διασταυρούμενα πυρά της Πυροβολαρχίας Ποντίκα και του Ουλαμού Ραυτόπουλου και αποχώρησε από τις θέσεις που κατέλαβε.

Φωτογραφία Νο 14: Παρουσιάζεται ο ορεινός όγκος του Καλετζίκ και σημειώνονται τα υψώματα επί των οποίων διεξήχθη η κύρια και ιδιαίτερα αιματηρή μάχη του Κ.Α. Καμελάρ. Μετά την κατάληψη του υψώματος Ποϊραλικαγιά από τους Τούρκους το 1ο Τάγμα του 35ου Συντάγματος συμπτύχθηκε μαχόμενο στα υψώματα 1687 και 1675, τα οποία διατήρησε υπό την κατοχή του –με την ενίσχυση και του ΙΙ/11 Τάγματος- μέχρι το πρωί της 14ης Αυγούστου. Τα υψώματα 1687 και 1675 αποτέλεσαν τους κύριους ΑΚΣΚ κατά τη δεύτερη φάση της Τουρκικής επίθεσης στην οποία συμμετείχε και η 11η Τουρκική Μεραρχία η οποία επιτέθηκε κατά του υψώματος 1687 (1310 κατά την Τουρκική ΔΙΣ). (Η φωτογραφία είναι ευγενική παραχώρηση του κ. Serdar Aydin).

Την 8η πρωινή ώρα το Α΄ Σώμα Στρατού δια της υπ’ αριθμόν 3267/3 διαταγής του διέθετε το Απόσπασμα Πλαστήρα στην IV Μεραρχία, ο δε Συνταγματάρχης Πλαστήρας διατασσόταν με Τάγμα και Πυροβολαρχία του Αποσπάσματός του να ανέλθει στις θέσεις εφεδρείας του Υποτομέα Καλετζίκ. [10]

Την 8η επίσης ώρα η IVη Μεραρχία δια της υπ’ Αρ. Ε.Π. 5414/1291/3 διαταγής της διέταξε το Συνταγματάρχη Πλαστήρα όπως με «Τάγμα του 5/42 Συν/τος μετά της Διοικήσεως του Συν/τος και Πυρ/χίας να ανέλθη επί του Καμελάρ Νταγ όπου η Διοίκησις του ομονύμου Κέντρου αντιστάσεως. Πάσαι αι δυνάμεις αι Δ. Μαύρου Βράχου (ναι) τεθήσονται υπό τας διαταγάς Συν/χου Πλαστήρα όστις θέλει ενεργήσει δραστηρίως προς ανακατάληψιν των απωλεσθεισών θέσεων». Η διαταγή αυτή περιήλθε στο Συνταγματάρχη Πλαστήρα τη 10η ώρα.

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας έλαβε τη διαταγή του Α΄ Σώματος Στρατού την 0805 ώρα και αμέσως διέταξε το ΙΙ/42 Τάγμα Ευζώνων υπό τον Ταγματάρχη Ν. Παλάντζα μετά μίας Πυροβολαρχίας να ανέλθει δια της χαράδρας Μοναστίρ Ντερέ στο Καμελάρ, ο ίδιος δε προηγήθηκε του Τάγματός του για αναγνώριση της κατάστασης. Το ΙΙ/42 Τάγμα τέθηκε σε κίνηση της 0810 ώρα.

Ο διοικητής του 35ου Συντάγματος, πληροφορηθείς ότι Τάγμα του 5/42 Σ. Ευζώνων ανερχόταν στο Κ.Α. Καμελάρ και επειδή καθυστερούσε το ΙΙ/11 Τάγμα να φθάσει στο Καλετζίκ, διέταξε να γίνει αντεπίθεση από τις διαθέσιμες δυνάμεις του  Ι/35 Τάγματος υπό τον Λοχαγό Ι. Ζήση και το Τάγμα του 5/42 Σ. Ευζώνων προς ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων. [11]

Στις 0920 ώρα όμως, έλαβε ως απάντηση από το Λοχαγό Ανδρεάδη, που δεν είχε πληροφορηθεί ακόμη ότι ο Λοχαγός Ζήσης είχε τραυματιστεί και διακομιζόταν, την ακόλουθη αναφορά:

«Ταγματάρχης Τζόκας ετραυματίσθη, ανέλαβε Διοίκησιν λοχαγός Ζήσης· σύνδεσμός σας δεν ανεύρεν αυτόν. Διαταγήν έλαβον εγώ. Είμαι τραυματίας εις δύο μέρη. Όχι σοβαρώς. Δυσκολεύομαι ν’ αναλάβω αντεπίθεσιν ως τραυματίας και στερούμενος πυρομαχικών και μη βοηθούμενος υπό πυροβολικού. Ευρίσκομαι επί λόφου βορείως παρατηρητηρίου όπου και η γραμμή αμύνης. Δεξιά μου ευρίσκεται ο λοχαγός Βογιώτης μετά του λόχου του, άκρον δεξιόν παραμένει 3ος λόχος, αποσυρθείς εκ δύο φυλακίων του. Βαλόμεθα δραστηρίως υπό εχθρικού πυροβολικού· άμα εξορμήσει Τάγματος Ευζώνων προσπαθήσω συνταυτίσω ενεργείας μου. Εν πάση περιπτώσει αποστείλατε πυρομαχικά. Αυτήν την στιγμήν εχθρικόν πυροβολικόν μας έχει κατακεραυνοβολήση, δεν δύναμαι εξορμήσω δι’ όλους τους ως άνω λόγους. Λοχαγός Κ. Ανδρεάδης.»

Η παραπάνω αναφορά του Λοχαγού Ανδρεάδη είναι και η μοναδική που διαθέτουμε από αξιωματικό του Ι/35 Τάγματος για τη μάχη που διεξήχθη στο Καλετζίκ. Ο διοικητής του Ι/35 Τάγματος και ο διοικητής του 1ου Λόχου είχαν τραυματιστεί και διακομιστεί και τη διοίκηση του Τάγματος την είχε αναλάβει ο Λοχαγός Ι. Ζήσης. Ο σύνδεσμος του 35ου Συντάγματος δεν βρήκε το Λοχαγό Ζήση και έδωσε τη διαταγή στο Λοχαγό Ανδρεάδη, ο οποίος λίγο αργότερα ανέλαβε τη διοίκηση του Τάγματος λόγω τραυματισμού και του Ζήση. Η αναφορά του Λοχαγού Ανδρεάδη, ο οποίος ήταν  και αυτός τραυματίας, μας δίνει μία γενική εικόνα (απουσίας άλλων πληροφοριών) αφ’ ενός για την κατάσταση υπό την οποία βρισκόταν το Ι/35 Τάγμα και αφ’ ετέρου για τη διάταξη των Λόχων του Τάγματος τη 0820 ώρα στη δεύτερη γραμμής άμυνας του Κ.Α. Καμελάρ:

Η κατάσταση του Ι/35 Τάγματος ήταν εξαιρετικά δύσκολη. Είχε χάσει την πρώτη γραμμή άμυνας και τους ηγήτορές του. Δηλαδή το διοικητή του Ταγματάρχη Τζόκα, το διοικητή του 1ου Λόχου Λοχαγό Παπαχαραλάμπους και το διοικητή του Λόχου Πολυβόλων Λοχαγό Ζήση. Ο Λοχαγός Ανδρεάδης που ανέλαβε τη διοίκηση ήταν και αυτός τραυματίας. Ο 1ος Λόχος που αμυνόταν στα υψώματα Ποϊραλικαγιά, Κιουτσούκ Τεπέ και Μαύρο Βράχο είχε αποδεκατισθεί. Το Τουρκικό Πυροβολικό τους είχε κατακεραυνοβολήσει και αυτή η λέξη τα λέει όλα.

