Η συνθηκολόγηση του Ελληνικού Στρατού στις 20 Απριλίου 1941 – Μέρος Α’

«Ανδρών επιφανών»

Γράφει ο Αρματιστής

Σε κείμενο μου που αναρτήθηκε στο παρόν ιστολόγιο στις 30 Οκτωβρίου με τίτλο «28^η Οκτωβρίου 1940: Παρεξηγήσεις και ανακρίβειες», ο σχολιαστή ΒΦ έθεσε ορισμένα πολύ σοβαρά ζητήματα και ερωτήματα που αφορούν τον τρόπο διεξαγωγής των επιχειρήσεων τον Απρίλιο του 1941 στο Θέατρο Επιχειρήσεων της Αλβανίας και της Κεντρικής Μακεδονίας, που ως γνωστό είχαν ως αποτέλεσμα τη συνθηκολόγηση των Ελληνικών δυνάμεων των Τμημάτων Στρατιάς Ηπείρου και Δυτικής Μακεδονίας. Τα ζητήματα και ερωτήματα που έθεσε ο σχολιαστής αφορούν κατά βάση πιθανές ευθύνες του Αρχιστράτηγου του Ελληνικού Στρατού, Στρατάρχη [τότε αντιστράτηγου] Αλέξανδρου Παπάγου.

Κατ’ αρχάς οφείλω να δηλώσω ότι δεν θεωρώ τον εαυτό μου ικανό να αναλάβει το ρόλο του κριτή ή του υπερασπιστή του Στρατάρχη Αλέξανδρου Παπάγου, του Αρχιστράτηγου του Ελληνικού Στρατού σε δύο νικηφόρους πολέμους. Με σεβασμό όμως προς τη μνήμη του, θα προσπαθήσω να τοποθετηθώ όσο αναλυτικά επιτρέπει ο χώρος, στα πολύ σοβαρά θέματα που άνοιξε ο σχολιαστής. Για να είναι δυνατή η κατανόηση των όσων θα αναφέρω, είναι αναγκαίο να αναφερθώ σε κάποια κρίσιμα ζητήματα εκείνης της περιόδου που ενδεχομένως πολλοί να μη τα γνωρίζουν. Εξ ανάγκης το κείμενό μου θα παρουσιαστεί σε δύο μέρη, στο δεύτερο εκ των οποίων θα αναπτυχθούν οι απόψεις μου στα ζητήματα και ερωτήματα που έθεσε ο σχολιαστής. Πρέπει να επισημανθεί ότι για τη κατανόηση του κειμένου είναι απαραίτητη η χρησιμοποίηση των σχεδιαγραμμάτων που το συνοδεύουν.

Στο πόλεμο του 1940-41 έγιναν πολλά και σημαντικά λάθη σε όλα τα επίπεδα της διεύθυνσης του πολέμου. Αλλά κατά τη γνώμη μου, αυτά σε καμιά περίπτωση δεν απομειώνουν το μεγάλο επίτευγμα που πέτυχε το έθνος υπό την ηγεσία άξιων ανθρώπων.  Άλλωστε κανένας πόλεμος δεν διεξήχθη χωρίς λάθη. Η κριτική που γίνεται στο πλαίσιο ενός στρατιωτικού πολεμικού απολογισμού που αποβλέπει στην βελτίωση της ικανότητας του στρατού να διεξάγει με επάρκεια πολεμικές επιχειρήσεις, είναι αναγκαία και ευπρόσδεκτη. Η κριτική όμως που γίνεται με αφορισμούς – κυρίως από στρατιωτικούς – με σκοπό να μειώσει την αξία των ηγετών που ανέλαβαν την ευθύνη διεξαγωγής εκείνου του μεγάλου και νικηφόρου πολέμου, δεν μπορεί να είναι αποδεκτή. Ακόμη, δεν μπορεί και δεν πρέπει να γίνονται αποδεκτές  [χωρίς τουλάχιστο τη βάσανο της αναλυτικής και σε βάθος μελέτης] εκθέσεις που συντάχθηκαν από τις επιτροπές που όρισαν οι κατοχικές κυβερνήσεις με σκοπό να μειώσουν την αξία των στρατιωτικών ηγετών της πολέμου. Μπορεί αυτοί που υπέγραψαν τη συνθηκολόγηση [και στη συνέχεια συμμετείχαν και στις κατοχικές κυβερνήσεις] να ισχυρίζονται ότι έσωσαν το στρατό από την αιχμαλωσία, αλλά ο αρχιστράτηγος της επικής μάχης που δόθηκε στα βουνά της Ηπείρου και τέσσερις άλλοι στρατηγοί οι οποίοι έμειναν πιστοί στον όρκο τους και δεν υπέστειλαν τις σημαίες, σύρθηκαν αιχμάλωτοι στα στρατόπεδα συγκέντρωσης του Χίτλερ. Δυστυχώς, την κακή κριτική των στρατιωτικών την έκανε [και συνεχίζει να την κάνει] σημαία η πλευρά που μισεί θανάσιμα κάθε λέξη παράγωγο του έθνους, με αποτέλεσμα η μεγάλη εκείνη μάχη της Ελλάδας και η θυσία των παιδιών της να εξαντλείται στο ποιος είπε το ΟΧΙ. Τραγικό αποτέλεσμα της «εκτροπής» είναι ότι ο κατ’ έτος «εορτασμός» της επετείου της μεγάλης μάχης, αντί να αποτελεί ημέρα εθνικής και πατριωτικής περισυλλογής και απόδοσης της οφειλόμενης τιμής στους πρωταγωνιστές, στους ηρωικούς μαχητές και στους ανώνυμους νεκρούς του πολέμου, να γίνεται ευκαιρία για να προβάλουν διάφοροι τυμβωρύχοι κομματικά και πολιτικά ιδεολογήματα, συνδικαλιστικά αιτήματα, πολιτικούς ανταγωνισμούς και αντιπαραθέσεις και κάθε λογής ανοησία. Από όλους όμως τους αντισυμβαλλόμενους στον «οχετό», κανένας δεν θυμάται ότι κάποιοι ανέλαβαν την ευθύνη να οδηγήσουν το έθνος στο πόλεμο, ότι σε εκείνο το πόλεμο συμμετείχε σύσσωμο το έθνος και ότι οι μεγάλοι νεκροί εκείνου του πολέμου, παραμένουν άγνωστοι, άταφοι και ατίμητοι.

Οι στρατηγοί Γ. Κοσμάς (Α΄ΣΣ), Κ. Μπακόπουλος (Τ.Σ.Α.Μ.), Αλ. Παπάγος (Αρχιστράτηγος), Ιω. Πιτσίκας (Τ.Σ.Η.), και Παν. Δέδες (Ομάδα Μεραρχιών), και οι στρατιώτες Νικ. Γρίβας και Βασ. Δημητρίου, αιχμάλωτοι στο Νταχάου. Μεταφέρθηκαν εκεί εξ αιτίας της ίδρυσης και συμμετοχής στην αντιστασιακή οργάνωση «Στρατιωτική Ιεραρχία».
(Πηγή: http://www.palmografos.com)

Με βάση τη μέχρι σήμερα  γνώση που διαθέτω για τον Πόλεμο του 1940-41, [όχι ιδιαίτερα σημαντική] τα ζητήματα που με έχουν προβληματίσει ιδιαίτερα είναι τα εξής:

      1. Η επιρροή που άσκησε στη διεξαγωγή του πολέμου η περιορισμένη ανάπτυξη του Ελληνικού στρατού κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου.

      2. Ποιος ήταν ο τελικός στρατηγικός στόχος της Ελλάδας στο διεξαγόμενο πόλεμο, ο οποίος βεβαίως αποτελούσε μέρος μιας μεγαλύτερης σύρραξης; [ή ποια ήταν η «Επιθυμητή Τελική Κατάσταση» στο τέλος του πολέμου, με σημερινούς επιχειρησιακούς όρους;]

   3. Οι λόγοι για τους όποιους αποφασίστηκε η διεξαγωγή του αμυντικού αγώνα για την απόκρουση της αναμενόμενης Γερμανικής επίθεσης, σε δύο τοποθεσίες.

     4. Οι λόγοι που καθυστέρησε η έναρξη της σύμπτυξης του Ελληνικού Στρατού από την Αλβανία.

Το ιστορικό υπόβαθρο των παραπάνω ζητημάτων και οι σχετικές απόψεις που θα αναπτυχθούν στη συνέχεια, ελπίζω να βοηθήσουν να κατανοηθούν καλύτερα οι απαντήσεις [μου] στα ερωτήματα που τέθηκαν [από το σχολιαστή], αλλά και στα ζητήματα τα σχετικά με τη στάση του αρχιστράτηγου στο τέλος της εκστρατείας, ο οποίος προτάσσοντας [κατά την άποψη του σχολιαστή] τη προσωπική του τιμή και υστεροφημία:

    1. Δεν ήθελε να δει το θανάσιμο κίνδυνο της περικύκλωσης και εξόντωσης που αντιμετώπιζε ο προωθημένος στην Αλβανία Ε.Σ τον Απρίλιο του 41.

