Μικρασιατική Εκστρατεία: Η Κατάρρευση του Μετώπου στο Αφιόν Καραχισάρ στις 14 Αυγούστου 1922 – Η Αρχή της Καταστροφής

γράφει ο Αρματιστής

(Ταξίαρχος ε.α. Βασίλειος Λουμιώτης)

«Αφιόν Καραχισάρ»

Το παρόν κείμενο έχει καθαρά επετειακό χαρακτήρα και αναφέρεται συνοπτικά σε ένα πολύ μικρό μέρος των γεγονότων που εξελίχθηκαν το διήμερο μεταξύ 13 και 14 Αυγούστου 1922 (σύμφωνα με το Παλαιό Ημερολόγιο), ή 26-27 Αυγούστου (σύμφωνα με το Νέο Ημερολόγιο) κατά το οποίο διεξήχθη η μάχη παρά τω Αφιόν Καραχισάρ για την απόκρουση της μεγάλης τουρκικής επίθεσης, που είχε σαν τελικό αποτέλεσμα τη συντριπτική ήττα της Στρατιάς Μικράς Ασίας, την αποχώρηση του Ελληνικού Στρατού από τη Μικρά Ασία και τη καταστροφή του Μικρασιατικού Ελληνισμού.

Τα γεγονότα εκείνου του διημέρου περιγράφονται κατά τρόπο ιδιαίτερα λεπτομερειακό σε έκδοση της Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού με τίτλο «Υποχωρητικοί Αγώνες των Α’ και Β’ Σωμάτων Στρατού». Το αναφερόμενο πόνημα συγγράφηκε το 1962 όταν Διευθυντής της ΔΙΣ ήταν ο στρατηγός Κ. Κανελλόπουλος, αυτόπτης μάρτυρας των τότε γεγονότων, όταν ως λοχαγός Μηχανικού υπηρετούσε στο ΙΙΙ Γραφείο του Α’ Σώματος Στρατού (ΣΣ), που είχε την ευθύνη της άμυνας της Εξέχουσας του Αφιόν Καραχισάρ. Ο στρατηγός Κανελλόπουλος είναι επίσης και ο συγγραφέας ενός σημαντικού βιβλίου με τίτλο «Η Μικρασιατική Ήττα». Όταν συγγράφηκε ο αναφερόμενος τόμος της ΔΙΣ δεν είχαν περάσει πολλά χρόνια από την Καταστροφή, τα ίχνη του Διχασμού ήταν ακόμη έντονα στην ελληνική κοινωνία και έτσι οι συγγραφείς αποφεύγουν να «ξύσουν πληγές» και περιορίζονται στην εξιστόρηση των γεγονότων – κατά τρόπο ιδιαίτερα γλαφυρό – τα οποία και συνεχώς τεκμηριώνουν. Ο κάθε καλοπροαίρετος μελετητής εκείνων των γεγονότων μπορεί πίσω από τις γραμμές να αντιληφθεί ευθύνες και αδυναμίες αφ’ ενός του στρατιωτικού οργανισμού και αφ’ ετέρου των πρωταγωνιστών.

Σκοπός

Σκοπός του παρόντος κειμένου είναι να περιγραφούν σε πολύ γενικές γραμμές:

• Η κατάρρευση της αμυντικής τοποθεσίας της εξέχουσας νοτίως του Αφιόν Καραχισάρ.
• Οι συνθήκες κάτω από τις οποίες ο διοικητής του Α’ Σώματος Στρατού (ΣΣ) υποστράτηγος Τρικούπης εξέδωσε στις 14 Αυγούστου 1922 (π.η.) τη διαταγή για γενική σύμπτυξη των περί το Αφιόν ελληνικών δυνάμεων.
• Οι αιτίες διάλυσης της IVης Μεραρχίας.
• Ορισμένα κρίσιμα γεγονότα προ και μετά την έκδοση της διαταγής συμπτύξεως που είχαν καταλυτική επιρροή στη διάσπαση των Α’ και Β’ ΣΣ σε δύο Ομάδες, οι οποίες στη συνέχεια δεν μπόρεσαν να συντονίσουν τις ενέργειές τους, με αποτέλεσμα η μία – η και ισχυρότερη – να καταστραφεί στο Αλή Βεράν και η άλλη, με διαλυμένο το ηθικό, να στρέψει τα νώτα στον εχθρό και να αναζητήσει τη σωτηρία στη θάλασσα.

Ταυτόχρονα μέσα από το κείμενο θα αναδειχθεί η ανωριμότητα του ελληνικού στρατιωτικού οργανισμού να διαχειριστεί δύσκολες καταστάσεις, πράγμα που – όπως αποδεικνύεται από τη συνέχεια της ιστορικής μας πορείας – αποτελεί βασικό πρόβλημα της Πολιτείας μας.

Παραμονές της Τουρκικής επίθεσης

Αν και η αναφορά στις επιχειρήσεις της 13^ης και 14^ης Αυγούστου 1922 δεν αποτελεί αντικείμενο του παρόντος κειμένου, θα πρέπει να αναφέρουμε ορισμένα γενικά στοιχεία σχετικά με τη τακτική κατάσταση της 13^ης και 14^ης Αυγούστου προκειμένου να γίνουν αντιληπτά τα εξιστορούμενα γεγονότα.

Σχετικές πληροφορίες με τη τοπογραφία της εξέχουσας μπορείτε να δείτε στο σύνδεσμο:

http://mikrasiatikhekstrateia.gr/epixeiriseis/augoustos_septemvrios22/topothesia_tis_Afion)

Η διάταξη των αντιπάλων το βράδυ της 12ης Αυγούστου 1922

Το πρώτο δεκαήμερο του Αυγούστου του 1922 αρχίζουν να καταφθάνουν στη Στρατιά Μικράς Ασίας και στο Α΄ΣΣ πληροφορίες από αυτομόλους και κατασκόπους, που αναφέρονταν σε επικείμενη επίθεση του όγκου των τουρκικών δυνάμεων εναντίον της περιοχής συνδέσμου των Ι και IV Μεραρχιών, όπου υπήρχε ευρύ κενό στην αμυντική διάταξη. Οι αεροπορικές αναγνωρίσεις που εκτελέστηκαν νότια του δεξιού σκέλους της Εξέχουσας καθώς και η επίγεια παρατήρηση διαπίστωσαν ότι απέναντι από το μέτωπο των I και IV Μεραρχιών αναπτύσσονταν μεγάλες εχθρικές δυνάμεις και συγκεντρώσεις πυροβολικού, διεξάγονταν συνεχώς αναγνωρίσεις από ομάδες αξιωματικών και τα χωριά είχαν εκκενωθεί από τους κατοίκους τους. Όλες οι παραπάνω κρίσιμες πληροφορίες, διασταυρούμενες με αυτές των αυτομόλων, κατέτειναν στο συμπέρασμα ότι η τουρκική επίθεση ήταν προ των πυλών. Παρ’ όλο που από την επίγεια παρατήρηση που εκτεινόταν σε μεγάλο βάθος προς τα ανατολικά και τις αεροπορικές αναγνωρίσεις δεν διαπιστωθήκαν ανάλογες κινήσεις και συγκεντρώσεις τουρκικών δυνάμεων ανατολικά της Εξέχουσας – γεγονός που αποτελούσε σημαντική ένδειξη ότι από εκείνη τη περιοχή δεν αναμενόταν κάποια εχθρική ενέργεια – το Α΄ ΣΣ και η

Ο διοικητής της Στρατιάς Μικράς Ασίας, αντιστράτηγος Χατζανέστης

Στρατιά απέτυχαν να εκτιμήσουν το μέγεθος της διαγραφόμενης απειλής κατά του δεξιού σκέλους της Εξέχουσας και ως εκ τούτου δεν έλαβαν κανένα μέτρο στρατηγικού χαρακτήρα για την αντιμετώπισή της, πέραν κάποιων περιορισμένης σημασίας. Μόλις στις 10/8 το Α’ ΣΣ θα ζητήσει από τη Στρατιά τη μεταφορά ενός συντάγματος της VIIης Μεραρχίας πίσω από την Ιη Μεραρχία (η VIIη Μεραρχία βρισκόταν στο Εϋρέτ). Επειδή μέχρι και το μεσημέρι της 11/8 δεν είχε λάβει απάντηση της Στρατιάς, απευθύνθηκε στο Β’ ΣΣ, στο οποίο ανήκε η VIIη Μεραρχία, και ζήτησε την αποστολή συντάγματος της VIIης πίσω από το κενό του Καγιαντιμπί. Το Β’ ΣΣ, αναγνωρίζοντας το επείγον της κατάστασης, θα διατάξει το 22ο Σύνταγμα της VIIης να μετακινηθεί το πρωί της 12/8 στην περιοχή της Ιης Μεραρχίας. Η Στρατιά θα εγκρίνει την υπόψη μετακίνηση το απόγευμα της ιδίας. Επίσης, στις 11/8 ο Τρικούπης ζήτησε από τη Στρατιά τη διάθεση και του υπολοίπου της VIIης Μεραρχίας, αλλά επειδή μέχρι το μεσημέρι της 12/8 δεν είχε λάβει απάντηση της Στρατιάς, απευθύνθηκε στο Β’ ΣΣ ζητώντας την κατεπείγουσα  διάθεση της VIIης Μεραρχίας. Το Β’ ΣΣ θα συμφωνήσει ότι η τουρκική επίθεση είναι προ των πυλών και διατάσσει την VIIη Μεραρχία να μετακινηθεί την 0830 ώρα στις 13/8 στην περιοχή της Ιης.  Η VIIη Μεραρχία θα φθάσει στη πεδιάδα του Μπαλ Μαχμούτ τις μεταμεσημβρινές ώρες της ίδιας μέρας, εξαντλημένη από τη μακρά πορεία κάτω από το καυτό αυγουστιάτικο ήλιο του κεντρικού μικρασιατικού υψιπέδου και τμηματικά λόγω της επιμήκυνσης των φαλάγγων από το μεγάλο αριθμό των βραδυπορούντων.