Η κατά το μάλλον πιθανότερη διάταξη του Ι/35 Τάγματος στη δεύτερη γραμμή άμυνας ήταν η εξής: Ο Λοχαγός Ανδρεάδης αναφέρει ότι βρισκόταν σε ένα λόφο βόρεια του παρατηρητηρίου και επί του λόφου αυτού ήταν και η γραμμή άμυνας. Επομένως βρισκόταν σε ένα εκ των υψωμάτων 1687 και 1675. Ως παρατηρητήριο θα πρέπει να προσδιορίζει το ύψωμα 1710. Δεξιά (δυτικά) της θέσης του Λοχαγού Ανδρεάδη, αμυνόταν ο Λοχαγός Λάζαρος Βογιώτης. Επομένως ο Λοχαγός Ανδρεάδης βρισκόταν στο ύψωμα 1675 και ο Λόχος του Βογιώτη αμυνόταν επί του υψώματος 1687 —πολύ φυσικό αφού αποτελούσε τον εφεδρικό Λόχο του Τάγματος. Επειδή από άλλα τεκμήρια προκύπτει ότι διοικητής του 3ου Λόχου ήταν ο έφεδρος Υπολοχαγός Σπανδάγος, ο Λοχαγός Λάζαρος Βογιώτης θα ήταν ο διοικητής του 2ου Λόχου. Στο άκρο δεξιό της τοποθεσίας, στη δυτική πλευρά του υψώματος 1687 (ύψ. 1310 κατά την Τουρκική ΔΙΣ – βλέπε σχεδιαγράμματα 3, 6 και 7)  ήταν ταγμένος ο 3/35 Λόχος  υπό τον Έφεδρο Υπολοχαγό Νικόλαο Σπανδάγο (σχετικές πληροφορίες στα επόμενα κείμενα), ο οποίος σύμφωνα με το Λοχαγό Ανδρεάδη είχε αποσυρθεί από δύο φυλάκια, που βρίσκονταν μάλλον στα υψώματα 1535 και 1565. Κατόπιν των παραπάνω ο Λοχαγός Ανδρεάδης ήταν ο διοικητής του 11/35 Λόχου και βρισκόταν μετά του Λόχου του στο ύψωμα 1675. Η υπόθεση αυτή είναι και η πλέον λογική επειδή ο σύνδεσμος του 35ου Συντάγματος ερχόμενος προς το Καλετζίκ τον πρώτο αξιωματικό που θα συνάντησε ήταν ο Λοχαγός Ανδρεάδης (βλέπε σχεδιάγραμμα 3). Τα υπολείμματα του 1ου Λόχου θα πρέπει να είχαν ενσωματωθεί είτε στο 2/35 Λόχο, είτε στον 11/35. Το Ι/35 Τάγμα διέθετε ένα ακόμη Λοχαγό το Γεώργιο Δαραμάρα, που μάλλον ήταν ο επιτελής του Τάγματος και ο οποίος στις 14 Αυγούστου το πρωί, φονευθέντος του Λοχαγού Λάζαρου Βογιώτη, ανέλαβε τη διοίκηση του Τάγματος.

Σχεδιάγραμμα 7: Παρουσιάζεται η κατάσταση στο Κ.Α. Καμελάρ τη 10η περίπου ώρα της 13ης Αυγούστου. Σημειώνεται η εκτιμώμενη διάταξη του Ι/35 Τάγματος στη δεύτερη τοποθεσία αντιστάσεως με βάση την αναφορά του Λοχαγού Ανδρεάδη, καθώς και η διάταξη των επιτιθεμένων Τουρκικών δυνάμεων με βάση αντίστοιχο σχεδιάγραμμα της Τουρκικής ΔΙΣ.

Κατόπιν της παραπάνω αναφοράς του Λοχαγού Ανδρεάδη ο διοικητής του 35ου Συντάγματος απέστειλε την ακόλουθη διαταγή προς το ΙΙ/11 Τάγμα:

«Αριθ. 8 ώρα 9.20΄, Ταγματάρχην Κόκκινον. Επιταχύνετε άνοδόν σας, όσον δύνασθε και αναλάβετε αντεπίθεσιν αμέσως πριν ενισχυθή ο εχθρός. Παπαπαναγιώτου»

Την 0930 ώρα ο διοικητής του 35ου Συντάγματος έλαβε την διαταγή της Μεραρχίας δια της οποίας την ευθύνη του Κ.Α. Καμελάρ και την διοίκηση όλων των δυτικώς του Μαύρου Βράχου δυνάμεων την αναλάμβανε ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας.

Δεν υπάρχουν σαφείς πληροφορίες για τον χρόνο που το ΙΙ/11 Τάγμα έφθασε στο Κ.Α. Καμελάρ, για το πού τάχθηκε, καθώς και για το αν ο Ταγματάρχης Κόκκινος ανέλαβε και την διοίκηση του Ι/35 Τάγματος. Το βέβαιο είναι ότι έφθασε μετά την 0930 ώρα, παρ’ όλο που είχε ξεκινήσει από το χωριό Κισλατζίκ την 0630 ώρα. Όπως θα φανεί στα Μέρη ΙΙβ και ΙΙγ του κειμένου, ο Ταγματάρχης Κόκκινος δεν φαίνεται να ανέλαβε τη διοίκηση του Ι/35 Τάγματος. Σε κάθε περίπτωση η αποστολή που του είχε ανατεθεί από το 35ο Σύνταγμα ήταν να αντεπιτεθεί, να ανακαταλάβει την πρώτη γραμμή του Σ.Σ. Μπέλμα και να αναλάβει την διοίκηση του Ι/35 Τάγματος. Στην έκθεση του διοικητή του 35ου Συντάγματος, ο οποίος από το παρατηρητήριό του έβλεπε τον διεξαγόμενο επί του Κ.Α. Καμελάρ αγώνα, υπάρχει η εξής αναφορά που δεν απαντά όμως στα ερωτήματα που τέθηκαν παραπάνω:

«Μέχρι της 14ης ώρας η κατάστασις παρέμενε πάντοτε η αυτή. Το εν Καμελάρ Τάγμα ενισχυθέν και υπό του Τάγματος του 11ου Συντάγματος (πότε;) εμάχετο απεγνωσμένως και λυσσωδώς, κρατούν καθηλωμένον τον εχθρόν. Το εχθρικόν πυροβολικόν μετά σατανικής ευστοχίας ηλάττωνεν τας τάξεις του Τάγματος μας. Πάντες οι διοικηταί λόχων ετέθησαν εκτός μάχης. Τέταρτος κατά σειράν παρελάμβανεν την Διοίκησιν αυτού ο λοχαγός Βογιώτης Λάζαρος, φονευθείς και ούτος την πρωίαν της επομένης.» 

Επομένως στις 1400 ώρα που ο Λοχαγός Βογιώτης είχε αναλάβει τη διοίκηση του Ι/35 Τάγματος, οι Λόχοι του Τάγματος είχαν χάσει τους Λοχαγούς τους και το μείζον των αξιωματικών τους.[12] Στην έκθεση πεπραγμένων του 35ου Συντάγματος αναφέρονται ως εξακριβωμένες απώλειες του Ι/35 Τάγματος κατά την 13η Αυγούστου οι εξής:

• Νεκροί: 5 Αξιωματικοί, 4 Υπαξιωματικοί και 81 Στρατιώτες
• Τραυματίες: 12 Αξιωματικοί, 10 Υπαξιωματικοί και 251 Στρατιώτες
• Σύνολο: 17 Αξιωματικοί και 346 Οπλίτες
• Ασφαλώς υπήρχαν και άλλες απώλειες που δεν ήταν εξακριβωμένες, όπως όσοι φέρονταν ως αγνοούμενοι, π.χ. βαριά τραυματίες και νεκροί που είχαν εγκαταλειφθεί στη θέση Μάτι και τον Μαύρο Βράχο κατά την υποχώρηση στη 2η γραμμή αντιστάσεως

Σε κάθε περίπτωση οι απώλειες του Ι/35 Τάγματος κατά την πρώτη ημέρα της Τουρκικής επίθεσης ήταν συντριπτικές. Το Τάγμα είχε χάσει το σύνολο σχεδόν των αξιωματικών του και το 50% της δύναμης των οπλιτών του και ουσιαστικά είχε τεθεί εκτός μάχης.