    2.  Εθελοτυφλούσε μπροστά στο ενδεχόμενο να ηττηθεί ο Ε.Σ απο τους Ιταλούς, από αυτούς δηλαδή που μέχρι τότε ανηλεώς καταδίωκε.

    3.  Έκλεισε τα αυτιά του στις αγωνιώδεις εκκλήσεις των Σωματαρχών του, αλλά και άλλων σημαντικών φωνών (Μητροπολίτης Ιωαννίνων), και δεν πήρε κάποιες πρωτοβουλίες για μια έντιμη κατάληξη.

   4. Δεν προστάτεψε τους υφισταμένους του, τους άφησε μόνους να χειριστούν μια κατάσταση και το αποτέλεσμα ήταν να «μουντζουρωθεί» η φήμη μιας γενιάς λαμπρών αξιωματικών.

Η περιορισμένη ανάπτυξη του Ελληνικού στρατού στη διάρκεια του μεσοπολέμου

Το ζήτημα είναι πολύ μεγάλο για να αναπτυχθεί σε αυτό το χώρο. Θα προσπαθήσω όμως να δώσω κάποια ελάχιστα στοιχεία για να περιγράψω το πρόβλημα.

Περίοδος 1900 -1922

Όπως είναι  γνωστό, μόλις στην αυγή του 20^ου αιώνα και ύστερα από τη ταπεινωτική ήττα του Ελληνικού Στρατού στον Ε-Τ πόλεμο του 1897, η χώρα αποφάσισε να συγκροτήσει στρατό ικανό να διεξάγει πολεμικές επιχειρήσεις. Το 1912 ο ΕΣ παρέταξε 7 μεραρχίες στη Θεσσαλία και ορισμένες δυνάμεις στην Ήπειρο, εκ των οποίων αργότερα συγκροτήθηκε η VIII Μεραρχία. Στη συνέχεια και πριν την έναρξη του Β’ Βαλκανικού πολέμου, συγκροτηθήκαν οι ΙΧ και Χ Μεραρχίες.

Μετά το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων και με βάση τα νέα πληθυσμιακά δεδομένα της χώρας, ο στρατός εκστρατείας συγκροτήθηκε στη βάση 5 Σωμάτων Στρατού, που περιελάμβαναν 14 μεραρχίες και μία Μεραρχία Ιππικού. Αλλά από αυτή τη συγκρότηση απουσίαζαν τα εξής δύο κρίσιμα στοιχεία: i. ο Ελληνικός Στρατός συνέχιζε να στερείται εκπαιδευμένων επιτελικών αξιωματικών, αποφοίτων σχολών πολέμου, για να επανδρώσουν τα επιτελεία των μεγάλων σχηματισμών και ii. ο διατιθέμενος μικρός αριθμός πυροβόλων δεν επαρκούσε για την συγκρότηση των προβλεπομένων υπό των πινάκων μονάδων πυροβολικού, με βασική έλλειψη να συνεχίζει να παραμένει η απουσία βαρέων πυροβόλων.

Στον Α’ ΠΠ ο Ελληνικός Στρατός παρέταξε στο Μακεδονικό Μέτωπο 10 Μεραρχίες. Κατά δε τη Μικρασιατική Εκστρατεία διέθετε προς το τέλος του πολέμου 12 Μεραρχίες Πεζικού και 1 Ιππικού στη Μικρά Ασία και άλλες 4 στην ηπειρωτική Ελλάδα, μειωμένων όμως δυνατοτήτων. Ως βάση συγκρότησης του στρατού συνέχιζε να παραμένει – περίπου – η σύνθεση των 14 Μεραρχιών.

Περίοδος 1923 – 1940

Τα διαδοχικά σχέδια επιστρατεύσεως που τέθηκαν σε ισχύ κατά τον Μεσοπόλεμο προέβλεπαν ως βασική σύνθεση του στρατού εκστρατείας τις 14 κατά βάση μεραρχίες. Δεν αντιμετωπιζόταν το ενδεχόμενο διμέτωπου πολέμου και εκτιμάτο ότι η δύναμη των 14 μεραρχιών επαρκούσε για την αντιμετώπιση της Βουλγαρικής απειλής.

Μεγάλης σημασίας εξοπλιστικό γεγονός στην υπόψη περίοδο αποτέλεσε η διάθεση το 1926 από τη δικτατορική κυβέρνηση Πάγκαλου 1 δισεκατομμυρίου δραχμών για τη προμήθεια του παρακάτω οπλισμού:

·         192 ορειβατικά πυροβόλα Schneider, υποδ. 1919 των 75 χιλ

·         120 ορειβατικά πυροβόλα Schneider, υποδ. 1919 των 105 χιλ

·         1.752 πολυβόλα Χότσκις

·         6.000 οπλοπολυβόλα Χότσκις

·         23 βαρέα πολυβόλα 13,2

·         125.000 τυφέκια και αραβίδες Μάνλιχερ

Επίσης, κατά την υπόψη  περίοδο έγινε προμήθεια και των ακόλουθων πυροβόλων:

·         48 πεδινά πυροβόλα Schneider υποδ. 1925 των 85 χιλ

·         48 πεδινά πυροβόλα Schneider, υποδ.1925 των 105 χιλ

·         60 βαρέα πυροβόλα Schneider, υποδ. 1917 των 155 χιλ

  [ΔΙΣ, «Η προς Πόλεμο Προπαρασκευή του Ελληνικού Στρατού», Κ. Βλάσσης, «ΟΙ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΙ Της ΕΛΛΑΔΟΣ 1936 -1940», σελ. 39]

Τα παραπάνω πυροβόλα αποτέλεσαν και την κύρια δύναμη του Ελληνικού πυροβολικού στο πόλεμο του 1940-41 και δια των 312 ορειβατικών συγκροτήθηκε το καλύτερο ορειβατικό πυροβολικό της Ευρώπης. Ήταν επίσης η πρώτη φορά που ο Ελληνικός Στρατός αποκτούσε σύγχρονο βαρύ πυροβολικό. Τα ορειβατικά πυροβόλα επαρκούσαν για τη συγκρότηση 24 Μοιρών των 75 χιλ και 15 Μοιρών των 105 χιλ. Υπόψη ότι στη σύνθεση κάθε μεραρχίας προβλεπόταν ένα Σύνταγμα Ορειβατικού Πυροβολικού με 2 Μοίρες με 8 πυροβόλα των 75 χιλ εκάστη και μία Μοίρα με 8 πυροβόλα των 105 χιλ. Επομένως, για τη συγκρότηση 15 Συνταγμάτων Ορειβατικού πυροβολικού έλλειπαν 6 Μοίρες, δηλαδή 48 πυροβόλα 75 χιλ.

Η IVγ Μοίρα Μοίρα Ορειβατικού Πυροβολικού ποζάρει τεταγμένη προς βολήν
(από το ποιητικό έργο του Πέτρου Αρτάνη «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ»)

Αξίζει να σημειωθεί ότι ο επανεξοπλισμός του στρατού με νέο υλικό άρχισε αμέσως μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, σε μια εποχή που η Ελλάδα βρισκόταν σε δεινή οικονομική κατάσταση εξ αιτίας της Καταστροφής και της κάλυψης των απαιτήσεων για την  αποκατάσταση του ενός εκατομμυρίου και πλέον Ελλήνων προσφύγων εκ της Μικράς Ασίας.

Την περίοδο 1933-1935 κατά την οποία Αρχηγός του ΓΕΣ ήταν ο στρατηγός Καθενιώτης, δια του καταρτισθέντος «Σχεδίου Επιστρατεύσεως 1934» προβλεπόταν η  συγκρότηση εμπολέμου στρατού 210 ταγμάτων, συγκροτούμενου από 18 μεραρχίες και 5 ταξιαρχίες πεζικού, επειδή «ο εκ Βουλγαρίας κίνδυνος μη υφιστάμενος ποσώς μέχρι του έτους 1934, ήρξατο από του έτους τούτου δια της ενάρξεως εξοπλισμού αυτής με γοργόν ρυθμόν αποβλέποντα εις την συγκρότηση εμπολέμου στρατού 220 ταγμάτων». Επειδή όμως θα καθυστερούσε η υλοποίηση του εξοπλιστικού προγράμματος για τη συγκρότηση της υπόψη δύναμης, ο στρατηγός Καθενιώτης επεξεργάστηκε το «σχέδιο επιστρατεύσεως 1935» που απέβλεπε στη συγκρότηση εμπολέμου στρατού 165 ταγμάτων, ο εξοπλισμός του οποίου ολοκληρώθηκε το 1937.  Και βασικά αυτή ήταν η δύναμη του στρατού που εισήλθε στο πόλεμο το 1940. Είναι ιδιαίτερης αξίας η ακόλουθη παράγραφος από το υπόμνημα του στρατηγού Καθενιώτη προς το συμβούλιο των πολιτικών αρχηγών με ημερομηνία 10/1/1935: «Μη δυνάμενοι λοιπόν να στηριζόμεθα εις επαναλήψεις μεγάλων σφαλμάτων του εχθρού, δεν πρέπει να λησμονώμεν ότι η Βουλγαρία, αργά ή γρήγορα, θα επιστρατεύσει τα 300 γνώριμά της τάγματα πεζικού απέναντι των ιδικών μας 140 ταγμάτων του σχεδίου επιστρατεύσεως 1930, άτινα δεν είναι ούτε καν υπολογίσιμα, αλλά και των 200 ταγμάτων του σχεδίου 1934, τα οποία είναι ανεπαρκή» [Θρασύβουλος Τσακαλώτος, «40 ΧΡΟΝΙΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ», σελ. 317 και 321].