13 Αυγούστου 1922 – 1^η ημέρα της Τουρκικής επίθεσης

Η Τουρκική επίθεση θα εκτοξευτεί εναντίον του δεξιού σκέλους της εξέχουσας στις 0500 της 13^ης Αυγούστου, με την κυρία προσπάθεια να κατευθύνεται προς τη περιοχή συνδέσμου των Ι και IV Μεραρχιών, όπου εξ αιτίας ελληνικών παραλείψεων αφ’ ενός υπήρχε ευρύ κενό μεταξύ των δύο μεραρχιών και αφ’ ετέρου η αμυντική τοποθεσία της IVης Μεραρχίας είχε χαραχθεί σε έδαφος υποκείμενο του κατεχομένου από τον αντίπαλο. Το κτύπημα θα είναι βίαιο και ισχυρό. Οι Τούρκοι επιδιώκουν να καταλάβουν τα εκατέρωθεν του κενού ισχυρά ερείσματα της ελληνικής αμυντικής τοποθεσίας – αριστερά το Ύψωμα 1710 επί του Καλετζίκ και δεξιά το Ύψωμα Τιλκί Κιρί Μπελ στον Τομέα της Ιης Μεραρχίας – προκειμένου να διευρύνουν το υπάρχον κενό και να κατέλθουν στη πεδιάδα του Μπαλ Μαχμούτ. Εξήντα και πλέον βαρέα Τουρκικά πυροβόλα θα συντρίψουν τις ελληνικές ξερολιθιές στο Καλετζίκ και στο Τιλκί Κιρί Μπελ, θα προκαλέσουν συντριπτικές απώλειες στους υπερασπιστές τους και θα κλονίσουν ανεπανόρθωτα το ηθικό τους.

Υπολείμματα της ελληνικής αμυντικής οργάνωσης επί του Τιλκί Κιρί Μπελ

Το Ι/35 Τάγμα που αμύνεται στο επί του Καλετζίκ Κέντρο Αντιστάσεως (ΚΑ) Καμελάρ, μέσα στις πρώτες ώρες της τουρκικής επίθεσης θα εξαερωθεί, αλλά τα υπολείμματα του θα διατηρήσουν το ύψωμα 1710. Από τις 1000 την άμυνα του ΚΑ Καμελάρ θα την αναλάβει το Απόσπασμα Πλαστήρα (5/42 Σύνταγμα Ευζώνων (ΣΕ) και Μοίρα Ορειβατικού Πυροβολικού), τα τάγματα του οποίου θα ανέλθουν διαδοχικά στην τοποθεσία, με το ΙΙΙ Τάγμα να φθάνει σε αυτή στις 0500 της 14^ης Αυγούστου.

Η ευθύνη της άμυνας των Κέντρων Αντιστάσεως Τιλκί Κιρί Μπελ και Κιλίτς Αρσλάν Μπελ, καθώς και του Σημείου Στηρίγματος (ΣΣ) Καγιαντιμπί, είχε ανατεθεί στο 49^ο Σύνταγμα Πεζικού. Το Σύνταγμα διαθέτει ιστορικό στάσεων, αποτελείται από οπλίτες παλαιών κλάσεων και η πειθαρχία και το ηθικό του δεν είναι και το καλύτερο. Αναφέρεται από το στρατηγό Μπουλαλά, διευθυντή τότε του ΙΙΙ Γραφείου της Ιης Μεραρχίας, ότι η ιδεολογία του «οίκαδε» κυριαρχούσε στο σύνταγμα. Η άποψη του γράφοντος, με βάση την εξέλιξη των πραγμάτων, είναι ότι περισσότερο «διαβρωμένο» ήταν το ηθικό του Ι/49 Τάγματος. Και όμως, στο 49^ο Σύνταγμα, έχουν αναθέσει την άμυνα ενός ζωτικότατου υψώματος της «αχιλλείου πτέρνας της εξέχουσας», όπως αποκαλούταν το μέτωπο των Ι και IV Μεραρχιών. Το επί του Τιλκί Κιρί Μπελ αμυνόμενο Ι/49 Τάγμα, εντός της πρώτης ώρας από τη τουρκική επίθεση θα καμφθεί από τη βολή του εχθρικού πυροβολικού και θα εγκαταλείψει εν διαλύσει το ύψωμα και τα επ’ αυτού πυροβόλα και θα υποχωρήσει στην έδρα του συντάγματος με επικεφαλής τον διοικητή του τάγματος. Ανάλογη συμπεριφορά με αυτή του Ι/49 Τάγματος δεν έδειξαν καθ’ όλη τη διάρκεια του αγώνα τα άλλα 2 τάγματα του Συντάγματος.

Η ελληνική αντίδραση

Η ελληνική διοίκηση θα αιφνιδιαστεί και θα αντιδράσει σπασμωδικά και αναποτελεσματικά. Για να γίνει κατανοητό το τι έγινε και το δεν έγινε, θα πρέπει να αναφερθεί ότι στις επιχειρήσεις οι διοικήσεις επεμβαίνουν στον αγώνα με τέσσερις τρόπους: με διαταγές, με πυρά, με τροποποίηση των ορίων και με την εφεδρεία τους.

Η Στρατιά, ευρισκόμενη στη Σμύρνη, δε διαθέτει άμεση εικόνα της μάχης και ως εκ τούτου αντιδρά με διαταγές που καμιά σχέση δεν έχουν με τη κρίσιμη κατάσταση που διαγράφεται νοτιοδυτικά του Αφιόν και η οποία μεταβάλλεται ραγδαία.

Το Α’ ΣΣ διαθέτει ως εφεδρεία το Απόσπασμα Πλαστήρα και από το πρωί της 13^ης Αυγούστου την VIIη Μεραρχία. Το Απόσπασμα Πλαστήρα θα το διαθέσει με την έναρξη της επιθέσεως στην IVη Μεραρχία, τη δε VIIη Μεραρχία θα τη θέσει υπό τη διοίκηση της Ιης και, στην πράξη, θα την ακυρώσει ως μεγάλη και εμπειροπόλεμη μονάδα, ενώ μπορούσε να της αναθέσει την άμυνα του Τιλκί Κιρί Μπελ περιορίζοντας τον Τομέα της Ιης Μεραρχίας, ή ,αφού την έθεσε υπό τη διοίκηση της Ι, να προσδιορίσει με σαφήνεια στην Ιη Μεραρχία το έργο που έπρεπε να της ανατεθεί. Δυστυχώς, η Ιη Μεραρχία θα χρησιμοποιήσει την VIIη κατά το χειρότερο δυνατό τρόπο. Το Α’ ΣΣ μη διαθέτοντας πλέον εφεδρεία και με την κατάσταση να εξελίσσεται επί τω δυσμενέστερω, θα απευθυνθεί εναγωνίως στη Στρατιά και το Β’ ΣΣ εκλιπαρώντας να του σταλεί η ΙΧη Μεραρχία που βρίσκεται 40 χλμ βορειότερα, αλλά θα αποφύγει επιμελώς καθ’ όλη τη διάρκεια της 13/8 να απαλλάξει το ΙΙΙ/5/42 Τάγμα Ευζώνων από τα καθήκοντα φρουράς στο Αφιόν και να το στείλει στο Καμελάρ όπως ζητά επιμόνως ο Πλαστήρας και αφ’ ετέρου να απλώσει το χέρι του στην οργανική του ΧΙΙη Μεραρχία, μολονότι απέναντί της δεν αναγνωρίστηκαν τουρκικές δυνάμεις και στο μέτωπό της επικρατεί απόλυτη ηρεμία. Μέχρι το τέλος της μάχης που θα διεξαχθεί νοτιοδυτικά του Αφιόν, η ΧΙΙη Μεραρχία δεν θα ρίξει ούτε μια τουφεκιά. Θα πρέπει ακόμη να σημειωθεί ότι η ΧΙΙη Μεραρχία πέραν του οργανικού της ορειβατικού πυροβολικού, διέθετε μία (1) Μοίρα Πεδινού Πυροβολικού των 75 χλστ. (12 πυροβόλα) και μία (1) Μοίρα Σκόντα των 105 χλστ. (8 πυροβόλα). Το Α’ ΣΣ ούτε σε αυτές τις μονάδες δεν θα απλώσει χέρι. Μια ακόμη λεπτομέρεια έχει ιδιαίτερη σημασία: τα καλύτερα πυροβόλα που διέθετε η Στρατιά ήταν 24 Σκόντα 105 χλστ. Ήταν και τα μόνα που μπορούσαν να εκτελέσουν επισκηπτική βολή και ως εκ τούτου ήταν κατάλληλα για τη περιοχή του δεξιού σκέλους της Εξέχουσας όπου το εδαφικό ανάγλυφο ήταν έντονο και όχι για τον Τομέα της ΧΙΙης Μεραρχίας όπου το έδαφος προ του μετώπου της ήταν κατά βάση αναπεπταμένο.

 

Βαρύ οβιδοβόλο 15cm sFH 93 (ή M1893). Γερμανικό οβιδοβόλο από τα οποία η Οθωμανική Αυτοκρατορία απέκτησε 36 πριν από τον Α΄ΠΠ. Διαμέτρημα 149,7 χλστ, Ανύψωση 0 έως +65, Βάρος βλήματος: 41χλγρ. Αρχική ταχύτητα: 280μ/δευτ., Μέγιστο βεληνεκές: 6.050 μ.
Αριστερά, υπηρέτηση του πυροβόλου κατά τη «Μεγάλη Τουρκική Επίθεση» παρουσία του Κεμάλ. Ιδιαίτερης σημασίας η ύπαρξη στερεοσκοπικού τηλεμέτρου.

Στον τομέα της Ιης Μεραρχίας η τουρκική επίθεση αποβλέπει στην κατάληψη του Τιλκί Κιρί Μπελ, υψώματος «φύσει και θέσει ισχυρού», που αν καταληφθεί θα καταρρεύσει ολόκληρη η γραμμή της μεραρχίας. Επιτίθενται εναντίον του με μία μεραρχία ενώ δύο άλλες το περισφίγγουν από τα πλευρά. Απέναντι από το ύψωμα έχουν τάξει δύο συντάγματα βαρέως πυροβολικού, που θρυμματίζουν τις οχυρώσεις από ξερολιθιά. Το επί του Τιλκί Κιρί Μπελ αμυνόμενο Ι/49 Τάγμα, εντός της πρώτης ώρας από την τουρκική επίθεση θα καμφθεί από τη βολή του εχθρικού πυροβολικού, θα εγκαταλείψει εν διαλύσει το ύψωμα και τα επ’ αυτού πυροβόλα και θα υποχωρήσει στην έδρα του συντάγματος με επικεφαλής τον διοικητή του τάγματος. Ανάλογη συμπεριφορά με αυτήν του Ι/49 Τάγματος δεν έδειξαν καθ’ όλη τη διάρκεια του αγώνα τα άλλα δύο τάγματα του Συντάγματος.

