Η θεωρία του Πολέμου Ελιγμών

του Ουίλλιαμ Λιντ

Σε συνέχεια του κειμένου του φαν Κρέφελντ σχετικά με τον «Πόλεμο Ελιγμών» που ήδη αναρτήθηκε, αναρτάται ένα ακόμη σχετικό κείμενο. Πρόκειται για κείμενο του Ουίλλιαμ Λιντ από βιβλίο  που έγραψε για το αμερικανικό Σώμα των Πεζοναυτών με αντικείμενο αυτό ακριβώς το θέμα.

Ο λόγος της παρουσίασης είναι ότι ο «Πόλεμος Ελιγμών» δεν αποτελεί μια μαθηματική έννοια που να μπορεί να προσδιοριστεί επακριβώς. Από την άλλη, δεν πρόκειται για κάποιο φάντασμα ή θεωρητική κατασκευή χωρίς περιεχόμενο. Πρόκειται για μία χρήσιμη αφαίρεση που αφορά τη στρατιωτική νοοτροπία – οργανωτική και επιχειρησιακή. Ο καλύτερος τρόπος να φωτιστεί είναι να δοθούν όσο το δυνατόν περισσότερες παρουσιάσεις και συζητήσεις (και άρα, εκδοχές) του όρου, καθώς και (προσεχώς) ιστορικά παραδείγματα. Και, φυσικά, ακολουθεί η συζήτηση για τις προϋποθέσεις και τις απαιτήσεις του.

Ο εμπνευστής της τακτικής της Λοξής Φάλαγγας: ο Θηβαίος Επαμεινώνδας

Ο Πόλεμος Ελιγμών δεν είναι κάτι καινοφανές. Πιθανότατα ανάγεται στην πρώτη φορά που ο άνθρωπος των σπηλαίων αιφνιδίασε έναν αντίπαλό του από πίσω, αντί να τον αντιμετωπίσει ρόπαλο-προς-ρόπαλο. Η πρώτη σαφής περίπτωση που καταγράφεται στην ιστορία είναι η μάχη των Λεύκτρων το 371 π.Χ. Οι Θηβαίοι κέρδισαν τη μάχη εκείνη χάρις σε ένα αιφνιδιαστικό πλήγμα εναντίον του δεξιού πλευρού της άκαμπτης Σπαρτιατικής Φάλαγγας. Η νίκη του Αννίβα επί των Ρωμαίων στις Κάννες το 216 π.Χ., μία από τις πιο αποφασιστικές τακτικές νίκες όλων των εποχών, ήταν παράδειγμα πολέμου ελιγμών. Η σύγχρονη ιστορία προσφέρει πολλά παραδείγματα: ο Ρόουζκρανς στη Σατανούγκα, ο Γκράντ στο Βίκσμπουργκ, ο Τζάκσον στην εκστρατεία της Κοιλάδας κατά τον Αμερικανικό Εμφύλιο, οι γερμανικές τακτικές διείσδυσης κατά την επίθεση του 1918, ο Κεραυνοβόλος Πόλεμος του Β’ ΠΠ, και η επίθεση του στρατηγού Σαρόν με τη διάσχιση της Διώρυγας του Σουέζ το 1973.

Γιατί είναι όλα αυτά περιπτώσεις «Πολέμου Ελιγμών»; Τι είναι ο «ελιγμός»; Μερικές φορές η λέξη «ελιγμός» χρησιμοποιείται ως συνώνυμο της κίνησης, όπως σε αναφορές σε «πυρ και ελιγμό» (σ.τ.μ.: ο αμερικανικός τρόπος διατύπωσης του ελληνικού όρου «πυρ και κίνηση») στην τακτική μικρών κλιμακιών. Ένας παραδοσιακός ορισμός δίνεται από τον σοβιετικό συνταγματάρχη Φ.Δ. Σβερντλώφ σε μια πρόσφατη (σ.τ.μ: το 1985) μελέτη «Τακτικοί Ελιγμοί». «Ελιγμοί […] είναι η οργανωμένη κίνηση στρατευμάτων (δυνάμεων) κατά τη διάρκεια στρατιωτικών επιχειρήσεων σε έναν νέο άξονα (γραμμή) και περιοχή με σκοπό να λάβουν πλεονεκτική θέση ως προς τον εχθρό προκειμένου να επιφέρουν αποφασιστικό πλήγμα».