Περίοδος Πολέμου 1940-41

Ο Ελληνικός Στρατός στις 28 Οκτωβρίου θα εισέλθει στο πόλεμο με τις μεγάλες μονάδες που προβλέπονταν από το σχέδιο ΙΒα. Δηλαδή 2 Τμήματα Στρατιάς, 5 Διοικήσεις Σ.Σ., 1 Ομάδα  Μεραρχιών, 15 Μεραρχίες Πεζικού και 1 Μεραρχία Ιππικού. Με την έναρξη της επιστράτευσης  η IV  Ταξιαρχία θα μετονομαστεί σε XV Μεραρχία και αργότερα η XVI Ταξιαρχία θα αποτελέσει στη XVI Μεραρχία.

Το θέατρο επιχειρήσεων της Αλβανίας θα απορροφήσει πολύ γρήγορα 14 μεραρχίες. Η δύναμη των 17 μεραρχιών δεν επαρκούσε για να καλύψει τις ανάγκες των επιχειρήσεων στην Αλβανία και για να αντιμετωπίσει την απειλή που ολοένα και πλησίαζε στη Μακεδονία. Στην Αλβανία η απουσία αρμάτων και αντιαρματικών θα οδηγήσει στη διεξαγωγή του πολέμου στα βουνά και στη μεγάλη φθορά των μονάδων [σε προσωπικό, κτήνη, μέσα και υλικά] εξ αιτίας των ακραίων καιρικών συνθηκών που επικρατούσαν στα μεγάλα ύψη. Η αντικατάσταση των μεραρχιών στη γραμμή μάχης αποφασιζόταν όταν πλέον βρίσκονταν υπό την απειλή της πλήρους κατάρρευσης. Για να ήταν δυνατή η συνέχιση του αγώνα χωρίς το φόβο κατάρρευσης, απαιτούνταν ακόμη 3 τουλάχιστο μεραρχίες και ευφυείς πολιτικές για την αναπλήρωση των απωλειών και τη συγκρότηση περισσοτέρων συνταγμάτων. Για να υπάρξει «θεωρία νίκης», απαιτούνταν άλλες 3 τουλάχιστο μεραρχίες. Υπόψη ότι ο Ιταλικός στρατός διέθετε τον Απρίλιο στην Αλβανία 25 μεραρχίες και διάφορα συντάγματα ισοδύναμα άλλων 5 μεραρχιών, δηλαδή δυνάμεις διπλάσιες από τις αντίστοιχες Ελληνικές, ανώτερες όμως σε οπλισμό, όλμους, πυροβόλα μέσα και υλικά.

Η εργώδης προσπάθεια που καταβλήθηκε την τετραετία πριν την έναρξη του πολέμου για την ανασυγκρότηση του στρατού, δεν μπόρεσε να αντιμετωπίσει τα προβλήματα από την καθυστέρηση στην ανάπτυξη του κατά τη περίοδο του μεσοπολέμου, με αποτέλεσμα να σταθεί αδύνατο στο πόλεμο του 1940-41, παρά τις τεράστιες προσπάθειες που καταβλήθηκαν, να ξεπεραστούν τα όρια και οι οροφές που είχαν καθοριστεί πριν την έναρξη του πολέμου. 

Εν όψει της Γερμανικής απειλής συγκροτήθηκαν 3 νέες μεραρχίες [XVIII, XIX, XX στις 24/12/1940, 24/1/1941 και 2/2/1941 αντίστοιχα] με προσωπικό, οπλισμό και μέσα που ανευρέθηκαν «εκ των ενόντων». Η ΧΙΙ Μεραρχία της Κομοτηνής, αφού είχε αποδώσει τα συντάγματά της στις Μεραρχίες που μάχονταν στην Αλβανία, επιστράτευσε νέα στον Έβρο και τη Ροδόπη από εφέδρους μεγάλων κλάσεων και στις 6 Μαρτίου 1941 μετακινήθηκε στη Κεντρική Μακεδονία.  Ένα πολύ ενδιαφέρον στοιχείο που δείχνει προς την κατεύθυνση ότι δεν είχε αξιοποιηθεί το προσωπικό της εφεδρείας με ορθολογικό τρόπο, είναι ότι στη ολιγάνθρωπο Θράκη επιστρατεύτηκαν 10 Συντάγματα πεζικού [18, 29, 41, 80, 81, 82, 84, 86, 87, 93], ενώ στη πολυάνθρωπο Πελοπόννησο μόνο 5 [6^ο, 8^ο, 9^ο, 11^ο, 12^ο].  Τελικά οι διαθέσιμες δυνάμεις για την αντιμετώπιση της Γερμανικής απειλής ανήλθαν σε 6 Μεραρχίες, μειωμένων όμως δυνατοτήτων [VII, XII, XIV, XVIII, XIX, XX]. Ξύνοντας το πάτο του βαρελιού, η Ελλάδα μέχρι το τέλος του πολέμου θα παρατάξει 67 συντάγματα πεζικού [201 τάγματα].

Οι Θεσσαλικές αλεπότρυπες του 731, οι διατρέχουσες επί χιλιόμετρα την οφρύ των υψωμάτων
(από το ποιητικό έργο του Πέτρου Αρτάνη «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ»)

Τον Απρίλιο του 1941 τα συντάγματα πεζικού στην Αλβανία εξ αιτίας των μεγάλων απωλειών παρουσίαζαν ελλείψεις στο προσωπικό 10-20%, απομείωση των μηχανημάτων πυρός πεζικού 50%, καθώς και μεγάλη απομείωση της δύναμης των προβλεπόμενων κτηνών, που δυσχέραινε τον ανεφοδιασμό των μονάδων ακόμη και σε περιόδους ηρεμίας. Θα ήταν ενδιαφέρον να ερευνηθεί αν είχαν εξαντληθεί όλες οι δυνατότητες για την αναπλήρωση των απωλειών και για τη συγκρότηση ενός αριθμού συνταγμάτων πεζικού από την εφεδρεία της παλαιάς Ελλάδας, με βάση το δεδομένο ότι αφού οι 11 από τις 20 μεραρχίες είχαν επιστρατευθεί στην Ήπειρο τη Μακεδονία και τη Θράκη και η 1 στη Κρήτη, ήταν πολύ πιθανό να υπήρχε διαθέσιμη εφεδρεία στη Θεσσαλία στη Στερεά και τη Πελοπόννησο.

Ιδιαίτερης σημασία ζητήματα που θα πρέπει να τύχουν ανάλυσης από τις σημερινές ηγεσίες.

Ο Ελληνικός στρατός ενώ εκτιμούσε ως απειλή μόνο τη Βουλγαρία και για την αντιμετώπιση αυτής ης απειλής αναπτυσσόταν και σχεδίαζε την άμυνα της χώρας, κλήθηκε εντελώς αιφνιδιαστικά το 1939 να αντιμετωπίσει την Ιταλική απειλή στα σύνορα προς την Αλβανία και στη συνέχεια του ζητήθηκε να πολεμήσει και εναντίον ενός ακόμη στρατού απείρως ισχυρότερου από τον Ιταλικό. Η εκτίμηση της Ιταλικής απειλής δεν ήταν δυνατή και είναι λογικό ότι η ανάπτυξη του στρατού και οι οροφές που είχαν

Ορειβατικό 65 χλστ. χρησιμοποιούμενο ως πυροβόλο συνοδείας.

καθοριστεί στα προηγούμενα χρόνια δεν επαρκούσαν για την αντιμετώπιση της Ιταλικής και Γερμανικής απειλής. Ανάλογη κατάσταση παρουσιάστηκε και το 1974 όταν ως απειλή αντιμετωπιζόταν μόνο το Σύμφωνο της Βαρσοβίας και ειδικά η απειλή η προερχόμενη από τη Βουλγαρία και ξαφνικά παρουσιάστηκε δυναμικά η Τουρκική απειλή στα ανατολικά σύνορα της χώρας. Επιστρατεύθηκε και τότε ο πάτος του βαρελιού για να καλυφθούν αμυντικά τα νησιά.