 

Πληροφορίες από άλλες πηγές

Στην «Έκθεση Πεπραγμένων Πυροβολικού Κ.Α. Καμελάρ» που συντάχθηκε από τον Υπολοχαγό Πυροβολικού Ραυτόπουλο, αναφέρονται τα εξής:

Για την υποστήριξη του Κ.Α. Καμελάρ είχε διατεθεί μία Πυροβολαρχία (η 2η) της IVβ ΜΟΠ υπό το Λοχαγό Λεκανίδη. Η Πυροβολαρχία ήταν ταγμένη κατά Ουλαμούς με διαχωρισμό μεταξύ τους 300 περίπου μέτρων. Τη 12η Αυγούστου διατέθηκε στο Κ.Α. Καμελάρ ο 3ος Ανεξάρτητος Ουλαμός Ορειβατικού Πυροβολικού υπό τη διοίκησή του Υπολοχαγού Ραυτόπουλου, ο οποίος τάχθηκε στην ίδια περιοχή με το δεξιό (δυτικό) Ουλαμό της Πυροβολαρχίας Λεκανίδη, μετά του οποίου αποτέλεσε Πυροβολαρχία, τη διοίκηση της οποίας ανέλαβε ο Υπολοχαγός Ραυτόπουλος κατόπιν διαταγής του διοικητή της IVβ ΜΟΠ Λοχαγού Κ. Παπαδημητρίου.

Η ούτω σχηματισθείσα Πυροβολαρχία ήταν ταγμένη σύμφωνα με την Έκθεση Πεπραγμένων της IV Μεραρχίας «επί του αυχένος Ν.Δ. του υψώματος 1685 (παρά το άκρο δεξιό του Κ.Α.) με τομέα ενεργείας από «ανωνύμου λόφου» μέχρι υψώματος Καραθανάση και έτι δεξιότερον μέχρι οιουδήποτε σημείου πιθανής εχθρικής ενεργείας». Το αναφερόμενο ύψωμα 1685 είναι το ύψωμα Αλικαγιά, όπως προκύπτει από το σωζόμενο σχεδιάγραμμα του αμυντικού τομέα της IV Μεραρχίας. Ως αυχένας εννοείτε ο σχηματιζόμενος μεταξύ του υψώματος 1687 και του Αλικαγιά. Ο αναφερόμενος ως «ανώνυμος λόφος» ταυτίζεται με το ύψωμα Τοκλού Τεπέ. Για σχετικές πληροφορίες βλέπε τα σχεδιαγράμματα 3 και 7 του παρόντος.

Πλέον των παραπάνω στο σχεδιάγραμμα του αμυντικού τομέα της IV Μεραρχίας έχει σημειωθεί η θέση 2 πυροβόλων στο ίδιο σημείο που στα σχεδιαγράμματα 3 και 7 του παρόντος έχει τοποθετηθεί η θέση της Πυροβολαρχίας Ραυτόπουλου.

Η θέση στην οποία ήταν εγκατεστημένος ο Ουλαμός της Πυροβολαρχίας Λεκανίδη διέθετε πυροβολεία, σκέπαστρα βομβαρδισμού και αποθήκες πυρομαχικών. Η θέση που τάχθηκε ο Ανεξάρτητος Ουλαμός οργανώθηκε πρόχειρα κατά τη διάρκεια της νύκτας της 12ης προς 13η Αυγούστου. Για κάθε πυροβόλο διατίθονταν 100 βλήματα θέσεως και πλήρη τα προβλεπόμενα μετά των Μεταγωγικών Μάχης (Μ.Μ.), τα οποία ανέρχονταν σε 180 βλήματα. Επομένως διατίθονταν 280 βλήματα κατά πυροβόλο.

Επιχειρήσεις

Την 4η πρωινή ώρα το εχθρικό Πυροβολικό άρχισε να κανονίζει τη βολή του επί διαφόρων σημείων του Σ.Σ. Μπέλμα και της θέσης τάξης της Πυροβολαρχίας, πράγμα που κατά τον Υπολοχαγό Ραυτόπουλο σήμαινε ότι ο εχθρός γνώριζε τη θέση της Πυροβολαρχίας, μολονότι αυτή καλυπτόταν από το ύψωμα 1687 (βλέπε σχεδιαγράμματα 3 και 7). Πολύ λογικό αν ληφθεί υπόψη ότι για την κατασκευή των αμυντικών έργων σε όλο το μήκος του Ελληνικού μετώπου «επιστρατεύονταν» Τούρκοι χωρικοί. Η γνώμη που σχημάτισε ο Υπολοχαγός Ραυτόπουλος είναι σωστή δεδομένου ότι το Τουρκικό 4ο Σώμα Στρατού διέθεσε μία Πυροβολαρχία των 75 χλστ. για την προσβολή της Πυροβολαρχίας του Υπολοχαγού Ραυτόπουλου, όπως ήδη αναφέραμε στο σχέδιο πυρός του Τουρκικού Πυροβολικού και στο τμήμα για τις Τουρκικές Δυνάμεις.

Την 5η πρωινή ώρα το Τουρκικό Πυροβολικό άρχισε να βάλει δραστικά επί των σημείων επί των οποίων κανόνισε τη βολή του. Τη 0600 ώρα άρχισε η εξόρμηση του Τουρκικού Πεζικού. Μετά από μίση ώρα τα τμήματα του 35ου Συντάγματος που κατείχαν τις θέσεις Μπέλμα και Μάτι εγκατέλειψαν αυτές και συμπτύχθηκαν σταδιακά στη δεύτερη γραμμή άμυνας χωρίς να έχουν πιεστεί ισχυρά από το εχθρικό πεζικό. Κατά την άποψη του Υπολοχαγού Ραυτόπουλου η εγκατάλειψη των θέσεων οφείλεται στις απώλειες που επέφερε το εχθρικό πυροβολικό στο φίλιο πεζικό που αμυνόταν εντός ατελών αμυντικών θέσεών.[13]

Ο Υπολοχαγός Ραυτόπουλος αναφέρει ότι το εχθρικό πυροβολικό απέφυγε να εκτελέσει βολή ακριβείας επί των Ελληνικών γραμμών ή επί πολύ χαρακτηριστικών σημείων της τοποθεσίας, αλλά με πυκνά πυρά εκτελούσε ένα συνεχές σφυροκόπημα όλης της Ελληνικής αμυντικής τοποθεσίας.

Βολή αντιπροπαρασκευής από το Ελληνικό Πυροβολικό δεν εκτελέστηκε, λόγω του ότι οι χώροι εξορμήσεως του Τουρκικού Πεζικού ήταν αφανείς από την Ελληνική παρατήρηση και τούτο επειδή όπως ήδη έχουμε αναφέρει, η γραμμή άμυνας της IV Μεραρχίας είχε χαραχθεί σε εδάφη υποδεέστερα υψομετρικά των προ του μετώπου της υπαρχόντων.

Μετά την υπό του εχθρού κατάληψη της πρώτης γραμμής αντιστάσεως του Κ.Α. Καμελάρ, η βολή του Τουρκικού Πυροβολικού έγινε αραιότερη και έβαλε προς ενόχληση των αμυνομένων. Αυτό θα πρέπει να θεωρηθεί φυσικό, δεδομένου ότι κατά την βολή προπαρασκευής, διάρκειας μίας ώρας και 30 λεπτών, θα καταναλώθηκε το μεγαλύτερο μέρος των διατιθέμενων πυρομαχικών από το Τουρκικό Πυροβολικό.