Ο διοικτής της Ιης Μεραρχίας, υποστράτηγος Αθανάσιος Φράγκου

Ο διοικητής της Ιης Μεραρχίας θα μεριμνήσει προσωπικά για την ανασυγκρότηση του Ι/49 Τάγματος και στη συνέχεια θα αντεπιτεθεί με τάγματα των εφεδρικών 4ου και 22ου Συνταγμάτων και των Ι και ΙΙ/49 Ταγμάτων για την ανακατάληψη του Τιλκί Κιρί Μπελ. Η αντεπίθεση θα εκτοξευτεί στις 1330 της 13/8 και παρά τη σκληρή αντίδραση των Τούρκων και τις μεγάλες απώλειες, θα καταληφθεί η δεσπόζουσα κορυφογραμμή του Τιλκί Κιρί Μπελ, αλλά οι Τούρκοι δεν θα εκδιωχθούν από τα συρματοπλέγματα. Ενώ αποδεικνύεται ότι το Ι/49 Τάγμα «δεν δύναται» και μάλλον είναι διαλυτικό στοιχείο, η Ιη Μεραρχία θα αποφύγει να το αποσύρει από την πρώτη γραμμή μετά το πέρας της αντεπίθεσης. Αντί να αναθέσει την άμυνα του Τιλκί Κιρί Μπελ που αποτελεί το σπουδαιότερο έρεισμα της αμυντικής της τοποθεσίας στο εμπειροπόλεμο 22ο Σύνταγμα της VIIης Μεραρχίας που έλαβε μέρος με 2 τάγματα στην ανακατάληψη του υψώματος, θα δημιουργήσει επί του Κ.Α. μια μη λειτουργική οργάνωση διοικήσεως των εκεί 5 ταγμάτων. Στην οργάνωση αυτή θέτει τα 2 τάγματα του 22ου Συντάγματος που έλαβαν μέρος στην ανακατάληψη του Τιλκί Κιρί Μπελ υπό τη διοίκηση του διοικητού του ΙΙ/49 Τάγματος! Η VIIη Μεραρχία αντί να χρησιμοποιηθεί συγκεντρωτικά για την επίτευξη αποφασιστικού αποτελέσματος, που στη συγκεκριμένη περίσταση θα ήταν η πλήρης ανακατάληψη και εξασφάλιση του Τιλκί Κιρί Μπελ και του κενού μεταξύ των Ι και IV Μεραρχιών, αφέθηκε με ένα μόνο από τα συντάγματα της και της ανατέθηκε η άμυνα του Χασάν Μπελ που μέχρι εκείνη τη στιγμή άντεχε και απλά χρειαζόταν ενίσχυση. Το 23ο Σύνταγμα της VIIης Μεραρχίας θα σπάσει στα 3 και ο διοικητής του Συντάγματος θα μείνει με ένα τάγμα και με αποστολή τη φρούρηση μιας ημιονικής ατραπού. Η IVη Μεραρχία θα αναθέσει την άμυνα του Καμελάρ στον Πλαστήρα και ύστερα θα κλείσει τα βλέφαρα. Ενώ αντιλαμβάνεται ότι η τουρκική επίθεση αποβλέπει πρωτίστως στην κατάληψη του Υψώματος 1710, θα κρατήσει μέχρι το πρωί της επομένης το εφεδρικό της 11^ο Σύνταγμα στα ανατολικά.

 

14^η Αυγούστου – 2^η ημέρα της Τουρκικής επίθεσης

Τομέας Ιης Μεραρχίας

Στον Υποτομέα του Σινάν Πασά, το Ύψωμα Χασάν Μπελ διατηρούταν σταθερά από τις εκεί δυνάμεις του 5^ου Συντάγματος που είχαν τεθεί από το απόγευμα της 13/8 υπό τη διοίκηση της VIIης Μεραρχίας (-2). Στον Υποτομέα Σαβράν ο διοικητής του 49^ου Συντάγματος διοικεί 10 τάγματα που ανήκαν σε 4 διαφορετικά συντάγματα και οι αντεπιθέσεις που είχε διατάξει η Ιη Μεραρχία δεν είχαν εκτελεστεί. Επί του Τιλκί Κιρί Μπελ βρίσκονταν δύο (2) τάγματα του 22^ου Συντάγματος, δύο (2) τάγματα του 49^ου Συντάγματος και ένα (1) τάγμα του 4^ου Συντάγματος. Επί του Κιλίτς Αρσλάν Μπελ αμύνονταν από ένα τάγμα των 4^ου, 23^ου και 49^ου Συνταγμάτων και στο ΣΣ Καγιαντιμπί από ένα (1) τάγμα των 4^ου και 22^ου Συνταγμάτων. Αυτό το ετερόκλητο μίγμα δυνάμεων στα ΚΑ και το ΣΣ, που δεν διέθετε οργανικούς δεσμούς, εκπαίδευση, ηθικό και τελούσε υπό τη διοίκηση άλλων διοικητών, δεν ενέπνεε καμιά εμπιστοσύνη για τη συνέχεια του αμυντικού αγώνα. Τρεις διοικήσεις συνταγμάτων είχαν στη πράξη καταργηθεί.

Ο Τομέας της Ιης Μεραρχίας κατά τις 14/8 (Παλ. Ημερ).

Στις 0830 τα 3 τάγματα που αμύνονταν στο ανατολικό τμήμα του Τηλκί Κηρί Μπελ «κλονισθέντα υποχώρησαν και ανασυντάχθηκαν στις θέσεις του πυροβολικού». Στις 1130 το Ι/4 τάγμα και τα υπολείμματα του Ι/49 τάγματος που αμύνονταν στο δυτικό τμήμα του Τηλκί Κηρί Μπελ «κλονισθέντα ανετράπησαν και ετράπησαν προς τα πίσω εν πλήρη αταξία. Πάσαι αι προσπάθειαι προς συγκράτησιν αυτών από τον διοικητή της Μεραρχίας υποστράτηγο Φράγκου, απέβησαν μάταιαι». Μεγάλος αριθμός οπλιτών του 49^ου Συντάγματος είχε αυτοτραυματιστεί στο αριστερό χέρι, ώστε η δειλία τους να τύχει και διακομιδής. Στις 1300 θα εγκαταλείψουν το Τιλκί Κιρί Μπελ και τα υπολειπόμενα 3 τάγματα που με δυσκολία συγκρατούνταν στο ανατολικό τμήμα του υψώματος. Η πτώση του Τιλκί Κιρί Μπελ κλόνισε ολόκληρο το μέτωπο της Ιης Μεραρχίας, με αποτέλεσμα να εγκαταληφθούν σύντομα το ΚΑ Κιλίτς Αρσλάν Μπελ και το ΣΣ Καγιαντιμπί, οι «υπερασπιστές των οποίων υποχώρησαν σε πλήρη σύγχυση» προς το Μπαλ Μαχμούτ καλυπτόμενοι από το 23^ο Σύνταγμα Πεζικού που κατέλαβε θέσεις στη περιοχή του χωριού Τινάζ Τεπέ (ή Σινίρκιοϊ).

Τομέας IVης Μεραρχίας

Το κεντρικό τμήμα του Τομέα το ανέλαβε στις 0730 το εφεδρικό 11^ο Σύνταγμα της IVης Μεραρχίας, το οποίο εξ αιτίας της απώλειας του Πριονοειδούς Βράχου αμυνόταν στη δεύτερη γραμμή αντιστάσεως συγκρατώντας τον εχθρό. Στο αριστερό συνέχιζε να αμύνεται το 8^ο Σύνταγμα χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα.

Ο Τομέας της IVης Μεραρχίας στις 14/8 (Παλ. Ημερολ.)

Στις 0800 της 14/8 καταλήφθηκε το ύψωμα 1710 στο ΚΑ Καμελάρ. Αμέσως θα αντεπιτεθεί το ΙΙΙ/5/42 τάγμα για ανακατάληψη του υψ. 1710, αλλά θα προσβληθεί κατά μέτωπο και από το αριστερό πλευρό από υπέρτερες δυνάμεις και θα εξαερωθεί. Το ΙΙΙ/5/42 τάγμα θα ανατραπεί και θα υποχωρήσει και μαζί του θα υποχωρήσει και το Ι/5/42 ΣΕ τάγμα (μάλλον σε κατάσταση αταξίας εξ αιτίας των μεγάλων απωλειών τους). Και τα δύο τάγματα «συνεκρατήθησαν» στα υψώματα Βελισαρίου (κατάθεση Συνταγματάρχη Πλαστήρα στην Ανακριτική Επιτροπή Επιχειρήσεων Μικράς Ασίας, ο οποίος όμως απέφυγε λεπτομέρειες για τη κατάσταση των ανατραπέντων ταγμάτων και το πώς αυτά «συνεκρατήθησαν»). Το ΙΙ Τάγμα του 5/42 ΣΕ διατήρησε τις θέσεις του μέχρι και την 1600, καλύπτοντας των υποχώρηση της υπολοίπου δυνάμεως. Στις 1600 ο Πλαστήρας θα τραβήξει και το ΙΙ Τάγμα του στα υψώματα Βελισαρίου. Η κατάσταση σε συνδυασμό με τη κατάρρευση του αριστερού της Ιης Μεραρχίας και τη κάθοδο τουρκικών δυνάμεων στο κενό μεταξύ των I και IV Μεραρχιών, είχε καταστεί δύσκολη. Από πολλές πηγές προκύπτει ότι το Απόσπασμα Πλαστήρα μέχρι και την 1800 ώρα, δεν είχε αποσυρθεί από την τοποθεσία, ενώ δεξιά και αριστερά του είχε επικρατήσει απόλυτη ησυχία λόγω της αποχώρησης των εκεί δυνάμεων. Σύμφωνα με τη κατάθεση του συνταγματάρχη Πλαστήρα, το υπ’ αυτόν Απόσπασμα αποχώρησε από τα υψώματα Βελισαρίου στις 2230 ώρα.

Γενική διαπίστωση

Η τουρκική επιτυχία οφείλεται κατά κύριο λόγο στο βαρύ πυροβολικό τους. Ασφαλώς το άριστο σχέδιο και η συντριπτικά ανώτερη ισχύς των δυνάμεων που συγκέντρωσαν απέναντι από τη περιοχή συνδέσμου των Ι και IV ελληνικών Μεραρχιών, όπως και η δράση του ιππικού τους στα ελληνικά μετόπισθεν, συνέβαλαν τα μέγιστα στην ευόδωση των προσπαθειών τους, όπως συνέβαλαν στη τουρκική επιτυχία και τα δικά μας λάθη και αδυναμίες. Αλλά αυτό που είχε καταλυτικές συνέπειες στη συνέχεια της ελληνικής αμυντικής προσπάθειας, ήταν τα αποτελέσματα που προκάλεσε ο σφοδρός βομβαρδισμός των ελληνικών Κέντρων Αντιστάσεως από το βαρύ τουρκικό πυροβολικό. Και στα δύο Κέντρα Αντιστάσεως, στο Καμελάρ και στο Τιλκί Κιρί Μπελ, οι βολές του τουρκικού βαρέως πυροβολικού προκάλεσαν τρομακτικές απώλειες στις αμυνόμενες ελληνικές δυνάμεις, κατέστρεψαν τις ατελείς οχυρώσεις τους και κλόνισαν ανεπανόρθωτα το ηθικό τους.