Την περίοδο του μεσοπολέμου και μετά την ανανέωση του πυροβολικού, οι τότε ηγεσίες δεν πέταξαν στα άχρηστα τα παλαιά πυροβόλα, αλλά τα διατήρησαν στις αποθήκες και τα αξιοποίησαν στο πόλεμο του 1940-41. Στις 14 Μεραρχίες της Αλβανίας, θα βρούμε τον Απρίλιο του 1941 88 πυροβόλα 65 χιλ ως πυροβόλα συνοδείας των συνταγμάτων, 16 ορειβατικά Σκόντα 75 χιλ, 7 Σκόντα 105 χιλ, 22 Δαγκλή 75 χιλ, 84 πεδινά 75 χιλ, 11 Σκόντα 150 χιλ. Το ίδιο έπραξαν και οι ηγεσίες πριν το 1974. Παλαιά πυροβόλα, άρματα και πολυβόλα του εμφυλίου διατηρήθηκαν στις αποθήκες και ήταν αυτά που εξόπλισαν αρχικά τις μονάδες που συγκροτήθηκαν στα νησιά μετά τη κρίση του 1974.

 Διαπιστώσεις

Ο Ελληνικός στρατός τη περίοδο 1923 – 1939 είχε αναπτυχθεί με βάση την εκτίμηση ότι δεν θα βρεθεί στην ανάγκη διεξαγωγής διμέτωπου πολέμου και ότι το μόνο κράτος που συνιστούσε απειλή ήταν η Βουλγαρία. Για την αντιμετώπιση αποκλειστικά και μόνο της Βουλγαρικής απειλής, είχε οχυρώσει τη τοποθεσία «Μπέλες – Νέστος» και είχε οργανώσει και τις ανάλογες δυνάμεις στη βάση των 14 μεραρχιών πεζικού και 1 μεραρχίας ιππικού, μολονότι οι πληθυσμιακές δυνατότητες της χώρας επέτρεπαν μεγαλύτερη ανάπτυξη. Και εντελώς ξαφνικά το 1939 εμφανίστηκε η Ιταλική απειλή και ο στρατός των 14 μεραρχιών κλήθηκε το 1940 και 1941 να πολεμήσει εναντίον δύο πανίσχυρων αυτοκρατοριών. Είναι περισσότερο από  προφανές ότι η στρατιωτική δύναμη που διέθετε η Ελλάδα τον Απρίλιο του 1941 [που είχε οργανωθεί στη βάση των 14 μεραρχιών], αλλά και η κατάσταση του στρατού που μάχονταν στην Αλβανία ύστερα από τη φθορά της πεντάμηνης χειμερινής εκστρατείας, δεν επαρκούσε για να συντριβεί ο Ιταλικός στρατός στην Αλβανία, αλλά και πολύ περισσότερο για να αντιμετωπιστεί ο Γερμανικός οδοστρωτήρας.

 Η Ελληνική ηγεσία γνώριζε πολύ καλά ότι ήταν δύσκολη έως αδύνατη  η συντριβή του Ιταλικού στρατού στην Αλβανία. Μπορεί τα τραγούδια της Βέμπο, οι γελοιογραφίες των εφημερίδων, οι θεατρικές επιθεωρήσεις, καθώς και διάφορες άλλες εκδηλώσεις να παρουσίαζαν τους Ιταλούς στρατιώτες ως δειλούς που συνεχώς το έβαζαν στα πόδια «μπροστά στο τσαρούχι του τσολιά, αλλά αυτό δεν ήταν αλήθεια και αποτελούσε βλασφημία και όνειδος για τους πολεμιστές της Ηπείρου, της Πίνδου και της Αλβανίας που κάθε σπιθαμή εδάφους που κέρδιζαν, τη πλήρωναν με άφθονο αίμα. Τα οχυρώματα και οι θέσεις των Ιταλών καταλαμβάνονταν μόνο ύστερα από αιματηρές επιθέσεις με τη λόγχη. Οι Ιταλοί πολεμούσαν εξίσου σκληρά με τους έλληνες στρατιώτες και το μόνο που δε άντεχαν ήταν το παγωμένο μέταλλο της λόγχης. Ο στρατός που πολεμούσε τα γνώριζε αυτά. Μετά από ένα πεντάμηνο σκληρών μαχών, τα κενά των μονάδων ήταν τεράστια λόγω των απωλειών που δεν αναπληρώνονταν. Τα ομαδικά όπλα είχαν απομειωθεί στο μισό και δεν υπήρχε δυνατότητα να αντικατασταθούν, τα πυρομαχικά των πυροβόλων και των όλμων είχαν αρχίσει να λιγοστεύουν επικίνδυνα και ένας πολύ μεγάλος αριθμός κτηνών που αποτελούσαν και το κύριο μεταφορικό μέσο, είχε χαθεί.  Ουσιαστική βοήθεια δεν αναμενόταν από πουθενά, ούτε και από τη σύμμαχο Μεγάλη Βρετανία που αντιμετώπιζε τα δικά της τεράστια προβλήματα. Το στρατό στην Αλβανία τον κρατούσε όρθιο η ένταση και η συναίσθηση της τιμής και του καθήκοντος. Αλλά ως πότε; Είναι ενδιαφέρουσα η έκθεση της ΔΙΣ για τη κατάσταση του ΕΣ λίγο πριν τη Γερμανική εισβολή [«Το τέλος μιας εποποιίας», σελ 92-97]. Η Ελλάδα δεν μπορούσε να πετάξει τους Ιταλούς στη θάλασσα, αν δεν ενισχυόταν γενναία σε πολεμικά μέσα και υλικά από τη σύμμαχο Μεγάλη Βρετανία και αν δεν βρισκόταν τρόπος κινητοποίησης και άλλων ανδρών. Ακόμη, η Ελλάδα ήταν αδύνατο να ανταπεξέλθει και σε ένα παράλληλο πόλεμο εναντίον των Γερμανών στο μέτωπο της Μακεδονίας. Και όμως στο τέλος Μαρτίου 1941 οι ελπίδες για μια νίκη εναντίον των Ιταλών που θα έφερναν τον Ελληνικό στρατό στον Αυλώνα και τα Τίρανα, αναπτερώθηκαν. Σχετικές λεπτομέρειες θα αναφέρω στη συνέχεια.

Και ασφαλώς κάποιος εύλογα θα ρωτήσει: «Αφού ο πόλεμος δεν έβγαινε, για ποιο λόγο συνεχιζόταν η ανθρωποθυσία και δεν αποφασιζόταν να αναζητηθεί μια πολιτική λύση έντιμης συνθηκολόγησης;»

Το στρατηγικό πρόβλημα της Ελλάδας και η «θεωρία της νίκης»

 Κατ’ αρχάς, δεν υπάρχουν έντιμες συνθηκολογήσεις. Αυτός που στέλνει κήρυκες και ζητά συνθηκολόγηση, καταθέτει τα όπλα και βρίσκεται πλέον στο έλεος του νικητή. Η χώρα του θα καταληφθεί, ή θα τεθεί υπό έλεγχο, ή θα γίνει δορυφόρος του νικητή. Έτσι συμβαίνει πάντα. Ο Χίτλερ εν όψει της επιχείρησης «Μπαρμπαρόσα» που προετοίμαζε δεν θα δεχόταν τίποτε λιγότερο από τη κατάληψη της Ελλάδας. Δεν θα ανεχόταν ούτε ως «πιθανότητα» να ανοιχθεί ένα νέο «Μακεδονικό Μέτωπο» στο πλευρό του Γερμανικού στρατού που θα επιχειρούσε στη Σοβιετική Ένωση.

Η Ελλάδα μόλις πριν 27 χρόνια από το πόλεμο που άρχισε στις 28 Οκτωβρίου 1940, είχε προσαρτήσει στον εθνικό κορμό την Ήπειρο και τη Μακεδονία με την ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη να έχουν προσαρτηθεί πριν 22 χρόνια. Η Βουλγαρία που τις διεκδίκησε και η Τουρκία που τις έχασε δεν το είχαν ακόμη χωνέψει [Ας μην αυταπατώμεθα. Ακόμη δεν το έχουν ξεχάσει]. Και στο διεξαγόμενο πόλεμο, αυτό ήταν το μεγάλο ζητούμενο: «Αν στο τέλος του πολέμου και ίσως και της επαναχάραξης των συνόρων [που έπεται πάντα των πολέμων], οι περιοχές της Ηπείρου της Μακεδονίας και της Θράκης θα παρέμεναν Ελληνικές». Αυτό ήταν το μεγάλο διακύβευμα για την Ελλάδα. Και αυτή κατά τη γνώμη μου ήταν η «Επιθυμητή Τελική Κατάσταση» του πολέμου που διεξαγόταν στην Αλβανία και σε λίγο θα επεκτεινόταν και στη Μακεδονία. Δεν ήταν η συντριβή του Ιταλικού στρατού στην Αλβανία, ούτε η απόκρουση της Γερμανικής επίθεσης. Και τα δύο ήταν αδύνατο να επιτευχθούν. Ο στρατηγικός αντικειμενικός σκοπός του διεξαγόμενου πολέμου ήταν να μην ακρωτηριαστεί η χώρα όταν θα τέλειωνε ο πόλεμος και θα άρχιζαν οι διαπραγματεύσεις της ειρήνης. Όταν θα τέλειωνε ο πόλεμος, η Ελλάδα θα έπρεπε να βρίσκεται με τη πλευρά των νικητών.