Αλλά όταν χρησιμοποιείται στον όρο «Πόλεμος Ελιγμών», ο ελιγμός σημαίνει πολύ περισσότερα. Είναι ότι όλες αυτές οι περιπτώσεις, τα Λεύκτρα, οι Κάννες, το Βίκσμπουργκ, η γερμανική επίθεση του 1918, η διάβαση της Διώρυγας του Σουέζ, έχουν κοινό. Η θεωρία του «Πολέμου Ελιγμών» πρέπει να απαντά σε ένα ερώτημα: ποια ήταν η ουσία της επιτυχίας σε όλες αυτές τις περιπτώσεις;

Μόνο πρόσφατα προτάθηκε από κάποιον μια πειστική απάντηση. Πρόκειται για τον απόστρατο σμήναρχο της Αμερικανικής Αεροπορίας και χειριστή μαχητικών Τζων Μπόυντ. Ο σμήναρχος Μπόυντ ξεκίνηση την ανάπτυξη της θεωρίας του Πολέμου Ελιγμών όχι από τις χερσαίες μάχες αλλά από την μελέτη εικονικών αερομαχιών (που διεξήχθησαν στην Α.Β. Νέλλις το 1974) που τον οδήγησαν πίσω στη μελέτη των αεροπορικών μαχών στον Πόλεμο της Κορέας. Οι αμερικανοί αεροπόροι ήταν πολύ επιτυχείς στη σύγκρουση αυτή. Πέτυχαν λόγο καταρρίψεων 10:1 έναντι των Βορειοκορεατών και Κινέζων αντιπάλων τους. Ο Σμήναρχος Μπόυντ ξεκίνησε τη μελέτη του με το ερώτημα: «Πως και γιατί τα πήγαμε τόσο καλά;»

Παρατήρησε ότι σε πολλά παραδοσιακά κριτήρια μέτρησης επιδόσεως αεροσκαφών, το βασικό κομμουνιστικό μαχητικό, το Mig-15, ήταν ανώτερο από το αμερικανικό F-86. Μπορούσε να αναρριχηθεί και να επιτυχύνει γρηγορότερα και είχε καλύτερο παρατεταμένο ρυθμό στροφής. Αλλά σε δύο λιγότερο προφανή κριτήρια επίδοσης, το F-86 ήταν πολύ ανώτερο από το Mig-15. Πρώτον, ο χειριστής του μπορούσε να βλέπει προς τα έξω πολύ καλύτερα. Η δακρυόσχημη καλύπτρα του F-86 έδινε στον πιλότο πολύ καλή όραση προς τα έξω, ενώ η χωνευτή καλύπτρα του Mig καθιστούσε δύσκολη την όραση προς τα έξω. Δεύτερον, τα F-86 είχαν μεγάλης ισχύος και και μεγάλης αποτελεσματικότητας υδραυλικά χειριστήρια, ενώ τα Mig-15 όχι. Αυτό σήμαινε ότι ενώ τα Mig-15 μπορούσαν να εκτελέσουν πολλές μεμονωμένες ενέργειες – συμπεριλαμβανομένης της ανόδου, επιτάχυνσης και στροφής – καλύτερα από το F-86, το F-86 μπορούσε να περάσει από τη μία ενέργεια στην άλλη πολύ πιο γρήγορα από το Mig.

F-86 (αριστερά) και Mig 15 (δεξιά).

Εκμεταλλευόμενοι αυτά τα δύο στοιχεία υπεροχής, οι αμερικανοί χειριστές ανέπτυξαν μία τακτική προσέγγιση που εξανάγγαζε τα Mig σε μια σειρά ενεργειών. Κάθε φορά που η ενέργεια άλλαζε, το F-86 αποκτούσε ένα χρονικό πλεονέκτημα επειδή ο αμερικανός χειριστής μπορούσε να δει ταχύτερα πως είχε μεταβληθεί η κατάσταση και μπορούσε πιο γρήγορα να μεταθέσει το αεροσκάφος του σε καινούργια κατάσταση. Με κάθε αλλαγή, η αντίδραση του Mig γινόταν όλο και λιγότερο εύστοχη, μέχρι που η αντίδραση του Mig ήταν τόσο άστοχη που έδινε στο F-86 μία καλή ευκαιρία βολής. Συχνά φαινόταν ο χειριστής του Mig να αντιλαμβάνεται τι συνέβαινε και να πανικοβάλλεται, γεγονός που καθιστούσε το έργο του F-86 ακόμη πιο εύκολο.