Είναι ενδιαφέρον ότι το τουρκικό πεζικό δεν μπόρεσε να εκμεταλλευτεί τα αποτελέσματα του τουρκικού πυροβολικού. Το ΚΑ Τιλκί Κιρί Μπελ εγκαταλείφθηκε από το Ι/49 Τάγμα πριν την 0700 ώρα. Αλλά μέχρι και την 1330 ώρα που εκτοξεύτηκε η αντεπίθεση της Ιης Μεραρχίας, η 15η τουρκική μεραρχία δεν κατόρθωσε να σταθεροποιηθεί επί του υψώματος, με αποτέλεσμα αυτό να περιέλθει και πάλι στις ελληνικές δυνάμεις. Και είναι βέβαιο ότι στις 14/8 τα πέντε τάγματα που αμύνονταν επί του Τιλκί Κιρί Μπελ υποχώρησαν επειδή κλονίστηκαν. Κλονίστηκαν ηθικά και κατέρρευσαν. Και αυτό συνέβη επειδή βρίσκονταν διαρκώς υπό τα πυρά του τουρκικού πυροβολικού – όλων των διαμετρημάτων. Και όλα τα τουρκικά πυροβόλα, οποιουδήποτε διαμετρήματος, μπορούσαν να εκτελέσουν επισκηπτική βολή, πράγμα που κανένα Ελληνικό πυροβόλο δεν μπορούσε.

Αυτοί που συνέγραψαν τους τόμους της στρατιωτικής ιστορίας της Μικρασιατικής Εκστρατείας, πέρα από το τιτάνιο έργο που έφεραν σε πέρας προκειμένου να τεκμηριώσουν τις αναφορές τους, διέθεταν και εξαιρετικό λόγο:

«Από την 0500 το καταιγιστικόν πυρ του Τουρκικού πυροβολικού, υπολογισθέντος εις 30 βαρέα πυροβόλα και 40 ορειβατικά Σκόντα, συνεκεντρώθη επί του Μαύρου Βράχου, του ΣΣ Μπέλμα και της θέσεως Μάτι, ως και επί των θέσεων του φιλίου πυροβολικού. Τοιαύτη ήταν η σφοδρότης και η ακρίβεια της βολής ώστε εντός ολιγοστού χρόνου τα χαρακώματα της θέσεως Μάτι ανεσκάφησαν τελείως, ο κατέχων δε ταύτα 1/35 Λόχος απεδεκατίσθη. …. Ουδέποτε μέχρι της ημέρας εκείνης τα Ελληνικά στρατεύματα εν Μ. Ασία είχον υποστή τοιούτον σφοδρόν και αποτελεσματικόν βομβαρδισμόν».

 

Το Α’ ΣΣ εκδίδει διαταγή γενικής υποχώρησης

Οι θέσεις των ελληνικών δυνάμεων το βράδυ της 14ης προς 15η Αυγούστου

Ενώ διαδραματίζονταν τα παραπάνω γεγονότα, στις 1030 της 14^ης Αυγούστου ο διοικητής του Α’ ΣΣ υποστράτηγος Τρικούπης οδηγήθηκε στην έκδοση της ακόλουθης διαταγής συμπτύξεως των υπ’ αυτόν δυνάμεων από την κατεχομένη αμυντική τοποθεσία της Eξέχουσας του Αφιόν Καραχισάρ.

«Κατόπιν διασπάσεως δεξιού τομέως IV μεραρχίας, το Α’ Σώμα Στρατού (ΣΣ) θα συμπτυχθή εις την γραμμήν Ταζλέρ – υψώματα Ντουζ Αγάτς – Αϊβαλή – Μπαλ Μαχμούτ – Κιουπρουλού – Μπουγιούκ Τζορτζά. Η IV μεραρχία εις υψώματα Κιουπρουλού, Ι μετά VII και η ΧΙΙ εκατέρωθεν. ….. Σταθμός διοικήσεως ΣΣ προσωρινώς εις Κασλί Γκιόλ Χαμάμ.»

Όπως φαίνεται από το κείμενο της διαταγής, ο διοικητής του Α’ ΣΣ αποφάσισε σύμπτυξη από την τοποθεσία της Εξέχουσας επειδή διασπάστηκε το δεξιό της IVης Μεραρχίας. Επομένως αποτελεί ζήτημα προς διερεύνηση αν πράγματι στις 1030 είχε διασπαστεί το δεξιό της IVης Μεραρχίας και πώς και από ποια πηγή ο διοικητής του Α’ ΣΣ ενημερώθηκε για την αναφερόμενη διάσπαση.

Για τους μη ειδικούς με τη στρατιωτική ορολογία, κρίσιμο στοιχείο της ως άνω διαταγής αποτελεί η απορρέουσα υποχρέωση των Ι και ΧΙΙ Μεραρχιών να συνδεθούν με τη IVη Μεραρχία προκειμένου να πληροφορηθούν τα ακριβή όρια της τοποθεσίας που θα καταλάμβανε στα υψώματα νότια των στενών Κιουπρουλού, ώστε να συνδεθούν μαζί της. Αλλά σε καμιά περίπτωση αυτή η δεδομένη υποχρέωση των Ι και ΧΙΙ Μεραρχιών δεν επέτρεπε τον εφησυχασμό στο διοικητή της IVης, ο οποίος θα έπρεπε αφ’ ενός να αναλάβει πρωτοβουλία για την αποκατάσταση συνδέσμου με τις άλλες 2 μεραρχίες σε περίπτωση που αυτός δεν είχε επιτευχθεί και αφ’ ετέρου να μεριμνήσει για τη κάλυψη των πλευρών του.

Διάσπαση δεξιού IVης Μεραρχίας;

Σύμφωνα με τα στοιχεία που έχουν παρατεθεί μέχρις εδώ, είναι φανερό ότι στις 1030 που ο διοικητής του Α’ ΣΣ εξέδωσε τη διαταγή για γενική σύμπτυξη, η αμυντική τοποθεσία της IVης Μεραρχίας είχε μεν διαρραγεί, αλλά σε καμιά περίπτωση δεν είχε διασπαστεί. Η κατάσταση στο δεξιό της μεραρχίας ήταν βεβαίως δύσκολη, αλλά όχι απελπιστική. Με την αναμενόμενη μάλιστα άφιξη στην τοποθεσία του Αφιόν των 26^ου και 46^ου Συνταγμάτων που είχαν τεθεί ΥΔ της IVης Μεραρχίας, η αντίσταση μπορούσε να παραταθεί μέχρι τις βραδινές ώρες. Η κατάρρευση όμως της άμυνας στο Τιλκί Κιρί Μπελ στις 1300 δημιουργούσε νέα δεδομένα που θα επέβαλαν τη σύμπτυξη, αλλά η κατάρρευση συνέβη 2,5 ώρες μετά την έκδοση της διαταγής συμπτύξεως από τον Τρικούπη και δεδομένου ότι το ανέπαφο 23^ο Σύνταγμα Πεζικού αποχώρησε από το ύψος του χωριού Τανάς Τεπέ (Σινίρκιοϊ) μετά την 1600, η σύμπτυξη θα μπορούσε να αρχίσει με το τελευταίο φως. Ο διοικητής του Α’ ΣΣ θα πληροφορηθεί τα της καταρρεύσεως της Ιης Μεραρχίας μετά από πολλές ώρες, όταν θα επιστρέψουν οι σύνδεσμοι που έστειλε στη Μεραρχία. Το πελώριο ζήτημα που ανακύπτει είναι: με βάση ποιες πληροφορίες και ποια ενημέρωση, ο διοικητής του Α’ ΣΣ αποφάσισε σύμπτυξη κατά τη διάρκεια της ημέρας δυνάμεων που βρίσκονταν σε στενή επαφή με τον εχθρό.

Ενημέρωση του στρατηγού Τρικούπη για τα περί «διασπάσεως» του δεξιού της IVης Μεραρχίας

Ο υποστράτηγος Νικόλαος Τρικούπης, επικεφαλής του Α’ ΣΣ

Ο στρατηγός Τρικούπης γράφει στο βιβλίο του «Διοίκησις Μεγάλων Μονάδων εν Πολέμω», (σελίδες 10-12 και 312), ότι την ανατροπή του δεξιού της IVης Μεραρχίας την πληροφορήθηκε (προσέξτε) όχι από τον υπεύθυνο διοικητή της Μεραρχίας, αλλά από τους διευθυντές των ΙΙΙ και ΙΙ Γραφείων της Μεραρχίας οι οποίοι προσήλθαν αλληλοδιαδόχως στο στρατηγείο του και τον ενημέρωσαν εκ μέρους του διοικητού της IV Μεραρχίας ότι το δεξιό της μεραρχίας ανατράπηκε και ότι η προς Έρικμαν οδός ήταν ανοικτή.

Ο διοικητής της IVης Μεραρχίας υποστράτηγος Δημαράς στην κατάθεση του στην Ανακριτική Επιτροπή Επιχειρήσεων Μικράς Ασίας αναφέρει ότι περί το μεσημέρι της 14^ης Αυγούστου μετέβη στο στρατηγείο του Α’ ΣΣ για να ενημερώσει τον Σωματάρχη επί της καταστάσεως και εκεί πληροφορήθηκε από τον ίδιο τον Τρικούπη ότι πριν μία ώρα και πλέον είχε εκδώσει γενική διαταγή υποχώρησης και ότι ένας επιτελής του σώματος του παρέδωσε το αντίτυπο της διαταγής. Επίσης ο Δημαράς καταθέτει στην Επιτροπή αναφορικά με τα αναφερόμενα στην έκθεση Τρικούπη περί ενημερώσεως του το πρωί της 14/8 για την «απελπιστική» κατάσταση της IVης Μεραρχίας από τον επιτελάρχη της Μεραρχίας και τους επιτελείς των ΙΙ και ΙΙΙ Γραφείων, ότι ο επιτελάρχης του ουδέποτε απομακρύνθηκε από το στρατηγείο του και ότι ο ίδιος δεν εξουσιοδότησε κανέναν επιτελή του να ενημερώσει τον διοικητή του Α’ ΣΣ σχετικά με την κρατούσα κατάσταση στο μέτωπο της Μεραρχίας. Στη συνέχεια της κατάθεσής του, ο υποστράτηγος Δημαράς αναφέρει ότι κατά την επιστροφή του στο στρατηγείο του κάλεσε τους δύο επιτελείς του, οι οποίοι του επιβεβαίωσαν ότι μετέβησαν στο στρατηγείο του Α’ ΣΣ εξ ιδίας πρωτοβουλίας, αλλά αρνήθηκαν ότι ανακοίνωσαν στον Σωματάρχη πληροφορίες περί της καταστάσεως, αλλά του ανέφεραν γενικές πληροφορίες περί της καταστάσεως που επικρατούσε κατά τις ώρες εκείνες (ποια η διαφορά;).