Ο Υπολοχαγός Ραυτόπουλος ουδέν σχετικό αναφέρει περί υποστήριξης του διεξαγόμενου αγώνα από το πεδινό και βαρύ Πυροβολικό της Μεραρχίας.

Διαπιστώσεις επί της οργάνωσης της άμυνας του Τομέα της IV Μεραρχίας και ειδικά του Κ.Α. Καμελάρ

Η κατανομή των διατιθέμενων δυνάμεων Πεζικού και Πυροβολικού της IV Μεραρχίας δεν ήταν σύμφωνη με την εκτίμηση της Μεραρχίας περί του πιθανότερου τρόπου ενεργείας του εχθρού, ως επίσης και περί της ιδιαίτερης σημασίας που είχε το Κ.Α. Καμελάρ για την ακεραιότητα του όλου Αμυντικού Τομέα της IV Μεραρχίας, ως του στροφέα επί του οποίου στηρίζονταν η πρώτη και δεύτερη αμυντικές τοποθεσίες της Μεραρχίας. Προσέτι η υπόψη εκτίμηση δεν υποστηριζόταν και από την εκ των προτέρων τοποθέτηση μίας ισχυρής εφεδρικής δύναμης, τουλάχιστο Τάγματος, εγγύτατα του Κ.Α. Καμελάρ ώστε να είναι δυνατή η άμεση επέμβαση αυτής είτε για την ενίσχυση του Κ.Α., είτε για την εκτόξευση άμεσης αντεπίθεσης προς αποκατάσταση της τοποθεσίας σε περίπτωση διάρρηξης αυτής από τον εχθρό.

Η κύρια γραμμή αντιστάσεως του Κ.Α. είχε τοποθετηθεί σε έδαφός αμυντικά μειονεκτικό έναντι του κατεχόμενου από τον εχθρό και επί του οποίου η παρατήρηση του εχθρού ήταν απεριόριστη. Προσέτι έμπροσθεν του μετώπου του Κ.Α. Καμελάρ υπήρχαν υψώματα που δέσποζαν των κατεχόμενων από τις δυνάμεις της IV Μεραρχίας και τα οποία δεν επέτρεπαν την Ελληνική παρατήρηση νότια αυτών των υψωμάτων.

Η οχύρωση του Κ.Α. Καμελάρ πόρρω απείχε από το να θεωρείται ισχυρή. Ήταν περιορισμένη σε έκταση και ατελής σε ποιότητα. Ειδικότερα απουσίαζαν τα σκέπαστρα προστασίας του πεζικού από τον εχθρικό βομβαρδισμό. Μέγα μειονέκτημα της οχύρωσης και απόδειξη ταυτόχρονα ανευθυνότητας των διοικήσεων αποδείχθηκε η «επιστράτευση – επίταξη» Τούρκων κατοίκων για την κατασκευή των αμυντικών έργων, πράγμα που οδήγησε στη διαρροή κρίσιμων πληροφοριών στον εχθρό.

Σε κάθε περίπτωση η οχύρωση του Κ.Α. Καμελάρ δεν υποστήριζε την αναφερόμενη εκτίμηση από τους διοικητές της IV Μεραρχίας και του 35ου Συντάγματος ότι ο εχθρός θα εκδήλωνε την κύρια επιθετική του προσπάθεια στο δεξιό της Μεραρχίας. Δηλαδή επί του Κ.Α. Καμελάρ.

 

Διαπιστώσεις επί της διεξαγωγής του αμυντικού αγώνα στο Κ.Α. Καμελάρ μέχρι τη 10η πρωινή ώρα της 13ης Αυγούστου

Από τη διαμορφωθείσα κατάσταση μέχρι τη 10η ώρα που τη διοίκηση του Κ.Α. Καμελάρ ανέλαβε ο Συνταγματάρχης Ν. Πλαστήρας, ήτοι πέντε ώρες από την έναρξη του εχθρικού βομβαρδισμού, προκύπτουν οι εξής διαπιστώσεις:

Η ύπαρξη προ του μετώπου της κύριας γραμμής αντιστάσεως του Κ.Α. Καμελάρ των υψωμάτων Τοκλού Τεπέ, 1730, Μπέη Τεπέ και Haticekiran τα οποία απαγόρευαν την Ελληνική παρατήρηση νοτίως αυτών, επέτρεψε στην Τουρκική ηγεσία να συγκεντρώσει στο χώρο μεταξύ των ως άνω υψωμάτων και του Κοτσά Τεπέ (όπου το παρατηρητήριο του Τούρκου Αρχιστρατήγου) τις δυνάμεις δύο Μεραρχιών (20 Τάγματα Πεζικού και 10,5 Πυροβολαρχίες) δια των οποίων θα επετίθετο για τη κατάληψη του Κ.Α. Καμελάρ. Για σύγκριση στο υπόλοιπο του Τομέα της IV Μεραρχίας μεταξύ Μαύρου Βράχου και ποταμού Ακάρ ο εχθρός επιτέθηκε με την 8η Μεραρχία (10 Τάγματα Πεζικού, 1 Σύνταγμα Ιππικού και  5,5 Πυροβολαρχίες). Η σχετική μαχητική ισχύς μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων στο πεδίο της μάχης του Κ.Α. Καμελάρ ήταν στο μεν Πεζικό 1 προς 20 (Τάγματα ΠΖ), στο δε αριθμό των πυροβόλων απλά συντριπτική σε βάρος των Ελληνικών δυνάμεων (6 Ελληνικά πυροβόλα των 65 χλστ. προς 42 Τουρκικά πυροβόλα εκ των οποίων 28 των 75 χλστ., 8 των 105 χλστ., 2 των 120 χλστ. και 4 οβιδοβόλα Σκόντα των 150 χλστ.). Στη πραγματικότητα το Α’ Σώμα Στρατού και η IV Μεραρχία προσέφεραν «δωρέαν» στους Τούρκους τον αναγκαίο χώρο για την συγκέντρωση των δυνάμεων που θα διεξήγαγαν την επίθεση κατά του Κ.Α. Καμελάρ, χώρος που αν και βρισκόταν εγγύτατα των Ελληνικών θέσεων, εν τούτοις παρέμενε εκτός της επίγειας Ελληνικής παρατήρησης.

Η Τουρκική επίθεση κατά του Κ.Α. Καμελάρ άρχισε την 0500 ώρα με τον βομβαρδισμό των υψωμάτων Ποϊραλικαγιά (ύψ. 1710), Κιουτσούκ Τεπέ (ύψ. 1675) και Μαύρου Βράχου από το σύνολο του Πυροβολικού του IV Σώματος Στρατού και διήρκεσε επί 1 ώρα και 30΄ λεπτά. Κατά τον βομβαρδισμό αυτό εξουδετερώθηκαν η προωθημένη θέση Μάτι (το πιθανότερο πρόκειται για το ύψ. Ποϊραλικαγιά) και ο Μαύρος Βράχους του Σ.Σ. Μπέλμα και αποδεκατίστηκε ο επί της θέσης Μάτι αμυνόμενος 1ος Λόχος του 35ου Συντάγματος (1/35 Λόχος).