Ο μακαρίτης σμήναρχος Μπόυντ άρχισε να εξετάζει τον χερσαίο πόλεμο για να δει αν υπήρχαν περιπτώσεις παρόμοιες με αυτές που είχε διαπιστώσει στον αεροπορικό πόλεμο πάνω από την Κορέα. Ανακάλυψε ότι το ίδιο πράγμα είχε συμβεί σε μάχες, εκστρατείες και πολέμους όπως τα Λεύκτρα, το Βίκσμπουργκ και η Γαλλία το 1940. Η μία πλευρά είχε εμφανίσει στην άλλη μία αναπάντεχη αλλαγή ή σειρά τέτοιων αλλαγών στην οποία αυτή δε μπορούσε να προσαρμοστεί εγκαίρως. Ως αποτέλεσμα, αυτή ηττάτο, και γενικώς ηττάτο με μικρό κόστος για τον νικητή. Συχνά, το ηττώμενο μέρος ήταν φυσικώς ισχυρότερο από τον νικητή. Και συχνά φαινόταν να σημειώνεται το ίδιο είδος πανικού και παράλυσης που εμφάνιζαν οι Βορειοκορεάτες και Κινέζοι χειριστές.

Ο σμήναρχος Μπόυντ αναρωτήθηκε τι κοινό είχαν όλες αυτές οι περιπτώσεις. Η απάντησή του ήταν αυτό που σήμερα αποκαλείται «Θεωρία του Μπόυντ», που είναι η θεωρία του Πολέμου Ελιγμών. Η παρουσίαση της θεωρίας από τον Μπόυντ, αποκαλούμενη «Υποδείγματα Συγκρούσεων» παίρνει πάνω από πέντε ώρες. Όμως, με κίνδυνο να παραλειφθούν κάποια από τα πιο λεπτά σημεία της, καθώς και τα ιστορικά στοιχεία που υποστηρίζουν τη θεωρία, μπορεί να συνοψιστεί στα εξής:

Κάθε σύγκρουση μπορεί να θεωρηθεί ως ανταγωνιστικοί ως προς το χρόνο κύκλοι παρατήρησης-προσανατολισμού-απόφασης-δράσης. Κάθε μέρος σε μια σύγκρουση ξεκινά παρατηρώντας. Παρατηρεί τον εαυτό του, το φυσικό του περιβάλλον και τον αντίπαλό του. Βάσει των παρατηρήσεων αυτών προσανατολίζεται, δηλαδή δημιουργεί μια νοητή εικόνα ή «στιγμιότυπο» της κατάστασης. Βάσει του προσανατολισμού αυτού προβαίνει σε μία απόφαση. Εν συνεχεία θέτει την απόφαση σε εφαρμογή, δηλαδή ενεργεί. Εν συνεχεία, επειδή υποθέτει ότι η ενέργειά του έχει μεταβάλει την κατάσταση, παρατηρεί εκ νέου, και ξεκινά τη διαδικασία από την αρχή. Οι ενέργειές του ακολουθούν τον κύκλο αυτό, γνωστό και ως «κύκλο του Μπόυντ» ή «κύκλο OODA».

Εάν η μία πλευρά σε μία σύγκρουση μπορεί να διατρέχει συστηματικά τον κύκλο Μπόυντ ταχύτερα από την άλλη, κερδίζει ένα τεράστιο πλεονέκτημα. Μέχρι να ενεργήσει η πιο αργή πλευρά, η ταχύτερη κάνει κάτι διαφορετικό από ότι αυτή παρατήρησε, και η ενέργειά της είναι άστοχη. Με κάθε κύκλο, η ενέργεια της πιο αργής πλευράς είναι άστοχη κατά ένα μεγαλύτερο χρονικό περιθώριο. Αν και επιδιώκει απεγνωσμένα να κάνει κάτι που θα πετύχει, κάθε ενέργεια είναι λιγότερο χρήσιμη από την προηγούμενή του· μένει όλο και πιο πίσω. Τελικώς, παύει να είναι αποτελεσματικός.