Κατόπιν των όσων ήδη έχουν αναφερθεί, η εδαφική ακεραιότητα της Ελλάδας δεν εξαρτιόταν από το αποτέλεσμα της μάχης που έδινε το έθνος εκείνη τη χρονική στιγμή, αλλά από τη συμμετοχή της Ελλάδας στο πόλεμο ως συμμάχου [του μόνου εκείνη τη χρονική στιγμή] της Μεγάλης Βρετανίας. Η Μεγάλη Βρετανία είχε εγγυηθεί την ακεραιότητα της Ελλάδας και Βρετανικά στρατεύματα έφθασαν στην Ελλάδα το Μάρτιο του 1941 για να πολεμήσουν στο πλευρό του Ελληνικού στρατού. Η απόφαση της Ελληνικής κυβέρνησης όπως είχε εκφραστεί την επομένη της έναρξης του πολέμου κατά τρόπο μη επιδεχόμενο αμφισβήτηση [εμπιστευτικές δηλώσεις Μεταξά στις 30/10/1940 προς τους ιδιοκτήτες και τους αρχισυντάκτες των Αθηναϊκών εφημερίδων] ήταν απόλυτα σαφής και κρυστάλλινη:

Η Ελληνική κυβέρνηση μεταξύ της εθελουσίας υποδούλωσης συνοδευόμενης και με εθνικό ακρωτηριασμό και της αποφυγής του πολέμου, διάλεξε το πόλεμο. Και το καθήκον της Ελλάδας ήταν να πολεμήσει μέχρι τέλους, όχι για τη νίκη αλλά για τη δόξα, για τη τιμή της και επειδή είχε υποχρέωση να μείνει άξια της ιστορία της. Η Ελλάδα θα υπεράσπιζε τα εδάφη της, ακόμη και αν επρόκειτο να πέσει. Η Ελλάδα ως σύμμαχος της Μεγάλης Βρετανίας, θα παρέμενε αταλάντευτα μέχρι το τέλος του πολέμου στο πλευρό της, όσες θυσίες και πόνο και αν κόστιζε αυτό. Η Ελληνική κυβέρνηση είχε τη βεβαία πεποίθηση ότι τελικός νικητής του διεξαγόμενου πολέμου θα ήταν η Μεγάλη Βρετανία και οι σύμμαχοί της.

Αυτή ήταν η εθνική στρατηγική που είχε χαραχθεί στο ανώτατο επίπεδο, με σκοπό τη διασφάλιση της εδαφικής ακεραιότητας και της ανεξαρτησίας της χώρας. Επομένως το εθνικό συμφέρον επέβαλε η χώρα να σταθεί αλληλέγγυα στη Μεγάλη Βρετανία στο διεξαγόμενο πόλεμο, να εκπληρώσει ως σύμμαχος μέχρι τέλους τις υποχρεώσεις της, οποιοδήποτε και αν ήταν το κόστος, όσο βαρύ και αν ήταν αυτό και να ελπίζει και να πιστεύει ότι και η Μεγάλη Βρετανία θα έκανε το ίδιο. Και βεβαίως το έκανε στο ακέραιο. Τα Σοβιετικά στρατεύματα σταμάτησαν στα Ελληνοβουλγαρικά σύνορα, η χώρα δεν ακρωτηριάστηκε και δεν εντάχθηκε στο «Σοβιετικό παράδεισο» και τα Δωδεκάνησα προσαρτήθηκαν στον εθνικό κορμό [θα μπορούσαν να είχαν επιτευχθεί και άλλα πολλά, αν δεν υπήρχαν οι εθνικά λοβοτομημένοι στη Μέση Ανατολή]. Η εδαφική ακεραιότητα της χώρας εξασφαλιζόταν [και εξασφαλίστηκε μεταπολεμικά] από το ότι ήταν σύμμαχος και μόνος συμπολεμιστής εκείνη τη κρίσιμη στιγμή της Μεγάλης Βρετανίας.

Αυτά ήταν τα «ύψιστα εθνικά συμφέροντα» που διαρκώς υπενθύμιζε ο Παπάγος στους Σωματάρχες του θεάτρου επιχειρήσεων της Αλβανίας, αλλά αυτοί δεν ήθελαν να αντιληφθούν.

Εύλογα τίθεται το ερώτημα: Υπήρχε θεωρία νίκης σε εκείνο το πόλεμο;

Και ασφαλώς υπήρχε. Άσχετα αν κάποιοι έψαχναν στην Κατοχή να βρουν «μια διαταγή επιθέσεως ια να τη καρφιτσώσουν». Ο Ελληνικός Στρατός αφού αναχαίτισε την Ιταλική επίθεση στην Ήπειρο και τη Πίνδο και ολοκλήρωσε τη στρατηγική του συγκέντρωση, άρχισε από τις 14 Νοεμβρίου 1940 να αντεπιτίθεται σε όλο το μέτωπο από το Ιόνιο μέχρι τις Πρέσπες. Στην Ήπειρο για να διώξει τους Ιταλούς από το Ελληνικό έδαφος και στη βορειοδυτική Μακεδονία για να εκπορθήσει την αμυντική τοποθεσία «Μόροβα – Ιβάν» (την ισχυρότερη των Βαλκανίων) και να καταλάβει το υψίπεδο της Κορυτσάς. Η κυρία προσπάθεια τοποθετήθηκε στη ΒΔ Μακεδονία. Αυτό δεν έγινε τυχαία. Ήταν σχεδιασμένο. Από την επομένη της Ιταλικής επίθεσης, το ΓΣ προσανατολίζει ισχυρές δυνάμεις προς τη ΒΔ Μακεδονία και το ΤΣΔΜ. Τις ΙΧ, Χ, ΧΙ, ΧΙΙΙ, XV και XVII μεραρχίες για να μπορέσει να σπάσει τη Μόροβα, να καταλάβει τη Κορυτσά, να εξασφαλίσει ευρέως το υψίπεδο της Κορυτσάς και την οδό Κορυτσά – Ερσέκα – Λεσκοβίκι – Μέρτζανη και να προελάσει προς Πόγραδετς και Ελβασάν. Αργότερα, για λόγους εφοδιασμού εκείνης της τεράστιας στρατιάς των 300.000 ανδρών, η κυρία προσπάθεια μεταφέρθηκε στο κέντρο, στη κοιλάδα του Αώου. Αλλά πέρα από τις θεωρίες και τα σχέδια, πέρα από την ισχυροποιούμενη καθημερινά αντίσταση των Ιταλών, υπήρχε ένας ακόμη αντίπαλος που δεν μπορούσε να δαμαστεί. Και αυτός ήταν ο σκληρός Χειμώνας των Αλβανικών βουνών που σακάτεψε τα πάντα και τελικά οι μεγάλες επιθετικές επιχειρήσεις ανεστάλησαν. Θεωρία νίκης υπήρχε, άσχετα αν κάποιοι ψάχνουν ακόμη να τη βρουν.

Σημαντική υποσημείωση:

Οι διακρατικές σχέσεις δεν καθοδηγούνται από τα συναισθήματα, αλλά κυριαρχούνται από τα συμφέροντα. Η μεγάλη Βρετανία έστειλε τα στρατεύματά της στην Ελλάδα να πολεμήσουν εναντίον των Γερμανών, όχι επειδή αγαπούσε την Ελλάδα, αλλά επειδή αυτό υπαγόρευαν τα παγκόσμια συμφέροντά της.  Η Μεγάλη Βρετανία είχε κάθε λόγο η μάχη της Ελλάδας να έχει διάρκεια, επειδή, αφ’ ενός το μέτωπο της Αλβανίας απορροφούσε Ιταλικές δυνάμεις που διαφορετικά θα κατευθύνονταν στην Λιβύη. Η προσπάθειά της για τη δημιουργία ενός νέου Μακεδονικού μετώπου απέτυχε, επειδή δεν είχε τις δυνατότητες να διαθέσει μέσα και δυνάμεις για να το επιτύχει.