Το Ι/35 Τάγμα λόγω των βαριών απωλειών που είχε υποστεί από το βομβαρδισμό του Τουρκικού Πυροβολικού, ειδικά σε αξιωματικούς, εγκατέλειψε την πρώτη γραμμή αντιστάσεως, ήτοι τα υψώματα Ποϊραλικαγιά, Κιουτσούκ Τεπέ και Μαύρο Βράχο και συμπτύχθηκε μαχόμενο  στη δεύτερη αμυντική γραμμή του Κ.Α. Καμελάρ, δηλαδή επί των υψωμάτων 1687 και 1675 (βλέπε σχεδιάγραμμα 7). Είναι προφανές ότι λόγω της κατάληψης από τους Τούρκους του υψώματος Ποϊραλικαγιά εγκαταλήφθηκαν και τα δυτικώς αυτού υψώματα 1565 και 1535 επειδή πλαγιοβάλλονταν από το Ποϊραλικαγιά. Μεταξύ των τραυματιών συμπεριλαμβάνονταν ο διοικητής του Τάγματος Ταγματάρχης Ανδρέας Τζόκας, ο διοικητής του 1/35 Λόχου Λοχαγός Φ. Παπαχαραλάμπους και ο Λοχαγός Ι. Ζήσης διοικητής του 4ου Λόχου πολυβόλων.  Διοικητής του Τάγματος είχε αναλάβει ο Λοχαγός Ανδρεάδης ο οποίος και αυτός ήταν τραυματισμένος. Επομένως δύο Λόχοι του Τάγματος και η Πολυβολαρχία είχαν απομείνει χωρίς Λοχαγό.

Το Ι/35 Τάγμα παρά τη μεγάλη φθορά που είχε υποστεί συνέχισε τη μάχη στη δεύτερη αμυντική τοποθεσία του και τη 0745 ώρα καθήλωσε τον εχθρό στο αντιπρανές του υψώματος Ποϊραλικαγιά (υψ. 1710). Η καθήλωση των Τούρκων περί τη 0745 ώρα επιβεβαιώνεται και από τα αναφερόμενα στην Τουρκική ΔΙΣ.

Η τρομαχτική φθορά του Ι/35 Τάγματος οφειλόταν αφ’ ενός στο πυκνό σφυροκόπημα του εχθρικού πυροβολικού και αφ’ ετέρου στην ατελή οχύρωση του Κ.Α. Καμελάρ, από την οποία απουσίαζαν τα σκέπαστρα βομβαρδισμού και τέλος στη μη πρόβλεψη κάλυψης του προσωπικού στο αντιπρανές του υψώματος κατά τη διάρκεια του βομβαρδισμού  και την κατάληψη των θέσεων μάχης μετά την άρση των πυρών του εχθρικού πυροβολικού.[14]

Παρά τα αναφερόμενα από τον Αρχηγό Πυροβολικού της IV Μεραρχίας περί της δυνατότητας παροχής υποστήριξης στο Κ.Α. Καμελάρ από τα πυρά 24 πυροβόλων (δηλαδή 6 Πυροβολαρχιών), αυτό δεν συνέβη, αλλά ούτε και ζητήθηκε από τον διοικητή του 35ου Συντάγματος Πεζικού, ή τον διοικητή της IVβ ΜΟΠ που το παρατηρητήριό του βρισκόταν βορειοδυτικά του χωριού Κιουτσούκ Καλετζίκ, όπου και η 1η Πυροβολαρχία της IVβ ΜΟΠ υπό το Λοχαγό Ποντίκα (βλέπε σχεδιαγράμματα 3 και 7). Επίσης δεν προτάθηκε από τον Αρχηγό Πυροβολικού της Μεραρχίας, ούτε διατάχθηκε από τη Μεραρχία, μολονότι αντιλήφθηκε ότι η Κυρία Προσπάθεια του εχθρού κατευθυνόταν κατά του Κ.Α. Καμελάρ. Η επέμβαση του πεδινού και βαρέως Πυροβολικού της Μεραρχίας προς υποστήριξη του αγώνα που διεξαγόταν επί του Κ.Α. Καμελάρ ούτε υπήρξε, ούτε μαρτυρείται, ούτε φαίνεται ότι είχε σχεδιαστεί. Οι αιτίες αυτής της πολύ σημαντικής αδυναμίας θα πρέπει να αναζητηθούν στην κακή κατανομή του Πυροβολικού που δεν υποστήριζε την εκτίμηση της Μεραρχίας αναφορικά με τον πιθανότερο τρόπο ενεργείας του εχθρού, στο γεωγραφικό και σχεδιαστικό προσανατολισμό του μείζονος μέρους του διατιθέμενου Πυροβολικού για την υποστήριξη του Υποτομέα Μιχαήλ, στη μη ύπαρξη σχεδίου για την υποστήριξη του Κ.Α. Καμελάρ από το Πυροβολικό της Μεραρχίας και στην απουσία συντονισμού μεταξύ των εμπλεκομένων διοικητών για αυτό τον σκοπό.

Μέχρι την 1000 ώρα περίπου, δηλαδή 5 ώρες από την έναρξη της Τουρκικής επίθεσης και 3 ώρες από την απώλεια του Σ.Σ. Μπέλμα και μέρους του Σ.Σ. Κατσίμπαλη, ουδεμία δύναμη είχε φθάσει στο Κ.Α Καμελάρ προς ενίσχυση του Ι/35 Τάγματος, το οποίο είχε απωλέσει εκτός από την πρώτη αμυντική γραμμή του και μεγάλο μέρος των διοικητών του και αμυνόταν πλέον στη δεύτερη αμυντική γραμμή των υψωμάτων 1687 και 1675, πράγμα που αποτελούσε σοβαρότατη απειλή για την ακεραιότητα του όλου αμυντικού τομέα της IV Μεραρχίας. Κατόπιν τούτου εξέλιπε και η δυνατότητα εκτέλεσης άμεσης αντεπίθεσης για την ανακατάληψη των απωλεσθεισών θέσεων του Κ.Α.. Ο εχθρός στο διαρρεύσαν διάστημα είχε σταθεροποιηθεί και ενισχυθεί επί των θέσεων που κατέλαβε και επομένως απαιτούνταν η εκτέλεση μίας καλά προετοιμασμένης επίθεσης και η ισχυρή υποστήριξη του Πυροβολικού για να ανακαταληφθούν οι απωλεσθείσες θέσεις.

Τη 0615 ώρα ο διοικητής της IV Μεραρχίας διέταξε το σταθμεύον παρά τω χωρίω Κισλατζίκ ΙΙ/11 Τάγμα να μεταβεί στις θέσεις του Σταθμού Διοικήσεως του Υποτομέα Καλετζίκ και να τεθεί υπό τις διαταγές του διοικητή του Υποτομέα και διοικητή του 35ου Συντάγματος Αντισυνταγματάρχη Παπαπαναγιώτου. Το ΙΙ/11 Τάγμα αναχώρησε από το Κισλατζίκ περί τη 0630 ώρα. Ο διοικητής του 35ου Συντάγματος διέταξε το διοικητή του ΙΙ/11 Τάγματος να επισπεύσει την κίνησή του, να ανέλθει στο Καλετζίκ, να αντεπιτεθεί για να ανακαταλάβει τις απωλεσθείσες θέσεις και τα παρατηρητήρια Πεζικού και να θέσει υπό τις διαταγές του το Ι/35 Τάγμα του οποίου ο διοικητής είχε τραυματιστεί. Η διαταγή αυτή επαναλήφθηκε και την 0820 ώρα. Παρά την παρέλευση ικανού χρόνου από την αναχώρηση του ΙΙ/11 Τάγματος από το χωριό Κισλατζίκ και παρά την εγγύτητα του Κισλατζίκ με το Καλετζίκ, φαίνεται ότι το ΙΙ/11 Τάγμα μέχρι και τη 10η ώρα δεν είχε φθάσει στο Καλετζίκ.