Ακόμη, ο επιτελάρχης και ο διευθυντής του ΙΙΙ Γραφείου του Α’ ΣΣ κατέθεσαν στην Ανακριτική Επιτροπή ότι πληροφορήθηκαν την κάμψη του κέντρου της IVης Μεραρχίας και την απελπιστική κατάσταση της άμυνάς της, «παρά του επιτελάρχου της IVης Μεραρχίας ή άλλης τινός πηγής». Αλλά ο επιτελάρχης της IVης Μεραρχίας, αντισυνταγματάρχης Τσολάκογλου, κατέθεσε στην Ανακριτική Επιτροπή ότι την 14/8 ουδέποτε απομακρύνθηκε από το στρατηγείο της Μεραρχίας.

Με βάση όμως τα όσα μέχρι τώρα έχουν αναφερθεί, είναι φανερό ότι:

1. Ο διοικητής του Α’ ΣΣ, για κάποιους άγνωστους λόγους, δεν είχε διαρκή επικοινωνία με το διοικητή της IVης Μεραρχίας, μολονότι τα στρατηγεία των δύο σχηματισμών βρίσκονταν εντός της ίδιας πόλης. Ο Τρικούπης δεν μιλούσε με τον μέραρχο της IVης για τα μεγάλα ζητήματα, αλλά με τους επιτελείς της Μεραρχίας (βαθμού λοχαγού).
2. Ο στρατηγός Τρικούπης εξέδωσε στις 1030 διαταγή γενικής υποχώρησης χωρίς να γνωρίζει την πραγματική κατάσταση στον τομέα της IVης Μεραρχίας, χωρίς γραπτή ή προφορική ενημέρωση για τη δύσκολη κατάσταση από τον υπεύθυνο διοικητή της IVης Μεραρχίας, αλλά στηριζόμενος σε πληροφορίες που έλαβε από επιτελείς της μεραρχίας.
3. Στο στρατηγείο της IVης Μεραρχίας σίγουρα και για λόγους που παραμένουν άγνωστοι, αφού οι ανακριτικές επιτροπές ουδέποτε ολοκλήρωσαν το έργο τους, είχε χαθεί ο έλεγχος και οι επιτελείς της μεραρχίας ενεργούσαν μάλλον αυτόνομα. Υπόψη ότι ο ένας εκ των επιτελών φονεύθηκε την επομένη ημέρα.
4. Οι επιτελείς της IVης Μεραρχίας που ενημέρωσαν τον Τρικούπη δεν γνώριζαν την πραγματική κατάσταση που επικρατούσε στο μέτωπο της μεραρχίας.
5. Κάποιοι λένε ψέματα.

 

Αφ’ υψηλού και εξ αποστάσεως διεύθυνση των επιχειρήσεων

Μελετώντας κάποιος τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν στις 13 και 14 Αυγούστου 1922 στην περιοχή του Αφιόν Καραχισάρ, θα του φανερωθεί μια εικόνα αφ’ υψηλού, «αριστοκρατικής» και εξ αποστάσεως διεύθυνσης των επιχειρήσεων από τις διοικήσεις και τα επιτελεία της Στρατιάς, του Α΄ ΣΣ και της IVης Μεραρχίας, καθώς και ορισμένων συνταγμάτων, οι οποίες δεν θα εγκαταλείψουν ούτε στιγμή τα στρατηγεία τους για να προωθηθούν μπροστά ώστε να αποκτήσουν μια αληθινή και σε πραγματικό χρόνο εικόνα των επιχειρήσεων, την ίδια στιγμή που η ανωτάτη τουρκική ηγεσία (Κεμάλ πρόεδρος της Τουρκικής εθνοσυνέλευσης και αρχιστράτηγος, Φεβζή πρωθυπουργός και αρχηγός επιτελείου, Ισμέτ διοικητής δυτικού μετώπου, Νουρεντίν διοικητής 1^ης στρατιάς) διεύθυναν τη μάχη από το παρατηρητήριο του Κοτσά Τεπέ.

Το σύνολο της ανώτατης τουρκικής στρατιωτικής ηγεσίας στο παρατηρητήριο του Κοτσά Τεπέ (αριστερά ο Κεμάλ, στο κέντρο, καθισμένος ο Ισμέτ και δεξιά ο Φεβζή) κατά την ημέρα της επιθέσεως (φωτογραφία αριστερά). Η “Λέσχη των Κυνηγών” στην προκυμαία της Σμύρνης αποτέλεσε την έδρα της Στρατιάς Μικράς Ασίας κατά την Εκστρατεία (φωτογραφία στο κέντρο). Ο Διοικητής της Στρατιάς Μικράς Ασίας στρατηγός Χατζανέστης δε θα την εγκαταλείψει καθ΄όλη της μάχης στο Αφιόν και αυτών που ακολούθησαν. Στην δεξιά φωτογραφία το στρατηγείο του Α’ΣΣ στο Αφιόν, όπου έδρευε και το στρατηγείο της IVης Μεραρχίας. Καμία από τις δύο διοικήσεις δεν εγκατέλειψε το στρατηγείο της κατά τη διεξαγωγή της μάχης.

Εξαίρεση στον αναφερόμενο κανόνα αποτελεί ο διοικητής της Ιης Μεραρχίας υποστράτηγος Φράγκου, ο οποίος όπως και σε άλλες κρίσιμης σημασίας μάχες (Υψώματος 1799 και Μανγκάλ Νταγ), διευθύνει και αυτή τη μάχη από προωθημένες θέσεις και αντιδρά πρακτικά στις κρίσιμες προκλήσεις, όπως την 1030 ώρα της 13^ης Αυγούστου που προωθείται στο ύψωμα Κιλίτς Αρσλάν Μπελ, όπου επιλαμβάνεται ο ίδιος της ανασυγκρότησης του Ι/49 Τάγματος και τηνς οργάνωσης της αντεπίθεσης για την ανακατάληψη του Τιλκί Κιρί Μπελ. Μετά όμως την εκτόξευση της αντεπίθεσης και τη μερική ανακατάληψη του υψώματος, ο διοικητής του Α΄ ΣΣ υποστράτηγος Τρικούπης θα διατάξει τον Φράγκου να επανέλθει στο στρατηγείο του στο Μπαλ Μαχμούτ. Ο Φράγκου θα προωθηθεί και το μεσημέρι της 14^ης Αυγούστου στο Τιλκί Κιρί Μπελ σε μια μάταιη προσπάθεια να ανακόψει τη φυγή των «υπερασπιστών» του υψώματος. Δεν θα το κατορθώσει, θα επιστρέψει στον σταθμό διοικήσεώς του στο Μπαλ Μαχμούτ, και στις 1430 θα εκδώσει υπό τη πίεση των πραγμάτων διαταγή συμπτύξεως των μονάδων του στην οποία προσδιορίζονταν οι θέσεις τις οποίες θα καταλάμβαναν τα τμήματα της μεραρχίας του και της VIIης (που έχει τεθεί υπό τις διαταγές του) που υποχωρούσαν σε κατάσταση διάλυσης από την αμυντική τοποθεσία. Όταν ο Φράγκου εκδίδει τη διαταγή του, έχουν περάσει 4,5 ώρες από την ώρα που ο στρατηγός Τρικούπης έχει εκδώσει τη διαταγή συμπτύξεως από την κατεχομένη τοποθεσία της Εξέχουσας, αλλά ο Φράγκου αυτό το αγνοεί επειδή από την 1100 είχε διακοπεί η τηλεφωνική επικοινωνία της Ιης Μεραρχίας με το Α’ ΣΣ, εξ αιτίας της πρόωρης διάλυσης του τηλεφωνικού και τηλεγραφικού κέντρου του Α’ ΣΣ (όπως θα αναφερθεί παρακάτω). Όπως και ο Τρικούπης θα αγνοεί μέχρι το βράδυ τη σύμπτυξη της Ιης Μεραρχίας. Η σημασία του γεγονότος είναι ευνόητη. Ο Τρικούπης έχει εκδώσει διαταγή συμπτύξεως, αλλά μετά 4,5 ώρες η Ι Μεραρχία (με την VIIη) που καλύπτει το δεξιό του και εξασφαλίζει την οδό συγκοινωνιών του Α΄ ΣΣ με το Τουμλού Μπουνάρ, την αγνοεί. Δυστυχώς, και με ευθύνη και των δύο διοικήσεων, ο σύνδεσμός και η επικοινωνία του Α’ ΣΣ με τη Ιη Μεραρχία δεν θα αποκατασταθεί ποτέ ξανά.

Ο Φράγκου προκειμένου να επιτύχει την ανασύνταξη των εν διαλύσει και εν αταξία υποχωρούντων τμημάτων του από το Καγιαντιμπί, το Τιλκί Κιρί Μπελ και το Κιλίτς Αρσλάν Μπελ, πράττει τα αυτονόητα. Αποστέλλει μπροστά τον επιτελάρχη του και αξιωματικούς του επιτελείου του, οι οποίοι επιδίδουν αντίγραφα της διαταγής συμπτύξεως στους επικεφαλής των υποχωρουσών μονάδων που συναντούν καθ’ οδόν και συγχρόνως οδηγούν τις μονάδες στις καθοριζόμενες από τη διαταγή του θέσεις. Παρ’ όλα αυτά, οι μονάδες της Ιης Μεραρχίας δεν θα καταλάβουν τις προβλεπόμενες θέσεις τους και κάποιες δεν θα λάβουν τη διαταγή συμπτύξεως.