Η αμυντική εγκατάσταση σε δύο τοποθεσίες για την αντιμετώπιση της αναμενόμενης Γερμανικής επίθεσης

 Ήδη στο υπόψη ζήτημα αναφέρθηκα πολύ συνοπτικά στο κείμενο υπό το τίτλο «28^η Οκτωβρίου 1940: Παρεξηγήσεις και ανακρίβειες». Θεωρώ όμως ότι είναι σημαντικό να διερευνηθούν οι λόγοι που οδήγησαν την Ελληνική ηγεσία στην απόφαση «της διεξαγωγής του αμυντικού αγώνα για την αντιμετώπιση της Γερμανικής εισβολής σε δύο τοποθεσίες», απόφαση όμως που σε συνδυασμό με τις ασθενείς Ελληνικές δυνάμεις που μπορούσαν να διατεθούν στη Μακεδονία και τη συντριπτική ισχύ της 12^ης Γερμανικής Στρατιάς που θα ενεργούσε την επίθεση εναντίον της Ελλάδας, καταδίκαζε εκ προοιμίου τον αγώνα που επρόκειτο να αναληφθεί εναντίον των Γερμανών σε αποτυχία.  Η αναφερόμενη όμως απόφαση και η εξ αυτής κατάτμηση των διατιθέμενων ισχνών δυνάμεων σε δύο τοποθεσίες, είχε ευρύτερες στρατηγικές συνέπειες για το Ελληνικό θέατρο πολέμου. Επηρέαζε άμεσα τις επιχειρήσεις στο θέατρο της Αλβανίας. Η ενδεχόμενη -πολύ πιθανή- κατάρρευση στο θέατρο επιχειρήσεων της Μακεδονίας [εξ αιτίας της κατάτμησης των διατιθέμενων δυνάμεων σε δύο τοποθεσίες], θα οδηγούσε τις Γερμανικές δυνάμεις στο πλευρό του Ελληνικού στρατού που αγωνιζόταν στην Αλβανία. Αυτός είναι και ο λόγος που εξετάζονται εδώ οι αποφάσεις του Γενικού Στρατηγείου για διεξαγωγή του αμυντικού αγώνα στις τοποθεσίες «Μπέλες – Νέστος» και «Καϊμακτσαλάν – Βέρμιο – Αλιάκμονας».

Διατιθέμενες δυνάμεις για την αντιμετώπιση της Γερμανικής εισβολής

1.      Τμήμα Στρατιάς Ανατολικής Μακεδονίας (ΤΣΑΜ)

·        VII, XIV, XVIII, XIX, Μεραρχίες

·        Ταξιαρχίες Νέστου και Έβρου

·        Φρουρές οχυρών

2.      Ελληνοβρετανικό Συγκρότημα «W»

·        1^ο Αυστραλιανό Σώμα Στρατού

      2^η Νεοζηλανδική Μεραρχία εκ 3 Ταξιαρχιών

      6^η Αυστραλιανή Μεραρχία εκ 2 Ταξιαρχιών

·        1^η Βρετανική ΤΘ Ταξιαρχία

·        Τμήμα Στρατιάς Κεντρικής Μακεδονίας (ΤΣΚΜ)  με τις ΧΙΙ και XX Μεραρχίες

Είναι προφανές ότι οι παραπάνω δυνάμεις ήταν τελείως ανεπαρκείς αριθμητικά και ποιοτικά  για να αντιμετωπίσουν τους Γερμανούς ακόμη και σε μία τοποθεσία.

Η Ε-Β αμυντική διάταξη στις τοποθεσίες Μπέλες – Νέστος και Βερμίου
και η Γερμανική επίθεση κατά της Ελλάδας στις 9 Απριλίου 1941

Η άμυνα στη τοποθεσία Μπέλες – Νέστος

Αποτελεί ερωτηματικό προς διερεύνηση ο λόγος ή οι λόγοι για τους οποίους η Ελληνική ηγεσία αποφάσισε να αμυνθεί στη τοποθεσία «Μπέλες – Νέστος» χρησιμοποιώντας τις 4 από τις 6 διατιθέμενες Ελληνικές μεραρχίες, όταν γνώριζε ότι η υπόψη τοποθεσία  ήταν μεγάλου αναπτύγματος, αντιοικονομική, στερούταν βάθους και το σημαντικότερο παρουσίαζε μεγάλη ευπάθεια επί του όρους Μπέλες (Κερκίνη) και δυτικότερα προς τον Αξιό, εξ αιτίας:

·    Της χάραξης της οροθετικής γραμμής επί της κορυφογραμμής του Μπέλες.

·    Της μη επέκτασης της οχύρωσης επί του Μπέλες δυτικά του οχυρού Ποποτλίβιτσα.

·    Της μη ύπαρξης οχύρωσης από τη λίμνη Δοϊράνη μέχρι και τον Αξιό

·   Του κινδύνου υπερκέρασης που αντιμετώπιζε από Γερμανικές δυνάμεις που θα ενεργούσαν από τη κοιλάδα του            Στρούμνιτσα προς το διάδρομο του Αξιού.

Τα έργα του οχυρού Ιστίμπεη επισημασμένα από τις Γερμανικές θέσεις επί των Ε-Β συνόρων

Βεβαίως η υπόψη τοποθεσία είχε οχυρωθεί ισχυρά, αλλά ο σκοπός της οχύρωσης ήταν η ανάσχεση για περιορισμένο χρόνο μιας Βουλγαρικής επίθεσης μέχρι να ολοκληρωθεί η επιστράτευση και η στρατηγική συγκέντρωση του ΕΣ, που με βάση τον Ελληνικό σχεδιασμό και τις διατιθέμενες δυνάμεις για την αντιμετώπιση της Βουλγαρικής απειλής, ήταν απολύτως  εφικτό. Υπόψη ότι για την αντιμετώπιση της Βουλγαρικής απειλής υπήρχαν από τη Θεσσαλονίκη μέχρι και τον Έβρο 7 μεραρχίες που επιστρατεύονταν τοπικά, καθώς και οι φρουρές των οχυρών. Τώρα όμως οι δυνάμεις ήταν ελάχιστες και ο στρατός τον οποίο καλούνταν να αποκρούσουν δεν ήταν ο Βουλγαρικός, αλλά αυτός που είχε καταλάβει ολόκληρη της Ευρώπη.

 

Πραγματικοί και πιθανοί λόγοι για τους οποίους αποφασίστηκε η άμυνα σε δύο τοποθεσίες

1^ος λόγος: Η σταθερή θέση των Βρετανών ότι η άμυνα θα έπρεπε να οργανωθεί στη τοποθεσία του Βερμίου

Οι Βρετανοί από την άφιξή τους στην Ελλάδα επέμεναν σταθερά ότι ο αμυντικός αγώνας εναντίον των Γερμανών θα έπρεπε να διεξαχθεί στη τοποθεσία του Βερμίου, στην οποία θα έπρεπε να μεταφερθούν και όλες οι δυνάμεις του ΤΣΑΜ. Και βεβαίως δεν δέχονταν οι δικές τους δυνάμεις να μεταφερθούν στη τοποθεσία Μπέλες – Νέστος, την οποία τη θεωρούσαν μάλλον ασθενή. Αντιθέτως ο αρχιστράτηγος και ειδικά μετά την είσοδο των Γερμανών στη Βουλγαρία, επέμενε ότι όλες οι διαθέσιμες Ελληνοβρετανικές δυνάμεις θα έπρεπε να μεταφερθούν στη τοποθεσία «Μπέλες Νέστος». Ως συμβιβαστική λύση, λήφθηκε η απόφαση  διεξαγωγής της άμυνας στις τοποθεσίες Μπέλες – Νέστος και Καϊμακτσαλάν – Βέρμιο – Όλυμπος, στις οποίες και θα κατανέμονταν οι ελάχιστες διατιθέμενες δυνάμεις.

2^ος λόγος: Η εγκατάλειψη της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης και ειδικότερα της Θεσσαλονίκης από τον Ελληνικό στρατό, θα είχε σοβαρές συνέπειες στο ηθικό του πληθυσμού, αλλά και των μονάδων που είχαν συγκροτηθεί σε αυτές τις περιοχές.

Η αποχώρηση ενός μέρους των Ελληνικών δυνάμεων από την Ανατολική Μακεδονία, δεν συνιστούσε εγκατάλειψη. Θα μπορούσαν να παραμείνουν οι φρουρές των οχυρών και δυνάμεις μιας περίπου μεραρχίας για να δώσουν ένα αγώνα τιμής εναντίον των Γερμανών, όπως είχε αποφασιστεί και για τη Θράκη.  Ως εκ τούτου η απόσυρση δυνάμεων από την Ανατολική Μακεδονία δεν θα δημιουργούσε ιδιαίτερη ανησυχία στο πληθυσμό. Άλλωστε είχαν αποχωρήσει νωρίτερα για το Αλβανικό μέτωπο αρκετές μεραρχίες και συντάγματα, στη δε στη Θράκη είχαν παραμείνει συμβολικές δυνάμεις.

Η εκτίμηση ότι θα επηρεαζόταν δυσμενώς το ηθικό των μονάδων που είχαν επιστρατευθεί  στις υπόψη περιοχές και μάχονταν στην Αλβανία, δεν ήταν ισχυρή για να αποτρέψει τη μεταφορά. Αν τα στελέχη είχαν πίστη στο σκοπό του πολέμου και υπήρχε η κατάλληλη ενημέρωση, όλοι θα μπορούσαν να «πεισθούν» στη στρατιωτική αναγκαιότητα και το πατριωτικό καθήκον. Εφόσον ο πόλεμος θα συνέχιζε να διεξάγεται με επάρκεια, οι επιστρατευμένες στη Μακεδονία μονάδες θα διατηρούσαν τη συνοχή τους και δεν θα δημιουργούνταν προβλήματα. Η όποια μετακίνηση δυνάμεων θα εκλαμβανόταν ως μία φυσιολογική πολεμική δραστηριότητα.