Μολονότι η εχθρική επίθεση θεωρούνταν επικείμενη και από την προηγουμένη είχαν τεθεί σε γενικό συναγερμό οι μονάδες, είναι βέβαιο ότι οι διοικήσεις συνέχισαν να κινούνται με ρυθμούς που δεν ανταποκρίνονταν στις απαιτήσεις και για αυτό αιφνιδιάστηκαν. Επίσης ενώ όλοι αναφέρουν στις εκθέσεις τους ότι εκτιμούσαν ότι η κυρία προσπάθεια του εχθρού θα στρεφόταν κατά του δεξιού της IV Μεραρχίας, δηλαδή κατά του Καλετζίκ, όπως και έγινε, σε ουδεμία ενέργεια προέβησαν για την μετακίνηση εγγύτατα του Καλετζίκ μέρους των εφεδρειών και του Πυροβολικού του Α΄ Σώματος Στρατού και της IV Μεραρχίας. Όμως όλοι γνώριζαν, όφειλαν να γνωρίζουν, ότι οι δυσχέρειες του εδάφους και η μη διάνοιξη δρομολογίων θα είχαν σαν αποτέλεσμα τη μη έγκαιρη άφιξη των εφεδρειών στο Καλετζίκ, όπως και τελικά συνέβη. Ήταν τα αποτελέσματα της μακαριότητας που επικράτησε επί ένα έτος και της εμπεδωμένης βεβαιότητας ότι το μέτωπο ήταν ακλόνητο.

Οι διαβεβαιώσεις που δόθηκαν στον Αρχιστράτηγο Χατζανέστη από τους Μεράρχους και τον διοικητή του Α’ Σώματος Στρατού περί του ακλόνητου του μετώπου, αποδείχθηκε ότι στερούνταν αντικειμενικής βάσης, δεδομένου ότι άνευ  ανθεκτικής οχύρωσης, άμεσης και ισχυρής υποστήριξης του διεξαγόμενου αγώνα από το Πυροβολικό και ύπαρξης ισχυρών εφεδρειών εγγύς του γραμμής μάχης είναι πρακτικά αδύνατη η διεξαγωγή της άμυνας.

Οι Τούρκοι παρά την τερατώδη υπεροχή τους έναντι του Ελληνικού Ι/35 Τάγματος που αμυνόταν επί του Κ.Α. Καμελάρ και παρά το ότι είχαν καταλάβει με την έναρξη της επίθεσης του Πεζικού τους το Σ.Σ. Μπέλμα  και είχαν εξασφαλίσει ένα κατάλληλο χώρο εξόρμησης για την άλωση της δεύτερης τοποθεσίας αντιστάσεως του Κ.Α. Καμελάρ, καθηλώθηκαν προ των συρματοπλεγμάτων των υψωμάτων 1687 (1310 κατά τους Τούρκους) και 1675 από τους εναπομείναντες μαχητές του Ι/35 Τάγματος που συνέχιζαν με αυταπάρνηση τον αγώνα.

 

Συμπεράσματα

Η εγκατάσταση της κύριας γραμμής αντιστάσεως του Κ.Α. Καμελάρ σε έδαφος μειονεκτικά αμυντικό, μολονότι υπήρχε άλλο ισχυρότερο νοτιότερα, υπήρξε μία επιλογή αυτόχρημα καταστροφική.

Το Α’ Σώμα Στρατού και η IV Μεραρχία προσέφεραν αδαπάνως στον εχθρό τον αναγκαίο χώρο για να μπορέσει να συγκεντρώσει, αφανώς από την Ελληνική παρατήρηση, τις δυνάμεις που θα ενεργούσαν την επίθεση κατά του Κ.Α. Καμελάρ.

Υπήρξε αναντιστοιχία μεταξύ αφ’ ενός μεν της ιδιαίτερης σημασίας που ενείχε το Κ.Α. Καμελάρ για την άμυνα του όλου τομέα της IV Μεραρχίας, καθώς και της αναφερόμενης εκτίμησης της IV Μεραρχίας ότι ο εχθρός θα κατηύθυνε την κύρια επιθετική του προσπάθεια κατά του δεξιού της και αφ’ ετέρου δε του προσανατολισμού του μείζονος μέρους  των διατιθέμενων δυνάμεων Πεζικού και Πυροβολικού της Μεραρχίας προς τον Υποτομέα Μιχαήλ.

Ο καθοριστικότερος παράγοντας που είχε δραματικά αποτελέσματα σε βάρος των Ελληνικών όπλων στη μάχη που άρχισε το πρωί της 13ης Αυγούστου στο Κ.Α. Καμελάρ ήταν το Τουρκικό Πυροβολικό. Η τεράστια συγκέντρωση πολυάριθμου Πυροβολικού -και μάλιστα βαρέως- σε ένα εξαιρετικά περιορισμένο χώρο (βλέπε σχεδιαγράμματα 5 και 6) για την εξουδετέρωση στην πραγματικότητα ενός Ελληνικού Λόχου, κάτι εξαιρετικά πρωτοφανές στη μέχρι τότε εκστρατεία, και το δασύ σφυροκόπημα των Ελληνικών θέσεων από αυτό το Πυροβολικό  αιφνιδίασε δυσάρεστα την Ελληνική διοίκηση και παρέλυσε την διανοητική της ικανότητα να αντιδράσει αποτελεσματικά στην Τουρκική επίθεση. Κύριο χαρακτηριστικό της αναφερόμενης αδυναμίας ήταν η ηχηρή απουσία της διοίκησης της IV Μεραρχίας, του Πυροβολικού της και των εφεδρειών της από τη μάχη που διεξαγόταν στο Κ.Α. Καμελάρ. Το Κ.Α. Καμελάρ «καιγόταν» από την 5η πρωινή ώρα και οι τάξεις των υπερασπιστών του αραίωναν με γεωμετρική πρόοδο και μέχρι τη 10η ώρα ουδεμία Ελληνική ενίσχυση είχε γίνει κατορθωτό να φθάσει στο Καλετζίκ.

Το 1ο Τάγμα του 35ου Συντάγματος Πεζικού παρά τις τεράστιες απώλειες που είχε υποστεί επέδειξε καρτερικότητα και ακατάβλητη ανθεκτικότητα και διατήρησε υπό την κατοχή του τη δεύτερη τοποθεσία αντιστάσεως του Κ.Α. Καμελάρ μέχρι την 10η ώρα, όπου φθάνει η περιγραφή της μάχης στο παρόν κείμενο.

Η απουσία ισχυρής εφεδρείας εγγύτατα του Κ.Α. Καμελάρ, όξυνε τη δυσμενή κατάσταση που είχε διαμορφωθεί επί του Κέντρου τούτου, με αποτέλεσμα αφ’ ενός το Ι/35 Τάγμα να συνεχίσει να μάχεται άνευ ενισχύσεως επί πέντε ώρες από την έναρξη της εχθρικής επίθεσης και αφ’ ετέρου να απουσιάζει η δυνατότητα εκτόξευσης άμεσης αντεπίθεσης για την εκδίωξη του αντιπάλου από τις θέσεις που κατέλαβε. Η αδυναμία αυτή επέτρεψε στον αντίπαλο να σταθεροποιηθεί επί των καταληφθέντων υψωμάτων Ποϊραλικαγιά, Κιουτσούκ Τεπέ και του Μαύρου Βράχου.

Η Τουρκική διοίκηση κατά την πρώτη περίοδο της επιθέσεως εναντίον του Κ.Α. Καμελάρ επέδειξε ατολμία, συντηρητισμό και υπερβολική επιφυλακτικότητα μολονότι διέθετε τερατώδη υπεροχή έναντι των εκεί αμυνομένων Ελληνικών δυνάμεων.