Κοινοποίηση της διαταγής συμπτύξεως του Α΄ΣΣ

Ο διευθυντής του ΙΙΙ Γραφείου του Α’ ΣΣ ανέθεσε την ευθύνη κοινοποίησης της διαταγής στις υφιστάμενες και γειτονικές διοικήσεις, στον βοηθό του λοχαγό Μηχανικού Κ. Κανελλόπουλο, ο οποίος μετέβη στο τηλεγραφικό κέντρο, αλλά βρήκε το κέντρο κενό από προσωπικό και μηχανήματα. Ως εκ τούτου απευθύνθηκε στον διευθυντή της τηλεγραφικής υπηρεσίας και τον ρώτησε με τίνος τη διαταγή διαλύθηκε το κέντρο. Αυτός του απάντησε ότι διαλύθηκε με διαταγή του επιτελάρχη. Ο Κανελλόπουλος μετέβη ακολούθως στον επιτελάρχη και τον ρώτησε με ποιον τρόπο θα διαβιβάσει τη διαταγή. Και έλαβε την εξής καταπληκτική απάντηση: «Να ενεργήσεις αυτοβούλως όπως κρίνεις καλύτερο». Η ώρα είχε πάει 12 και ο Κανελλόπουλος έστειλε με ένα έφιππο αξιωματικό του λόχου στρατηγείου τη διαταγή στην Ιη Μεραρχία. Η διαταγή όμως δεν θα φθάσει ποτέ στην Ιη Μεραρχία. Στη συνέχεια ο Κανελλόπουλος μετέβη στο στρατηγείο της IV Μεραρχίας όπου ο διευθυντής του ΙΙΙ Γραφείου τον ενημέρωσε ότι είχαν πάρει τη διαταγή και ότι την έχουν διαβιβάσει στη ΧΙΙη που βρίσκεται στο αριστερό της IVης. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω τη διαταγή την είχε παραλάβει ο διοικητής της Μεραρχίας κατά τη μετάβασή του περί το μεσημέρι της 14/8 στο στρατηγείο του Α’ ΣΣ. Ακόμη ο διευθυντής ΙΙΙ Γραφείου της IVης Μεραρχίας συστήνει στον Κανελλόπουλο έναν ταγματάρχη που αναχωρούσε σιδηροδρομικά για το Εσκή Σεχήρ, στον οποίο ο Κανελλόπουλος παρέδωσε αντίτυπο της διαταγής, προκειμένου κατά τη διέλευση του τραίνου από το σταθμό του Καζλί Γκιόλ Χαμάμ να το παραδώσει στο Β’ ΣΣ.

Στη γενική σύγχυση που επικράτησε κατά την εσπευσμένη αποχώρηση από το Αφιόν Καραχισάρ, χάθηκε και ο σταθμός ασυρμάτου του Α΄ ΣΣ. Φορτώθηκε σε κάποιο βαγόνι με σκοπό να τον ξεφορτώσουν στο Καζλή Γκιόλ Χαμάμ, το οποίο είχε οριστεί ως η θέση του στρατηγείου του Α’ ΣΣ μετά την αποχώρησή του από το Αφιόν. Τελικά ο ασύρματος εκφορτώθηκε στο Εσκή Σεχήρ.

Όπως αναφέρει ο ίδιος ο Κανελλόπουλος στο τόμο της ΔΙΣ για τους υποχωρητικούς αγώνες των Α’ και Β’ ΣΣ.

«Εκ των ανωτέρω προκύπτει ότι ουδεμία ελήφθη υπό του Α’ Σώματος Στρατού έγκαιρος πρόνοια δια την μεταβίβασιν της διαταγής συμπτύξεως, γεγονός όπερ έσχεν σοβαρά επακόλουθα επί της εξελίξεως της καταστάσεως».

Στις 1230 ώρα αναχωρεί από το Αφιόν ο Τρικούπης με το Α’ κλιμάκιο του στρατηγείου του. Αναχωρεί χωρίς να γνωρίζει αν η διαταγή του έχει κοινοποιηθεί στους αποδέκτες της. Σταθμεύει σε κάποιο σημείο της σιδηροδρομικής γραμμής και συντάσσει τηλεγράφημα προς τη Στρατιά και τα Β΄ και Γ’ ΣΣ αναφορικά με τη σύμπτυξη του, και στο οποίο αναφέρει ότι ο σταθμός διοικήσεως του θα βρίσκεται στο Αραπλή Τσιφλίκ (στη διαταγή του έγραφε Καζλί Γκιόλ Χαμάμ και στη Στρατιά Αραπλή Τσιφλίκ). Επειδή δεν έχει ασύρματο για να στείλει το τηλεγράφημα, το παραδίδει στον υπασπιστή του προκειμένου να πάει να το παραδώσει στον διοικητή του Β’ ΣΣ. Στη συνέχεια ο Τρικούπης στέλνει στην Ιη Μεραρχία – με την οποία δεν έχει σύνδεσμο και επικοινωνία από τις 1100 και της οποίας αγνοεί τη κατάσταση – τον αρχηγό πυροβολικού του Σώματος με ένα ταγματάρχη προκειμένου να ενημερωθούν για τη κατάσταση της Ιης Μεραρχίας και να επεξηγήσουν στον Φράγκου τις προθέσεις του Τρικούπη για την σε εξέλιξη σύμπτυξη.

Ακολούθως το στρατηγείο του Τρικούπη τέθηκε και πάλι σε κίνηση, αλλά όταν έφθασαν στο Αραπλή Τσιφλίκ ο Τρικούπης θεώρησε ότι ο χώρος δεν προσφερόταν για την ανάπτυξη του στρατηγείου του και μετακινήθηκαν στο Μπαϊράμ Γκιόλ όπου και εγκαταστάθηκαν κατά τις απογευματινές ώρες της 14/8, στερούμενοι όμως μέσων επικοινωνιών για να διευθύνουν τις επιχειρήσεις και να επικοινωνούν με τη Στρατιά και μη γνωρίζοντας πόσοι και ποιοι είχαν παραλάβει τη διαταγή συμπτύξεως.

Πόσο χειρότερη θα μπορούσε να ήταν η κατάσταση;

Περί την 1600 οι αξιωματικοί σύνδεσμοι που απεστάλησαν από το Α’ ΣΣ στην Ιη Μεραρχία, συναντήθηκαν με τον υποστράτηγο Φράγκου σε κάποιο ύψωμα βόρεια του Μπαλ Μαχμούτ. Σε σχετική ερώτησή τους για το αν έλαβε τη διαταγή του Α’ ΣΣ, ο Φράγκου τους είπε ότι δεν την είχε λάβει και αυτοί του ανέπτυξαν προφορικά τη διαταγή, αλλά δεν είχαν μαζί τους αντίτυπο για να του παραδώσουν. Του ανέφεραν ακόμη ότι η IVη Μεραρχία στο αριστερό του θα εγκαθιστούσε προφυλακές στα υψώματα Κιοπρουλού, αλλά επειδή δεν είχαν αντίγραφο της διαταγής δεν μπόρεσαν να του προσδιορίσουν τις εκ της διαταγής απορρέουσες υποχρεώσεις του. Ακόμη του είπαν ότι το στρατηγείο του Α’ ΣΣ θα βρισκόταν στο Αραπλή Τσιφλίκ (ενώ αυτό είχε εγκατασταθεί στο Μπαϊράμ Γκιόλ). Ο Φράγκου τους ανέφερε τη δύσκολη κατάσταση της μεραρχίας του εξ αιτίας των πολύ μεγάλων απωλειών (2.000) και τη πτώσης του ηθικού (πράγμα που έπρεπε ο Τρικούπης να το λάβει σοβαρά υπόψη του για τις μετέπειτα αποφάσεις του).

Η μη λήψη αντιγράφου της διαταγής συμπτύξεως του Α’ ΣΣ από την Ιη Μεραρχία είχε ως αποτέλεσμα να μη μάθει ποτέ η Ιη Μεραρχία ότι είχε υποχρέωση να συνδεθεί με την IVη ώστε να πληροφορηθεί παρ’ αυτής σε ποιο σημείο θα έφθανε το δεξιό της γραμμής των προφυλακών της, προκειμένου να αποκαταστήσει μετ’ αυτών σύνδεσμο. Το αναφερόμενο γεγονός σε συνδυασμό αφ’ ενός με τη μη εγκατάσταση κάλυψης από τον Πλαστήρα στα υψώματα νοτιοδυτικά Κιοπρουλού (όπως καθοριζόταν στη διαταγή της IVης Μεραρχίας) και αφ’ ετέρου την εγκατάσταση του δεξιού της κάλυψης από το 26^ο Σύνταγμα ανατολικότερα των προβλεπόμενων από τη διαταγή θέσεων, είχε σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία μεγάλου κενού νότια της στενωπού Κιοπρουλού εντός της οποίας είχε στριμωχτεί η IVη Μεραρχία.

 

Η σύμπτυξη της IVης Μεραρχίας

Ο διοικητής της IVης Μεραρχίας αμέσως μετά την επιστροφή του στο στρατηγείο του και πριν εκδώσει τη δική του διαταγή συμπτύξεως, έστειλε αξιωματικό του επιτελείου του στα 8^ο και 11^ο Συντάγματα προκειμένου να τα ενημερώσει σχετικά με τα της συμπτύξεως, ώστε να προπαρασκευαστούν αναλόγως. Ανάλογη ενημέρωση προς το Απόσπασμα Πλαστήρα δεν έκανε. Στις 1200 ο Δημαράς εκδίδει τη δική του διαταγή συμπτύξεως:

«Άριθ. Ε.Π. 5157)3. Χάρτης 1:100.000

Διαταγή

Τα τμήματα της Μεραρχίας θα συμπτυχθώσιν εν πλήρη τάξει και λαμβανομένων πάντων των μέτρων ασφάλειας δι’ ισχυρών οπισθοφυλακών, ως κάτωθι:

α) Το 8^ον Σύνταγμα …… προς Ακτσίν – Ελπιρέκ. Ώρα ενάρξεως η 14^η.

β) Το 11^ον Σύνταγμα …… προς Ισμαήλ Κιόϊ. Ώρα ενάρξεως 1430’.

γ) Το 26^ον Σύνταγμα μετά …. του Τάγματος 46^ου Συντάγματος (XII Μεραρχίας) προς Ινάς και τα δυτικώς τούτου υψώματα, άτινα θέλει καταλάβη. Ώρα ενάρξεως μετά την διάβασιν ποταμού Ακάρ παρά του 11^ου Συντάγματος Πεζικού. Η Διοίκησις 35^ου Συντάγματος θ’ ακολουθήσει την φάλαγγα ταύτην.

δ) Το Απόσπασμα Πλαστήρα προς νοτίως του Κιουπρουλού υψώματα, άτινα θα τηρήση μετ’ Αντισυνταγματάρχου Καλλιαγκάκη (26^ου Συντάγματος) εγκαθιστάμενον ασφαλώς. Ώρα ενάρξεως συμπτύξεως η 18η.

Όριον δύο φαλάγγων (Πλαστήρα, Καλλιαγκάκη) 3 χιλιόμετρα νοτίως Κιουπρουλού, ένθα συνδεθήσονται.

Τα Αποσπάσματα Καλλιαγκάκη και Πλαστήρα θα συνταυτίσωσι τας κινήσεις των Ν. ποταμού, ώστε να εξασφαλίσωσιν εκ παραλλήλου τας κινήσεις των Β. Ακάρ τμημάτων μας.

Να έχωσι υπ’ όψει των ότι η γραμμή Γκεϊτζέ Χαμάμ, υψώματα αμέσως ανατολικώς Μπαλ Μαχμούτ, θα αποτελέση την γραμμήν αντιστάσεως της Μεραρχίας, με τας φάλαγγας 8^ου και 11^ου εν εφεδρεία εις Κιουπρουλού.