3^ος λόγος: Η Μακεδονία και η Θράκη ήσαν ευαίσθητες εθνικά περιοχές και δεν μπορούσαν να εγκαταλειφθούν από τον Ελληνικό στρατό.

Η απόφαση [κατ’ αρχήν πολιτική] για την «εγκατάλειψη- παραχώρηση» εθνικού εδάφους για επιχειρησιακούς λόγους, είναι πολύ δύσκολο να ληφθεί και αποτελεί βαριά πολιτική ευθύνη. Ο πόλεμος όμως δεν διεξάγεται επί τη βάσει των συναισθημάτων, αλλά με βάση τις επιχειρησιακές απαιτήσεις. Στις 28 Οκτωβρίου στην Ήπειρο εγκαταλήφθηκε ένα μεγάλο τμήμα της παραμεθόριας ζώνης και σχεδόν ολόκληρος ο νομός Θεσπρωτίας. Αλλά από τη Μακεδονία στη συγκεκριμένη περίπτωση, δεν θα αποχωρούσε το σύνολο του εκεί στρατού. Μπορούσαν να μείνουν οι φρουρές των οχυρών και ίσως και μία ενισχυμένη μεραρχία. Η εδαφική ακεραιότητα της Ελλάδας στη Μακεδονία και τη Θράκη δεν εξασφαλιζόταν από το αποτέλεσμα της μάχης που θα έδιναν οι δυνάμεις του ΤΣΑΜ, αλλά από το  εάν η χώρα στο τέλος του πολέμου θα βρισκόταν στο στρατόπεδο των νικητών.

4^ος λόγος: Ήταν ασύμφορη η μεταφορά του ΤΣΑΜ από την Ανατολική Μακεδονία στη τοποθεσία του Βερμίου, επειδή κατά τη διάρκεια της μετακίνησης θα μπορούσε να αρχίσει η Γερμανική επίθεση, με αποτέλεσμα οι μετακινούμενες δυνάμεις να αποτελέσουν εύκολο στόχο της Γερμανικής αεροπορίας και η κατάσταση να ξεφύγει από τον έλεγχο.

Αυτός ήταν ένας πραγματικός κίνδυνος στη περίπτωση μαζικής αποχώρησης των δυνάμεων του ΤΣΑΜ. Αλλά αντί για μια μαζική μεταφορά, το Γ.Σ. θα μπορούσε να κλιμακώσει χρονικά τις μεταφορές, ώστε σε ένα εύλογο χρόνο να μεταφερθούν όσο το δυνατό περισσότερες μονάδες στη τοποθεσία του Βερμίου.

5^ος λόγος: Η οχύρωση της τοποθεσίας «Μπέλες Νέστος» με ισχυρά έργα μονίμου οχυρώσεως, παρείχε ισχυρά εχέγγυα για την απόκρουση της Γερμανικής επίθεσης.

Η τοποθεσία «Μπέλες – Νέστος» είναι κατά βάση η μοναδική Ελληνική αμυντική τοποθεσία που καλύπτει τη Μακεδονία από βορρά και απαγορεύει τους άξονες επιθέσεως από τη Βουλγαρία προς το Ελληνικό έδαφος. Διαθέτει μικρή φυσική ισχύ, αλλά ειδικά στο αριστερό πλευρό της επί του Μπέλες, είναι ιδιαίτερα ευάλωτη. Τα μειονεκτήματα της τοποθεσίας προσπάθησε να εξαλείψει το μέγα οχυρωτικό έργο που ανεγέρθη τη περίοδο 1936-1941. Η οχύρωση όμως δεν είχε προχωρήσει δυτικότερα από το οχυρό Ποποτλίβιτσα. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι φρουρές των οχυρών και ο οπλισμός τους, είχαν απομειωθεί προς όφελος του Αλβανικού μετώπου. Ένα πολύ σοβαρό ζήτημα και ερώτημα ταυτόχρονα, είναι αν το υπόψη έργο που στοίχισε τεράστια ποσά, ήταν απαραίτητο και μάλιστα σε αυτή την έκταση. Υπόψη ότι και τα 4 οχυρά επί του Μπέλες καταλήφθηκαν πολύ σύντομα από τις Γερμανικές δυνάμεις.

Η Κυρία Προσπάθεια της Γερμανικής επίθεσης κατά της τοποθεσίας Μπέλες – Νέστος

Η απόφαση για άμυνα επί της τοποθεσίας Μπέλες Νέστος διέθετε υπέρ αυτής ισχυρά επιχειρήματα, όπως απεδείχθη κατά τις επιχειρήσεις. Η Γερμανική επίθεση για την εκβίαση των στενών του Ρούπελ στο Στρυμόνα και των διαβάσεων της Βροντούς του Καλαποτίου και του Γρανίτου στο Νευροκόπι, σταμάτησε μπροστά στα αντίστοιχα οχυρά. Η Κυρία όμως Προσπάθεια των Γερμανών δεν εφαρμόστηκε στο Ρούπελ και στο υψίπεδο Νευροκοπίου, αλλά στο Μπέλες  και στη περιοχή της Δοϊράνης.

6^ος λόγος: Το Γ.Σ. στήριζε πολλές προσδοκίες στις δυνατότητες του Γιουγκοσλαβικού στρατού

Φαίνεται ότι το Γ.Σ. στηριζόμενο στο μέγεθος του Γιουγκοσλαβικού στρατού, αλλά και στη φήμη που τον συνόδευε  από τη συμμετοχή του στον Α’ ΠΠ στο Μακεδονικό Μέτωπο, πίστευε ότι στη περίπτωση που η Γιουγκοσλαβία θα τασσόταν με το μέρος των συμμάχων, οι δυνάμεις του ΤΣΑΜ στηριζόμενες στην οχύρωση της «Γραμμής Μεταξά» και συνεργαζόμενες με τις αντίστοιχες Γιουγκοσλαβικές στη περιοχή του Αξιού και της κοιλάδας του Στρούμνιτσα, όπου βρισκόταν και το ευπαθές σημείο της τοποθεσίας «Μπέλες – Νέστος», θα μπορούσαν να αποκρούσουν τη Γερμανική επίθεση. Η άποψη αυτή είναι πολύ ισχυρή και υποστηρίζεται από το ότι το Γ.Σ. εξάρτησε την απόφασή του για τη τοποθεσία στην οποία θα έπρεπε να δοθεί ο αμυντικός αγώνας, αποκλειστικά και μόνο από τη στάση της Γιουγκοσλαβίας [λεπτομέρειες στο κείμενο «28^η Οκτωβρίου 1940: Παρεξηγήσεις και ανακρίβειες»]. Το ότι οι προσδοκίες που στήριζε το Γ.Σ. στις ικανότητες του Γιουγκοσλαβικού στρατού ήταν ισχυρές, υποστηρίζεται από τα ακόλουθα στοιχεία:

        α. Στη σύσκεψη στις 22 Φεβρουαρίου υπό τη προεδρία του βασιλιά Γεωργίου μεταξύ της Ελληνικής ηγεσίας και των Βρετανών στρατιωτικών ηγετών υπό τον υπουργό των εξωτερικών Άντονυ Ήντεν, ο Παπάγος δέχτηκε κατ’ αρχή την εκκένωση από τον Ελληνικό στρατό της περιοχής ανατολικά του Αξιού και τη μεταφορά όλων των δυνάμεων στη τοποθεσία του Βερμίου, εφόσον θα είχε χαθεί και η τελευταία ελπίδα εξόδου της Γιουγκοσλαβίας στο πόλεμο στο πλευρό των συμμάχων.

        β.  Μετά την επικράτηση φιλοαξονικού καθεστώτος στη Γιουγκοσλαβία, σε σύσκεψη στις 26Μαρτίου Βρετανών και Ελλήνων υπό το Παπάγο, αποφασίστηκε η μεταφορά των δυνάμεων του ΤΣΑΜ στο Βέρμιο. Ενώ όμως συζητούσαν για τον τρόπο που θα διεξαγόταν η μεταφορά, έφθασε η πληροφορία ότι στο Βελιγράδι αναμενόταν η εκδήλωση πραξικοπήματος για την ανατροπή του φιλοαξονικού καθεστώτος. Η λήψη και μόνο της υπόψη πληροφορίας, σταμάτησε αμέσως κάθε συζήτηση για τη μεταφορά των δυνάμεων του ΤΣΑΜ στη τοποθεσία του Βερμίου.