Τελικά τα σημαντικότερα προβλήματα που σημάδεψαν κατά τρόπο καταθλιπτικά ανεπανόρθωτο την αμυντική μάχη επί του Κ.Α. Καμελάρ ήταν η (ανόητη) χάραξη της αμυντικής γραμμής επί μειονεκτικού αμυντικά εδάφους, η περιορισμένη σε έκταση και ατελής σε ποιότητα οχύρωση της επιλεγείσας αμυντικής γραμμής, παρά την παραμονή των δυνάμεων σε αυτή επί ένα έτος, η απουσία ισχυρής εφεδρείας εγγύτατα του Κ.Α. Καμελάρ ώστε να είναι δυνατή η εκτόξευση άμεσης αντεπίθεσης για την αποκατάσταση της τοποθεσίας και η αχαρακτήριστη «σιγή» του Πεδινού και Βαρέως Πυροβολικού της IV Μεραρχίας από την διεξαγόμενη κρίσιμης σημασίας μάχη επί του Κ.Α. Καμελάρ. Καταλύτης που όξυνε τις παραπάνω μειονεξίες υπήρξε η παρατεταμένη αδράνεια που προηγήθηκε της Τουρκικής επιθέσεως, πράγμα που οδήγησε τις διοικήσεις σε μία οδυνηρή μακαριότητα, τελικό αποτέλεσμα της οποίας ήταν η εύκολη επίτευξη στρατηγικού αιφνιδιασμού από τους Τούρκους σε βάρος των Ελληνικών διοικήσεων.

Υποσημειώσεις:

[1] Το υψόμετρο των 1710 μ. προκύπτει από τους χάρτες Google. Το πιθανότερο το υψόμετρο είναι 1719 μ..

[2] Οι Τούρκοι κατείχαν και είχαν οργανώσει αμυντικά το Μεγάλο Καλετζίκ (δηλαδή το Κοτσά Τεπέ). Όμως τα δεσπόζοντα υψώματα που βρίσκονταν βόρεια του Κοτσά Τεπέ και νότια της κατεχόμενης από τους Έλληνες τοποθεσίας αποτελούσαν ένα οιονεί ουδέτερο έδαφος και ως εκ τούτου η μεταφορά επ’ αυτών των δεσποζόντων υψωμάτων της κύριας γραμμής αντιστάσεως του Υποτομέα Καλετζίκ μπορούσε (και επιβαλλόταν) να γίνει εύκολα και άνευ μάχης. Όμως ούτε ο Τρικούπης, ούτε ο διοικητής και ο επιτελάρχης της IV Μεραρχίας, ούτε ο διοικητής του 35ου Συντάγματος μπόρεσαν να αντιληφθούν τη μεγάλη σημασία που είχαν τα υψώματα Μπέη Τεπέ για τον αμυντικό αγώνα των Ι και IV Μεραρχιών, με αποτέλεσμα να μη διατάξουν τη μεταφορά της αμυντικής γραμμής του Υποτομέα Καλετζίκ επί των εν λόγω υψωμάτων ώστε να ευθυγραμμιστεί το μέτωπο της IV Μεραρχίας με αυτό της Ι Μεραρχίας και να εξαλειφθεί έτσι το υφιστάμενο τεράστιο κενό μεταξύ των δύο Μεραρχιών.

[3] Στη σελίδα 69 του 7ου τόμου της ΔΙΣ/ΓΕΣ με τίτλο «Υποχωρητικοί αγώνες των Α΄ και Β΄ Σωμάτων Στρατού» αναφέρεται ότι για κάθε πυροβόλο διατίθονταν 100 βλήματα. Η άποψη αυτή είναι εντελώς λανθασμένη τουλάχιστον σε ότι αφορά την Πυροβολαρχία υπό τον Υπολοχαγό Ραυτόπουλο. Ο Υπολοχαγός Ραυτόπουλος αναφερόμενος στα διατιθέμενα από την Πυροβολαρχία του βλήματα 65 χλστ. αναφέρει ότι «Πυρομαχικά θέσεως ευρίσκοντο μόνον 100  κατά πυροβόλον … Τα πυρομαχικά Μ.Μ. (Μεταγωγικών Μάχης) αμφοτέρων των Ουλαμών ήσαν πλήρη». Επομένως διατίθονταν 280 βλήματα κατά πυροβόλο.

[4] Είναι τουλάχιστον εξοργιστικό ότι ο διοικητής της IV Μεραρχίας και ο Αρχηγός Πυροβολικού της καταθέτουν ενυπόγραφα τόσο προβληματικές εκτιμήσεις και δηλώσεις. Και τούτο επειδή ο μεν πρώτος ενώ ισχυρίζεται ότι είχε εκτιμήσει ότι σε περίπτωση Τουρκικής επιθέσεως η κυρία προσπάθεια του εχθρού θα στρεφόταν κατά του δεξιού του, αυτός είχε τοποθετήσει το μείζον μέρος των δυνάμεων πεζικού και πυροβολικού που διέθετε στο αριστερό του, ο δε δεύτερος επειδή καταθέτει ότι 24 πυροβόλα μπορούσαν να δώσουν πυρά προς υποστήριξη του Κ.Α. Καμελάρ, ενώ οι τομείς βολής του πεδινού και βαρέος Πυροβολικού κάλυπταν το αριστερό της Μεραρχίας. Σε κάθε περίπτωση είναι βέβαιο ότι το υπό τις διαταγές της IV Μεραρχίας Πυροβολικό δεν υποστήριξε τον αγώνα που διεξαγόταν στο Κ.Α. Καμελάρ. Όμως μετά την καταστροφή όλοι προσπαθούσαν να αποσείσουν από πάνω τους τις ευθύνες τους για τις σοβαρότατες παραλείψεις τους.

[5] Η αναφερόμενη ώρα (0745) συμπίπτει με την ώρα (0800) που ο διοικητής του 35ου Συντάγματος ανέφερε στην IV Μεραρχία ότι οι Τούρκοι έχουν καθηλωθεί προς της δεύτερης γραμμής αντιστάσεως του Σ.Σ. Μπέλμα.

[6] Υπάρχει μία εμμονή των Ελληνικών διοικήσεων, όλων των βαθμίδων, να αναφέρουν ότι το Τουρκικό Πυροβολικό διέθετε «κυρίως» πυροβόλα ΣΚΟΝΤΑ, πράγμα που πόρρω απέχει της πραγματικότητας. Όλως αντιθέτως προς τα αναφερόμενα φαίνεται ότι ο Τουρκικός  διέθετε ελάχιστα βαρέα πυροβόλα ΣΚΟΝΤΑ, τουλάχιστον πολύ λιγότερα από αυτά που διαθέταμε εμείς. Στην τελική επίθεση ο Τουρκικός Στρατός χρησιμοποίησε άπαν το παρ’ αυτού διατιθέμενο βαρύ Πυροβολικό, το οποίο φαίνεται ότι διέθετε μόνο 8 πυροβόλα ΣΚΟΝΤΑ των 105 χλστ. και 4 πυροβόλα ΣΚΟΝΤΑ των 150 χλστ, τα οποία και χρησιμοποίησε για την υποστήριξη της επίθεσης του κατά του Καλετζίκ. Σε κανένα άλλο σημείο από το Κ.Α. Χασάν Μπελ μέχρι το αριστερό της IV Μεραρχίας, όπου επιτέθηκαν οι Τούρκοι, δεν αναφέρεται στην Τουρκική ΔΙΣ η χρησιμοποίηση βαρέων πυροβόλων ΣΚΟΝΤΑ. Είναι εντελώς άγνωστο αν το Τουρκικό Πυροβολικό διέθετε εν χρήσει πυροβόλα  ΣΚΟΝΤΑ  75 χλστ. και πόσα. Η Στρατιά Μικράς Ασίας διέθετε 3 Μοίρες Πυροβολικού εξοπλισμένες με 24 πυροβόλα ΣΚΟΝΤΑ των 105 χλστ. (8 πυροβόλα κατά Μοίρα), εκ των οποίων καμία δεν βρισκόταν στην περιοχή νότια του Αφιόν, και 1 Μοίρα Βαρέως Πυροβολικού εξοπλισμένη με 11 βαρέα πυροβόλα ΣΚΟΝΤΑ των 150 χλστ., η οποία όμως είχε διατεθεί στο Δ΄ Σώμα Στρατού για να «καταστρέψει τα Θεοδοσιανά τείχη» της Κωνσταντινούπολης. Θεωρώ ως πιθανότερη εκδοχή της εδραιωμένης αντίληψης στις Ελληνικές διοικήσεις περί της διάθεσης από το Τουρκικό Πυροβολικό «μόνο» πυροβόλων ΣΚΟΝΤΑ, την αποτελεσματική και «σοφή» χρησιμοποίηση του Πυροβολικού από τους Τούρκους. Άλλωστε ο πολύ μελετημένος τρόπος που χρησιμοποίησαν οι Τούρκοι το Πυροβολικό τους κατά την τελική επίθεση το αποδεικνύει. Πιστεύει κάποιος ότι μπορεί να έχουμε γίνει σοφότεροι;

[7] Η αναφορά του διοικητή του 35ου Συντάγματος περί της συγκέντρωσης των πυρών του Τουρκικού Πυροβολικού, ταυτίζεται με τα αναφερόμενα από την Τουρκική ΔΙΣ για τη διεξαγωγή της μάχης.