Σ. Διοικήσεως Μεραρχίας εις Κιουπρουλού μετά την εγκατάστασιν προφυλακών. Θα οδεύσω μετά της φάλαγγος του 11^ου Συντάγματος.

Ανεφοδιασμός και αναχορηγία εις Κιουπρουλού.

Στρατηγείο της 14^η Αυγούστου 1922, ώρα 12^η. Δ. Δημαράς Υποστράτηγος»

Η διαταγή διαβιβάζεται αμέσως στα 8^ο και 11^ο Συντάγματα (οργανικά της IVης Μεραρχίας). Η διαταγή δεν στέλνεται στο Απόσπασμα Πλαστήρα.

Κατά τις 1400 αρχίζει η σύμπτυξη και ο Δημαράς εγκαθίσταται σε ένα ύψωμα βόρεια του Αφιόν για να παρακολουθήσει την εξέλιξη της. Στις 1800 πληροφορείται ότι στο χωριό Έρικμαν έχουν συγκεντρωθεί τα υπολείμματα του Ι/35 Τάγματος (αυτό που αμυνόταν αρχικά στο Καμελάρ) υπό το διοικητή του 35^ου Συντάγματος (οργανικό της IVης Μεραρχίας). Ο Δημαράς στέλνει τότε την Ημιλαρχία του για να τεθεί υπό τη διοίκηση του 35^ου Συντάγματος και συγχρόνως να μεταφέρει διαταγή του στον διοικητή του Συντάγματος περί αποστολής ενός αξιωματικού του στο Απόσπασμα Πλαστήρα προκειμένου να του επαναλάβει τη διαταγή του περί συμπτύξεως (;). Στις 1800 το Απόσπασμα Πλαστήρα λαμβάνει από τον αξιωματικό σύνδεσμό του στη IVη Μεραρχία τη διαταγή συμπτύξεως (;). Για ποιον λόγο ο Δημαράς αποφασίζει να επαναλάβει μέσω «σπασμένου τηλεφώνου» τη διαταγή συμπτύξεως στον Πλαστήρα και μάλιστα την ώρα που θα έπρεπε να αρχίσει τη σύμπτυξή του; Ότι και να υποθέσει κάποιος επί του ζητήματος, η ουσία δεν αλλάζει. Η καθυστέρηση στη διαβίβαση της διαταγής στο Απόσπασμα Πλαστήρα, είναι αδικαιολόγητη και πιθανόν να δείχνει προς άλλες κατευθύνσεις.

Τα ερωτήματα που αναφύονται είναι εύλογα και πολλά: Για ποιον λόγο υπήρξε αυτή η μεγάλη καθυστέρηση στη διαβίβαση της διαταγής στο Απόσπασμα Πλαστήρα; Για ποιο λόγο ο Δημαράς ανέθεσε στο Απόσπασμα Πλαστήρα που είχε δοκιμαστεί περισσότερο όλων των άλλων κατά τον διήμερο αγώνα, αντιμετωπίζοντας δύο (2) τουρκικές μεραρχίες (+) που υποστηρίζονταν από το μισό τουλάχιστο του βαρέως τουρκικού πυροβολικού, να αποχωρήσει τελευταίο από την τοποθεσία και να πάει να εγκατασταθεί σε μια άλλη τοποθεσία, νύκτα, προκειμένου να σηκώσει και την επομένη ημέρα το βάρος του αγώνα προκαλύπτοντας την IVη Μεραρχία κατά τη σύμπτυξή της; Για ποιον λόγο ο Δημαράς δεν έβαλε ως προκάλυψη της μεραρχίας του στα νοτίως Κιοπρουλού υψώματα ένα (ή και τα δύο) εκ των οργανικών του συνταγμάτων (8^ο ή 11^ο) τα οποία αφ’ ενός είχαν δοκιμαστεί πολύ λιγότερο από το Απόσπασμα Πλαστήρα αντιμετωπίζοντας από κοινού την 8^η τουρκική μεραρχία και αφ’ ετέρου αποχώρησαν από την τοποθεσία την 1400 ώρα και ως εκ τούτου θα μπορούσαν να εγκατασταθούν ασφαλώς και υπό το φως της ημέρας στα υψώματα νότια του Κιουπρουλού; Για ποιο λόγο ο Δημαράς προστάτευε από τη φθορά τα οργανικά του συντάγματα; Για ποιο λόγο ο Δημαράς δεν χρησιμοποίησε αξιωματικούς συνδέσμους και την ημιλαρχία του προκειμένου να εξασφαλίσει ότι οι μονάδες του και ειδικά η κάλυψή του θα οδηγούνταν στις θέσεις που προέβλεπε η διαταγή του;

Σχετικά με το μέγεθος της φθοράς του Αποσπάσματος Πλαστήρα και των Ι/35 και Ι/11 Ταγμάτων που αγωνίστηκαν στο ΚΑ Καμελάρ τάγματος, ενδεικτικός είναι ο αριθμός των 500 Ελλήνων νεκρών που καταμετρήθηκαν μόνο στη ζώνη ενεργείας της 5^ης Τουρκικής Μεραρχίας (από Μαύρο Βράχο μέχρι και τη κορυφογραμμή του Υψώματος 1710).

Η συνέχεια των γεγονότων

Η IVη Μεραρχία – πλην των Αποσπασμάτων Πλαστήρα και Καλλιαγκάκη – θα συμπτυχθεί στη στενωπό Κιουπρουλού. Κατά την είσοδό της στη στενωπό, θα συναντηθεί με τμήματα της ΧΙΙης Μεραρχίας που συμπτύσσονται στο ίδιο δρομολόγιο, με αποτέλεσμα διάφορες μονάδες να αναμιχθούν, οι οργανικοί δεσμοί να χαλαρώσουν, η πειθαρχία να κλονιστεί και το ηθικό των τμημάτων που ήδη είχαν δοκιμαστεί από το διήμερο σκληρό αγώνα, να καταρρεύσει. Ο διοικητής του 8^ου Συντάγματος θα χάσει την επαφή με 2 από τα τάγματά του.

Το Απόσπασμα Καλλιαγκάκη θα καταλάβει θέσεις 2 χλμ ανατολικότερα των προσδιοριζόμενων από τη διαταγή της IVης Μεραρχίας.

Το αριστερό της Ιης Μεραρχίας (Απόσπασμα 23^ου Συντάγματος) δεν θα λάβει τη διαταγή της Ιης Μεραρχίας που προέβλεπε να ταχθεί νοτιοδυτικά του Μπαλ Μαχμούτ και θα καταλάβει θέσεις στα υψώματα βόρεια του Μπαλ Μαχμούτ.

Το Απόσπασμα Πλαστήρα θα αποχωρήσει από τα υψώματα Βελισαρίου την 1830 ώρα, θα ακολουθήσει ορεινό και δύσκολο δρομολόγιο επειδή δυτικά είχαν εισχωρήσει τουρκικές δυνάμεις που το παρενοχλούσαν δια πυρών, θα φθάσει στις 2200 στις θέσεις που προσδιορίζονταν από τη διαταγή της IVης Μεραρχίας, θα βρει επ’ αυτών εγκατεστημένα τμήματα του 23^ου Συντάγματος, θα συνεχίσει τη κίνησή του, θα περάσει το ποταμό Ακάρ και θα σταθμεύσει 3 χλμ δυτικά του σιδηροδρομικού σταθμού του Μπαλ Μαχμούτ. Το Απόσπασμα Πλαστήρα δεν θα καλύψει από νότο την IVη Μεραρχία. Τα τμήματα του 23^ου Συντάγματος θα αποχωρήσουν από τα υψώματα νότια του Κιουπρουλού και το κενό στη κάλυψη της IV Μεραρχίας από νότο θα διευρυνθεί.

Τις πταίει για αυτό το χάος;

Πολλά. Όπως η ανωριμότητα του οργανισμού, η απουσία εκπαιδευμένων επιτελών αξιωματικών, ο εγωισμός και η αυταρχικότητα του Χατζανέστη, η απουσία στρατηγικής εφεδρείας πίσω από την «αχίλλειο πτέρνα»  της Στρατιάς πριν την έναρξη της Τουρκικής επίθεσης, το χαμηλό ηθικό, η δυσμενής εξέλιξη της κατάστασης, η λειτουργία κάτω από συνθήκες αφάνταστης πίεσης, η υπερεκτίμηση των ελληνικών δυνατοτήτων, η πεποίθηση ότι το μέτωπο είναι ακλόνητο, ο κλονισμός από το σφυροκόπημα του τουρκικού βαρέως πυροβολικού, η αναποτελεσματική οχύρωση και πάρα πολλά άλλα. Αλλά επί του θέματος, πολύ σύντομα θα υπάρξει ένα ειδικό κείμενο, που αποτελεί συλλογική εργασία των Κλεάνθη, Βελισάριου και Αρματιστή.

Η σύμπτυξη είναι μια δύσκολη και γεμάτη κινδύνους επιχείρηση. Τμήματα που έχουν ηττηθεί μπορούν να «αναρρώσουν» μόνο αν διακόψουν την επαφή με τον εχθρό και συμπτυχθούν πίσω και σε μεγάλο βάθος υπό τη κάλυψη ανέπαφων δυνάμεων. Το Α’ ΣΣ όμως, συμπτύχθηκε μερικά χιλιόμετρα χωρίς να διακόψει την επαφή με τον εχθρό. Επομένως όλα τα κακά ενδεχόμενα ήταν πιθανά.

Για ποιο λόγο δεν εκτέλεσε την αποστολή του ο συνταγματάρχης Πλαστήρας;

Ο Συνταγματάρχης Πλαστήρας, Διοικητής του 5/42 ΣΕ και επικεφαλής του Αποσπάσματος Πλαστήρα

Κατ’ αρχήν πρέπει να αναφέρουμε ότι στον πόλεμο δεν υπάρχουν δικαιολογίες για τη μη εκτέλεση της αποστολής, παρά μόνο αντικειμενικές αδυναμίες. Αλλά η προϊσταμένη διοίκηση πρέπει να ενημερώνεται εγκαίρως για τη μη δυνατότητα εκτέλεσης.

Ο συνταγματάρχης Πλαστήρας ισχυρίστηκε στην Ανακριτική Επιτροπή ότι δεν εκτέλεσε την αποστολή του επειδή πάνω στην τοποθεσία στην οποία έπρεπε να ταχθεί, βρήκε τμήματα του 23ου Συντάγματος. Αυτό είναι μεν αληθές, αλλά δεν αποτελεί «αντικειμενική αιτία» μη εκτέλεσης της αποστολής. Θα έπρεπε να παραμείνει όπισθεν και πλησίον της τοποθεσίας μέχρι τη διευκρίνιση της κατάστασης.