Αυτό συνέβη με τους Σπαρτιάτες στα Λεύκτρα, με τους Ρωμαίους στις Κάννες, τους Γάλλους το 1940 και τους κομμουνιστές χειριστές πάνω από την Κορέα. Μερικές φορές αρκούσε μία ενέργεια, όπως η επίθεση της Λοξής Φάλαγγας των Θηβαίων στα Λεύκτρα. Άλλοτε, όπως στον Κεραυνοβόλο Πόλεμο ή στον αεροπορικό πόλεμο στην Κορέα, απαιτείται ένας αριθμός από κύκλους Μπόυντ. Αλλά είτε μέσω μιας μοναδικής ενέργειας είτε ενός μεγάλου αριθμού ενεργειών, η ουσία του τι συνέβη είναι η ίδια.

Η θεωρία του Μπόυντ προσδιορίζει τι σημαίνει η λέξη «ελιγμός» στο πλαίσιο του «Πολέμου Ελιγμών». Ελιγμός σημαίνει να προηγείσαι του αντιπάλου στους κύκλους Μπόυντ, να είσαι συνεχώς ταχύτερος σε όσους κύκλους Μπόυντ χρειαστεί μέχρι ο αντίπαλος να απωλέσει τη συνοχή του – μέχρι να μη μπορεί πλέον να πολεμήσει ως μία αποτελεσματική, συνεκτική δύναμη.

Κάποιες φορές ένας αντίπαλος που έχει μείνει πίσω σε κύκλους Μπόυντ πανικοβάλλεται ή παγώνει. Αυτό είναι το ιδανικό αποτέλεσμα για τον νικητή, γιατί ένας πανικόβλητος ή παθητικός αντίπαλος μπορεί να εξοντωθεί ή να αιχμαλωτιστεί με το ελάχιστο κόστος σε φίλιες απώλειες. Άλλοτε, ο αντίπαλος που έχει χάσει στους ελιγμούς θα συνεχίσει να πολεμά είτε ως άτομα είτε σε μικρές μονάδες. Αλλά επειδή δε μπορεί πλέον να ενεργήσει αποτελεσματικά ως δύναμη, είναι συγκριτικά εύκολο να καταστραφεί. Ένα καλό παράδειγμα πανικόβλητου εχθρού είναι η επιτυχία του Ρόμμελ στη μάχη του Καπορέττο στον Α΄ΠΠ, όπου με δύναμη τάγματος συνέλαβε περίπου 10.000 Ιταλούς αιχμαλώτους. Στις Κάννες, οι Ρωμαίοι συνέχισαν να μάχονται μεμονωμένα. Αλλά και στις δύο περιπτώσεις, η βάση της επιτυχίας ήταν η ίδια: η μία πλευρά ξεπέρασε την άλλη στους κύκλους Μπόυντ.

Αν το αντικείμενο του Πολέμου Ελιγμών είναι να να προχωρείς σε κύκλους Μπόυντ ταχύτερα από τον αντίπαλο, τι απαιτείται να κάνει κανείς για να το επιτύχει; Πως μπορεί κανείς να είναι με συστηματικά ταχύτερος; Μεγάλο μέρος του βιβλίου που ακολουθεί είναι μια προσπάθεια να απαντηθεί αυτή η ερώτηση. Αλλά ως γενική θεωρία αξίζει να εξεταστούν τα ακόλουθα σημεία:

1. Μόνον ένας αποκεντρωμένος στρατός μπορεί να έχει ταχείς κύκλους Μπόυντ. Αν οι παρατηρήσεις πρέπει να διαβιβάζονται προς τα πάνω στην αλυσίδα της ιεραρχίας, να γίνει ο προσανατολισμός και να ληφθούν οι αποφάσεις σε υψηλό επίπεδο κι εν συνεχεία η διαταγή προς ενέργεια πρέπει να διαβιβαστεί προς τα κάτω, ο κύκλος Μπόυντ θα είναι αργός. Όπως παρατήρησε ο ισραηλινός ιστορικός Μάρτιν φαν Κρέφελντ:

Από τον Πλάτωνα μέχρι το ΝΑΤΟ, η ιστορία της διοίκησης στον πόλεμο αποτελεί μια ατελείωτη αναζήτηση βεβαιότητας. Βεβαιότητα σε ό,τι αφορά την κατάσταση και τις προθέσεις των εχθρικών δυνάμεων, βεβαιότητα σε ό,τι αφορά το πλήθος των παραγόντων που συνιστούν το περιβάλλον, από τον καιρό και το έδαφος μέχρι τη ραδιενέργεια και την παρουσία πολεμικών χημικών ουσιών, τελευταίο αλλά καθόλου έσχατο, βεβαιότητα σε σχέση με την κατάσταση και τις δραστηριότητες των φιλίων δυνάμεων. Ιστορικά, οι διοικητές είχαν δύο βασικούς τρόπους για να αντιμετωπίσουν την αβεβαιότητα. Ο ένας ήταν να κατασκευάσουν ένα στρατό αυτομάτων που ακολουθούν τις εντολές ενός μοναδικού ανθρώπου, που τους επιτρέπεται να κάνουν μόνον όσα μπορούν να ελεγχθούν· ο άλλος είναι να σχεδιαστούν οι οργανισμοί και οι επιχειρήσεις κατά τρόπο που επιτρέπει στους πρώτους να εκτελέσουν τις δεύτερες χωρίς την ανάγκη συνεχούς ελέγχου. […] ο δεύτερος τρόπος έχει, σε γενικές γραμμές, αποδειχθεί πιο επιτυχής από τον πρώτο· παρά την εξελισσόμενη επανάσταση στην τεχνολογία που σχετίζεται με τη διοίκηση, πιθανότατα αυτό θα εξακολουθήσει να ισχύει στο μέλλον και, στην πραγματικότητα, για όσο υφίσταται το φαινόμενο του πολέμου.

2. Ο Πόλεμος Ελιγμών σημαίνει όχι μόνον ότι θα αποδεχτείς τη σύγχυση και την αταξία και θα μπορείς να επιχειρείς επιτυχώς στο πλαίσιό τους μέσω της αποκέντρωσης, αλλά και ότι θα προκαλείς σύγχυση και αταξία. Η τακτική «επιρροής της αναγνώρισης» του γερμανικού κεραυνοβόλου πολέμου ήταν εγγενώς άτακτη. Τα προϊστάμενα επιτελεία δε μπορούσαν ούτε να κατευθύνουν ούτε να προβλέψουν την ακριβή οδό προελάσεως. Αλλά η πληθώρα των γερμανικών ωθήσεων αναγνώρισης προκαλούσε γενικευμένη σύγχυση στους Γάλλους το 1940. Καθεμιά αναφερόταν ως νέα επίθεση. Οι γερμανοί έδιναν την εντύπωση ότι βρίσκονται παντού και οι Γάλλοι, που το σύστημά τους απαιτούσε βεβαιότητα πριν ληφθεί οποιαδήποτε απόφαση, παρέλυαν.

3. Όλα τα υποδείγματα, οι συνταγές και οι τύποι θα πρέπει να αποφεύγονται. Ο εχθρός δε θα πρέπει να είναι σε θέση να προβλέπει τις ενέργειές μας. Εάν η τακτική μας ακολουθεί προβλέψιμα υποδείγματα, ο αντίπαλος μπορεί εύκολα να προηγηθεί στον κύκλο Μπόυντ. Εάν μπορεί να προβλέψει τι θα κάνουμε, θα μας περιμένει έτοιμος.