[8] Η θέση «Μάτι» δεν προσδιορίζεται στο υπάρχον σχεδιάγραμμα του Αμυντικού τομέα της IV Μεραρχίας. Κατά την άποψη του γράφοντος είναι το ύψωμα Ποϊραλικαγιά (ύψ. 1710).

[9] Όλοι μετά την καταστροφή, δηλαδή οι διοικητές της IV Μεραρχίας και του 35ου Συντάγματος, καθώς και ο Αρχηγός του Πυροβολικού της Μεραρχίας, αναφέρουν στις Εκθέσεις ή τις καταθέσεις τους ότι είχαν εκτιμήσει ότι ο εχθρός θα έστρεφε την κυρία του προσπάθεια κατά του δεξιού της Μεραρχίας και του μεταξύ της Ι και IV Μεραρχίας υπάρχοντος κενού, αλλά ουδέν είχαν πράξει πριν τη μάχη για να υποστηρίξουν την εκτίμηση τους, αν εξαιρέσουμε το διοικητή του 35ου Συντάγματος που τις πρώτες πρωινές ώρες ενίσχυσε το Ι/35 Τάγμα δια ενός Λόχου.

[10] Στη διαταγή του Α΄ Σώματος Στρατού περί ανόδου του Συνταγματάρχη Πλαστήρα μετά Τάγματος και Πυροβολαρχίας στις θέσεις εφεδρείας του Υποτομέα Καλετζίκ διαπιστώνεται η περιορισμένη αντίληψη που διέθετε το Α΄ Σώμα Στρατού για την εδαφική διαμόρφωση του Τομέα της IV Μεραρχίας. Το Σώμα είχε ενημερωθεί από την IV Μεραρχία ότι η κυρία προσπάθεια του εχθρού κατευθυνόταν στην άλωση του Κ.Α. Καμελάρ, δηλαδή του Καλετζίκ. Παρά ταύτα διέταζε το Συνταγματάρχη Πλαστήρα να ανέλθει στο Καλετζίκ και από εκεί να μεταβεί λίγο ανατολικότερα όπου βρισκόταν η θέση της εφεδρείας του 35ου Συντάγματος και όχι να παραμείνει επί του Καλετζίκ όπου βρισκόταν η θέση του Σταθμού Διοικήσεως του Κ.Α. Καμελάρ και διεξαγόταν η κύρια αμυντική μάχη. Παρατηρούμε ακόμη το πόσο καθυστερημένη ήταν η αντίδραση του Α΄ Σώματος Στρατού στο αίτημα της IV Μεραρχίας να της διατεθεί το Απόσπασμα Πλαστήρα. Το Σώμα μολονότι από την έναρξη σχεδόν της Τουρκικής επιθέσεως έχει αναγνωρίσει την ανάγκη διάθεσης του Αποσπάσματος Πλαστήρα στην IV Μεραρχία, μόλις την 8η πρωινή ώρα εξέδωσε τη διαταγή για τη διάθεσή του Αποσπάσματος.

[11] Στο Σχέδιο Άμυνας της IV Μεραρχίας και στην παράγραφο ΙΧ, «Διεξαγωγή της Αμύνης», προβλεπόταν ότι «παν τμήμα του εδάφους καταλαμβανόμενον υπό του εχθρού ανακαταλαμβάνεται αμέσως υπό των τοπικών εφεδρειών δι’ αντεπιθέσεως ενεργουμένης αμέσως πριν ή ο εχθρός προλάβη να εγκατασταθή σταθερώς. … η προβλεπομένη χρήσις της εφεδρείας της Μεραρχίας έσται: α) Προς απόκρουσιν του επιτεθησομένου εχθρού κατά του Κ.Α. Καμελάρ δι’ αντεπιθέσεως. …». Ο καθείς μπορεί να αντιληφθεί πόσο εκτός πραγματικότητας βρίσκονταν οι εκτιμήσεις και οι προθέσεις της IV Μεραρχίας και ασφαλώς και των υφισταμένων της. Μετρούσε τον εχθρό με τα δικά της μέτρα. Δεν μπορούσε, ενδεχομένως και δεν ήθελε να αντιμετωπίσει το δυσμενέστερο σενάριο που έλεγε ότι μπορεί να «άνοιγαν και οι πύλες της κολάσεως». Η αδράνεια ενός έτους φάνηκε ικανή να οδηγήσει στη μακαριότητα και τον εφησυχασμό μία ολόκληρη Μεραρχία. Η απάντηση στα δύσκολα ήταν «ο κυκλών κυκλούται». Η IV Μεραρχία αρνήθηκε να μεταφέρει την αμυντική της γραμμή 2 χλμ νοτιότερα, επί των δεσποζόντων υψωμάτων Μπέη Τεπέ και Haticekiran, επειδή δεν διέθετε (λέει) συρματόπλεγμα και δεν θα διευκολυνόταν ο ανεφοδιασμός της… Και ακόμη μολονότι βρισκόταν στην ίδια τοποθεσία επί ένα χρόνο ούτε άνοιξε δρομολόγια για να μεταφέρει το Πεδινό και Βαρύ Πυροβολικό της στο Καμελάρ ώστε να μπορεί να υποστηρίξει αποτελεσματικά τον αμυντικό αγώνα των εκεί δυνάμεων, αλλ’ ούτε οχύρωσε ισχυρά τις αμυντικές γραμμές και ειδικότερα δεν κατασκεύασε ισχυρά σκέπαστρα προστασίας του προσωπικού από το βομβαρδισμό του Τουρκικού πυροβολικού. Οι Τούρκοι όμως κατόρθωσαν να ανοίξουν δρομολόγια εντός ολίγων ημερών για να μεταφέρουν το Πεδινό και Βαρύ Πυροβολικό τους σε απόσταση 4 χλμ από τη γραμμή αντιστάσεως της IV Μεραρχίας.  Τελικά όταν ο διοικητής του 35ου Συντάγματος είδε «να ανοίγουν οι πύλες της κολάσεως», το μόνο που μπορούσε να κάνει ήταν να αναφέρει το «άνοιγμα των πυλών της κολάσεως» στον Μέραρχο και να διατάξει το κατακερματισμένο Ι/35 Τάγμα να αντεπιτεθεί με τον εφεδρικό του Λόχο εναντίον των 3 Τουρκικών Ταγμάτων που κατέλαβαν την Ποϊραλικαγιά το Κιουτσούκ Τεπέ και το Μαύρο Βράχο υποστηριζόμενα από τα πυρά 42 πυροβόλων.

[12] Σε κάθε Τάγμα Πεζικού προβλέπονταν 25 αξιωματικοί, ένας αριθμός που ουδέποτε επετεύχθη κατά την Μικρασιατική Εκστρατεία

[13] Ακόμη μία αναφορά για την πλημμελή οχύρωση της τοποθεσίας του Κ.Α. Καμελάρ

[14] Την τακτική αυτή ακολούθησαν οι Τούρκοι κατά τη διεξαγωγή του αμυντικού τους αγώνα ανατολικά του ποταμού Σαγγάριου.