Η άποψή μου είναι ότι ο Πλαστήρας δεν σταμάτησε επί των νοτίως Κιουπρουλού υψωμάτων, επειδή αν το έκανε θα έχανε το σύνταγμα του. Το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων ήταν κατακρεουργημένο από τη σκληρή διήμερη μάχη που διεξήγαγε, είχε υποστεί τρομακτικές απώλειες, το ΙΙΙ Τάγμα του που αντεπιτέθηκε το πρωί για την ανακατάληψη του Υψώματος 1710 είχε χάσει τα 2/3 της δύναμης του, το ηθικό των ευζώνων πρέπει να είχε καταρρεύσει, πράγμα που ήταν επόμενο ύστερα από τη διήμερη και πολυαίμακτη μάχη, την υποχώρηση υπό πίεση, τη νυκτερινή πορεία και τη θέα και μόνο των φυγάδων που είχαν εγκαταλείψει τις μονάδες και τα όπλα τους και περιφέρονταν δώθε και κείθε ανεξέλεγκτοι καίγοντας και λεηλατώντας. Ως εκ τούτου η ανεύρεση επί των υψωμάτων νοτίως Κιουπρουλού των τμημάτων του 23ου Συντάγματος, αποτέλεσε «σανίδα σωτηρίας» από την οποία πιάστηκε ο Πλαστήρας προκειμένου να μεταφέρει το σύνταγμά του μακριά από τις συγκινήσεις της μάχης και να προσπαθήσει να το αναδιοργανώσει και να του κάνει ενέσεις ηθικού.

Όπως έγραψα και παραπάνω, το ερώτημα που πρέπει να τεθεί δεν είναι για ποιο λόγο ο Πλαστήρας δεν εξετέλεσε την αποστολή του, αλλά γιατί ο στρατηγός Δημαράς έβαλε στα υψώματα νότια του Κιουπρουλού ένα σύνταγμα που είχε δοκιμαστεί και ματώσει πέρα κάθε ανεκτού ορίου και δεν έβαλε  το 11ο που η συμμετοχή του στη μάχη ήταν μόλις 6 ώρες.

Βεβαίως η μη εκτέλεση από το Απόσπασμα Πλαστήρα της αποστολής που του ανατέθηκε, είχε ως αποτέλεσμα τον αιφνιδιασμό της IVης Μεραρχίας το πρωί της επομένης. Αλλά μια μεραρχία ποτέ δεν διαλύεται επειδή αιφνιδιάστηκε, ή επειδή μια μονάδα δεν εκτέλεσε την αποστολή της. Η διάλυση μιας μεραρχίας είναι αποτέλεσμα άλλων παραγόντων.

Η επομένη ημέρα, 15 Αυγούστου 1922

Η σύμπτυξη των Α’ και Β’ ΣΣ στις 15 Αυγούστου.

Τις νυκτερινές ώρες ο Δημαράς θα αποστείλει αξιωματικούς συνδέσμους στην κάλυψή του. Αυτοί θα βρουν το Απόσπασμα Καλλιαγκάκη, αλλά όχι το Απόσπασμα Πλαστήρα. Θα το αναφέρουν στον Δημαρά, αλλά αυτός δεν θα λάβει κάποιο προληπτικό μέτρο. Το αναφέρει και στην έκθεσή του: «… αφ’ ου ούτε παρά του αποσταλέντος επιτελούς μου ανευρέθη εις την δια της διαταγής μου της 14^ης ορισθείσαν θέσιν του …». Περί την 0300, αξιωματικός του επιτελείου του Α’ ΣΣ που θα περάσει από το Κιουπρουλού, θα αναφέρει στον διοικητή της IVης Μεραρχίας ότι ο Πλαστήρας με το σύνταγμά του «εθεάθη εις Μπαλ Μαχμούτ», αλλά η ομάδα ιππέων με επικεφαλή αξιωματικό που εστάλη για την ανεύρεση του Αποσπάσματος Πλαστήρα, ουδέποτε θα επιστρέψει. Ούτε αυτό φαίνεται να ενέβαλε σε δεύτερες σκέψεις τον διοικητή της IV Μεραρχίας.

Την 2330 ώρα το Α’ ΣΣ εκδίδει διαταγή επιχειρήσεων για την επομένη. Η IVη Μεραρχία θα λάβει τη διαταγή του Σώματος στις 0315 και μαζί αντίγραφο της διαταγής που έπρεπε να παραδώσει στην Ιη Μεραρχία, επειδή το Α’ ΣΣ δεν διαθέτει σύνδεσμο και επικοινωνία με την Ι Μεραρχία. Όμως ούτε και η IVη Μεραρχία διαθέτει, όπως ήδη έχει αναφερθεί, και ως εκ τούτου η διαταγή του Α’ ΣΣ δεν θα παραδοθεί στη Ιη Μεραρχία. Πόσο πιο δύσκολα μπορούσαν να γίνουν τα πράγματα; Η Ιη Μεραρχία που ήταν αυτή που εξασφάλιζε την οδό κινήσεως των Α’ και Β’ ΣΣ προς το Τουμλού Μπουνάρ, δεν γνωρίζει τι πρέπει να κάνει για την 15/8. Ο στρατηγός Τρικούπης αντί να εγκαταστήσει το στρατηγείο του σε κεντρικό σημείο και τέτοιο μπορούσε να βρίσκεται μόνο επί του άξονα σύμπτυξης, δηλαδή επί της σιδηροδρομικής γραμμής προς το Τουμλού Μπουνάρ, εγκαταστάθηκε μακρύτερα και την επομένη βορειότερα.

Η αποστολή της IVης Μεραρχίας ήταν να κινηθεί την 0530 δια του δρομολογίου Κιουπρουλού – Τσατ Κουγιού – Μασκιμσέ στο Κιουτσούκιοϊ, όπου θα αποτελούσε την εφεδρεία του Α’ ΣΣ.

Η IVη Μεραρχία θα εκδώσει τη δική της διαταγή στις 0400, την οποία άλλοι θα τη παραλάβουν και άλλοι όχι, μεταξύ των οποίων και το Απόσπασμα Πλαστήρα, στο οποίο ανέθεσε την αποστολή «… συμπτυσσόμενον τελευταίον, μετά την 0930 προς την βορείως Κιουπρουλού γέφυραν …..». Δεν έχει καμιά σημασία η συνέχεια της διαταγής. Ο Δημαράς δεν είχε επικοινωνία με τον Πλαστήρα ο οποίος δεν θα παραλάβει τη διαταγή και την επομένη ημέρα θα ενεργήσει αυτοβούλως. Άλλωστε δεν ήταν ο μόνος.

Η IVη Μεραρχία θα τεθεί σε κίνηση την 0500, αλλά την 0700 η κεφαλή της φάλαγγας θα δεχθεί πυρά από νότο, αφού δεν υπήρχε κάλυψη και από εκείνο το σημείο. Από εκείνη την ώρα και ύστερα θα αρχίσει η διάλυση της μεραρχίας. Μολονότι τα πυρά βάλλονται από απόσταση και είναι ασθενή και κάποια τάγματα και πυροβολαρχίες τάσσονται και αντιδρούν αποφασιστικά στη τουρκική επίθεση αναχαιτίζοντας τους επιτιθέμενους, θα επικρατήσει πανικός και αταξία σε πολλές μονάδες, ειδικά των μεταγωγικών, διάφορα τμήματα θα διαλυθούν και θα τραπούν προς τις πλαγιές του Ρεσίλ Τεπέ, άλλα θα εγκαταλείψουν οχήματα και διάφορα άλλα μέσα επί της οδού και τα 2 «χαμένα» τάγματα του 8^ου Συντάγματος που τελούσαν σε κατάσταση διάλυσης, υπό τον διοικητή του Συντάγματος, θα κινηθούν προς τα δυτικά κινούμενα κατά μήκος της σιδηροδρομικής γραμμής. Θα τα ακολουθήσουν και τα υπολείμματα 2 ταγμάτων του 35^ου Συντάγματος και 1 του 11^ου Συντάγματος. Διαταγές του μεράρχου που στέλνονται με αξιωματικούς στους διοικητές των τμημάτων που έχουν στραφεί προς τα δυτικά θα αγνοηθούν επανειλημμένα και κάποιοι σύνδεσμοί δεν θα επιστρέψουν αλλά θα ακολουθήσουν τη πορεία των κινουμένων προς τα δυτικά. Θα λεχθεί ακόμη σε αγγελιοφόρο αξιωματικό «να του πεις ότι δεν με βρήκες». Ο διοικητής της IVης Μεραρχίας θα μπορέσει να συγκεντρώσει στο Τσατ Κουγιού τα 11^ο και 26^ο Συντάγματα, αλλά αντί να κινηθεί προς Κιουτσούκιοϊ όπως καθοριζόταν στην αποστολή του, μετακινήθηκε στον αυχένα του Ουλουτζάκ, όπου και στάθμευσε. Αυτό ήταν και το καθοριστικό σημείο που έβαλε βαριά τη σφραγίδα του στη διάσπαση των Α’ και Β’ ΣΣ σε 2 ομάδες. Αν η IV Μεραρχία με τα δύο συντάγματά της συνέχιζε τη κίνησή της προς το Κιουτσούκιοϊ, όπως προέβλεπε η αποστολή της, ίσως άλλη να ήταν η πορεία των πραγμάτων.

Από το μεσημέρι της 15^ης Αυγούστου οι υπό τον στρατηγό Τρικούπη δυνάμεις των Α’ και Β’ ΣΣ, θα διασπαστούν σε δύο Ομάδες εκ των οποίων η μία υπό τον διοικητή της Ιης Μεραρχίας στρατηγό Φράγκου αποτελούμενη από τις Ι και VII Μεραρχίες, το Απόσπασμα Πλαστήρα και τα 5 τάγματα της IV Μεραρχίας που στράφηκαν προς τα δυτικά, θα αποτελέσουν την Ομάδα Φράγκου που μέχρι το βράδυ της 15^ης Αυγούστου θα συμπτυχθεί στην οχυρωμένη τοποθεσία του Τουμλού Μπουνάρ. Οι άλλες δυνάμεις υπό τον στρατηγό Τρικούπη, θα βραδυπορήσουν βόρεια της σιδηροδρομικής γραμμής επιδιώκοντας να ανοίξουν την οδό προς Τουμλού Μπουνάρ. Θα κυκλωθούν την επομένη στα όρη του Ιλμπουλάκ, θα διασπάσουν τον κλοιό και την μεθεπομένη θα κυκλωθούν και πάλι στο Αλή Βεράν όπου και θα καταστραφούν.

 

Τα επίχειρα: οι Δημαράς (διοικητής της IVης Μεραρχίας), Τρικούπης (διοικητής Α’ ΣΣ) και Διγενής (διοικητής Β’ ΣΣ) «φιλοξενούμενοι» στο τουρκικό στρατόπεδο αιχμαλώτων του Κισεχίρ.