Αυτός είναι ο λόγος που που είναι τόσο δύσκολο το να «διδάξεις» κάποιον να εφαρμόζει πόλεμο ελιγμών. Δεν υπάρχει τύπος που να μπορεί να διδαχθεί. Όταν κάποιος πει: «άσε τα φληναφήματα για τη θεωρία και πες μου απλώς τι πρέπει να κάνω», δε γίνεται να του δοθεί απάντηση. Μπορείς να συζητήσεις για το πώς πρέπει να σκέφτεται, και για κάποιες χρήσιμες τεχνικές. Αλλά δε μπορείς να δώσεις νέα υποδείγματα για να αντικαταστήσουν τα παλιά που ήδη διδάσκονται στις σχολές του Σώματος των Πεζοναυτών (σ.τ.μ.: το έργο αρχικά γράφτηκε για το αμερικανικό Σώματο των Πεζοναυτών).

Ο γερμανός στρατηγός Χέρμαν Μπάλκ

Αντί για μια λίστα ή για ένα βιβλίο συνταγών, ο πόλεμος ελιγμών απαιτεί διοικητές που διαισθάνονται περισσότερα από αυτά που βλέπουν, που αντιλαμβάνονται τις δυνάμεις και τις αδυναμίες – τις δικές τους και του αντιπάλου τους, και που μπορούν να βρούν τις κρίσιμες αδυναμίες του αντιπάλου σε κάθε συγκεκριμένη περίσταση (πράγμα το οποίο σπανίως είναι εύκολο). Πρέπει να είναι σε θέση να δημιουργούν πολλαπλές απειλές και να διατηρούν τον αντίπαλο αβέβαιο ως προς το ποια είναι η πραγματική. Πρέπει να αντιλαμβάνονται τις επιλογές που έχουν μπροστά τους, να δημιουργούν συνεχώς καινούργιες επιλογές και να μεταπίπτουν από επιλογή σε επιλογή ανάλογα με τη διαμόρφωση της κατάστασης. Ο στρατηγός Χέρμαν Μπάλκ, ένας από τους πλέον επιτυχείς στην εφαρμογή του Πολέμου Ελιγμών έλεγε:

Είμαι εναντίον της «σχολικής» προσέγγισης που λέει: «σύμφωνα με τις αντιλήψεις του Γενικού Επιτελείου σε αυτή την περίπτωση πρέπει να κάνεις αυτό κι αυτό». Αντιθέτως, πρέπει να προχωράς αναλόγως με τις προσωπικότητες και τις καταστάσεις που εμπλέκονται. Για παράδειγμα, πρόκειται να επιτεθείς στις 7 το πρωί και κι έχεις δώσει σαφείς αποστολές σε κάθε μια μεραρχία σου: αυτή θα καταλάβει αυτόν τον αντικειμενικό σκοπό, η άλλη θα πιάσει τον άλλον, η τρίτη δεν κάνει τίποτα εκτός από το να προστατεύει το αριστερό σου πλευρό. Στην επόμενη ευκαιρία επιθέσεως μπορεί να έχεις την ίδια ακριβώς κατάσταση αλλά όλα να πρέπει να αλλάξουν τελείως επειδή ο πιο ικανός διοικητής μεραρχίας έχει εν τω μεταξύ σκοτωθεί.

Επομένως, μια από τις πρώτες αρχές πρέπει να είναι: Δε μπορούν να υπάρχουν σταθερά πρότυπα. Κάθε πρότυπο, κάθε υπόδειγμα είναι λανθασμένο. Ποτέ δύο καταστάσεις δεν είναι ίδιες. Ακόμη κι αν κάτι πετυχαίνει την πρώτη φορά, τη δεύτερη φορά ο εχθρός θα έχει προσαρμοστεί. Έτσι, θα πρέπει να σκεφτείς κάτι εκ νέου.

Κανείς δε σκέφτεται να γίνει μεγάλος ζωγράφος απλώς μιμούμενος τον Μιχαήλ Άγγελο. Παρομοίως, δε μπορείς να γίνεις μεγάλος στρατιωτικός ηγέτης απλώς μιμούμενος τον έναν ή τον άλλον. Πρέπει να είναι έμφυτο. Στην τελική ανάλυση, η στρατιωτική διοίκηση είναι μια τέχνη. Κάποιος μπορεί να την κάνει, και οι περισσότεροι δε θα τη μάθουν ποτέ. Σε τελευταία ανάλυση, ο κόσμος δεν είναι γεμάτος ούτε από Ραφαήλ.