        γ. Στις 8 Απριλίου το ΤΣΔΜ διαβίβασε στο ΓΣ πληροφορίες που ανέφεραν ότι στο νότια Γιουγκοσλαβία η κατάσταση ήταν χαώδης και ότι ο Γιουγκοσλαβικός στρατός είχε καταρρεύσει. Οι πληροφορίες επιβεβαιώνονται και από την είσοδο στην Ελλάδα μεγάλου αριθμού προσφύγων, πολιτών και στρατιωτικών, που μαρτυρούσαν για τη κατάρρευση του Γιουγκοσλαβικού στρατού.  Το Γ.Σ. ενημερώθηκε στις 7 και 8 Απριλίου από το σύνδεσμο του στο Γιουγκοσλαβικό στρατό συνταγματάρχη Πετζόπουλο ότι τα Σκόπια καταλήφθηκαν από τους Γερμανούς και ότι ο δρόμος προς το Μοναστήρι είναι ακάλυπτος από τις Γιουγκοσλαβικές δυνάμεις. Το Γ.Σ. όμως ίσως επειδή δεν πείστηκε, ή να θεώρησε υπερβολικές τις πληροφορίες για τη κατάρρευση του Γιουγκοσλαβικού στρατού, απέστειλε  στις 9 Απριλίου  στο Γιουγκοσλαβικό Γ.Σ. το ταγματάρχη του γραφείου επιχειρήσεων Παπαθανασιάδη Θεοδόσιο, με αποστολή να ενημερωθεί για τη στρατιωτική κατάσταση στη Γιουγκοσλαβία, να ενημερώσει τους Γιουγκοσλάβους για την Ελληνική κατάσταση, να αναφέρει στο Γιουγκοσλάβο αρχιστράτηγο ότι ο Έλληνας αρχιστράτηγος ανησυχεί για τη κατάσταση στη κοιλάδα του Στρούμνιτσα και να τον παρακαλέσει οι δυνάμεις του να ασκήσουν πίεση στους Ιταλούς για τη διευκόλυνση του Ελληνικού στρατού. Δεν έχει σημασία το αποτέλεσμα αυτής της παρέμβασης, αλλά φανερώνει ότι ακόμη και στις 9 Απριλίου, που οι Γιουγκοσλάβοι είχαν υποχωρήσει από τη κοιλάδα του Στρούμνιτσα και είχαν αποκαλύψει το αριστερό της τοποθεσίας «Μπέλες – Νέστος», το ΓΣ συνέχιζε να πιστεύει [και να ελπίζει;] ότι ο Γιουγκοσλαβικός στρατός συνέχιζε να αποτελεί ισχυρό σύμμαχο και διέθετε τη δυνατότητα παροχής συνδρομής στις δυνάμεις του ΤΣΑΜ και του ΤΣΔΜ, μολονότι στις 8 Απριλίου η Γερμανική 2^η ΤΘ Μεραρχία είχε περάσει τα Ελληνικά σύνορα.

Η συνεργασία με τη Γιουγκοσλαβία

Μολονότι η Γιουγκοσλαβία προσχώρησε στους συμμάχους, δεν έδειξε κανένα ενδιαφέρον για το συντονισμό της κοινής άμυνας κατά των Γερμανών. Τελικά και ύστερα από επίμονες Ελληνικές πιέσεις, ο αρχηγός του Βρετανικού αυτοκρατορικού επιτελείου στρατάρχης Ντηλ επισκέφθηκε το Βελιγράδι όπου διαπίστωσε ότι υπήρχε μια κατάσταση πραγματικής αναρχίας και δυσκολίας στο να ληφθούν σοβαρές αποφάσεις. Τελικά πέτυχε να γίνει μια συνάντηση του Παπάγου με αξιωματικούς του Γιουγκοσλαβικού επιτελείου.  Η συνάντηση έγινε στις 3 Απριλίου στο Κέναλι (Κρεμενίτσα) στα Ε-Γ σύνορα, και παραβρέθηκαν ως παρατηρητές ο υπουργός εξωτερικών της Βρετανίας Άντονυ Ήντεν, ο στρατάρχης Ντηλ και ο στρατηγός Ουίλσων. Κατά τη σύσκεψη κρίθηκε απαραίτητη η συνένωση του Γιουγκοσλαβικού μετώπου με την Ελληνική τοποθεσία των συνόρων, οι Γιουγκοσλάβοι θα διέθεταν 4 μεραρχίες για τη κάλυψη της νότιας Γιουγκοσλαβίας, σε περίπτωση Γερμανικής επιθέσεως θα αποφρασσόταν με Γιουγκοσλαβικές δυνάμεις η κοιλάδα του ποταμού Στρούμνιτσα και συμφωνήθηκε να εκδηλωθούν κοινές επιθέσεις για την εκδίωξη των Ιταλών από την Αλβανία. Όμως το σχέδιο και η συνεργασία που συμφωνήθηκε χαρακτηρίζονταν από χαλαρότητα και ανεπάρκεια [ΔΙΣ, «Επίτομη Ιστορία», σελ. 158, 159].

Το πολυβολείο Π8 (33.000 σφαίρες) του Υποτομέα Ρουπέσκο επί της κορυφογραμμής του Μπέλες, διοικητής του οποίου ήταν ο ήρωας Δημήτριος Ίτσιος. Ο Δημήτριος Ίτσιος παραδόθηκε όταν τελείωσαν τα πυρομαχικά του πολυβολειου του και εκτελέστηκε επί τόπου από τον διοικητή του επιτιθέμενου γερμανικού τμήματος, αφού αυτός πρώτα «συνεχάρη» τον ήρωα.
(Η φωτογραφία είναι του Δημήτρη Βλάσση)

Το αποτέλεσμα της μάχης στη τοποθεσία Μπέλες – Νέστος

Η Γερμανική επίθεση κατά της Ελλάδας εκδηλώθηκε σε όλο το μήκος της Ε-Β μεθορίου με Κυρία Προσπάθεια στο όρος Μπέλες στο οποίο ενήργησαν με τις 5^η και 6^η ορεινές μεραρχίες, οι οποίες κατέβαλαν την άμυνα των εκεί 4 οχυρών [Ποποτλίβιτσα, Ιστίμπεη, Κελκαγιά και Αρπαλούκι], καθώς και των τμημάτων που αμύνονταν επί της κορυφογραμμής του Μπέλες, με αποτέλεσμα να διαρρήξουν την αμυντική τοποθεσία στο αριστερό της και να κατέβουν στο πεδινό διάδρομο της Ροδοπόλεως, όπου το Απόσπασμα Κρουσίων μπόρεσε και τους σταμάτησε προσωρινά προ της οργανωμένης τοποθεσίας Κρουσίων. Στη κοιλάδα του Στρούμνιτσα, η 2^η ΤΘ μεραρχία διέλυσε τις εκεί Γιουγκοσλαβικές δυνάμεις, πέρασε στο διάδρομο του Αξιού από τη διάβαση του Κωστουρίνου, εισήλθε στο Ελληνικό έδαφος στη περιοχή δυτικά της λίμνης Δοϊράνης, απέρριψε προς τα Κρούσια τις δυνάμεις της ΧΙΧ «Μηχανοκίνητης» Μεραρχίας  που αποπειράθηκαν να την σταματήσουν και προέλασε ανενόχλητη προς  τη Θεσσαλονίκη. Στη πραγματικότητα οι κύριες Γερμανικές δυνάμεις διέρρηξαν τη τοποθεσία «Μπέλες – Νέστος» στο όρος Μπέλες και την υπερκέρασαν δυτικά της λίμνης Δοϊράνης. Προ αυτής της καταστάσεως το ΤΣΑΜ ύστερα από έγκριση του ΓΣ κατέθεσε τα όπλα.

Το αποτέλεσμα της μάχης στην οχυρωμένη τοποθεσία Μπέλες – Νέστος, ή και μάχης των οχυρών, επηρέασε άμεσα την εξέλιξη του όλου πολέμου. Μπορεί να γράφτηκαν νέες σελίδες δόξας για τα Ελληνικά όπλα, αλλά η Ελλάδα έχασε μέσα σε 4 ημέρες 4 πολύτιμες μεραρχίες και η δεξιά πτέρυγα του Ελληνικού στρατού που πολεμούσε στην Αλβανία αποδυναμώθηκε. Η σοβαρότερη όμως συνέπεια της κατάρρευσης ανατολικά του Αξιού, ήταν ο δυσμενής αντίκτυπος της ήττας και της συνθηκολόγησης στο ηθικό των ανδρών που μάχονταν στην Αλβανία και κατάγονταν από τις περιοχές που καταλήφθηκαν.  Ειδικότερα η άδεια που δόθηκε στο ΤΣΑΜ για να καταθέσει τα όπλα, άσκησε βαθειά επίδραση επί του μαχόμενου στην Αλβανία στρατού. Δημιουργούσε «δεδικασμένο». «Αφού σε αυτούς που πολέμησαν 4 ημέρες τους δόθηκε η άδεια να καταθέσουν τα όπλα, θα δοθεί και σε μας που πολεμάμε 5 μήνες» ή «Για ποιο λόγο δεν μας δίνεται η άδεια να καταθέσουμε τα όπλα αφού και εμείς έχουμε κυκλωθεί;» ή «Δεν μας δίνετε την άδεια να συνθηκολογήσουμε, τη παίρνουμε μόνοι μας».  Πιστεύω ότι δεν έπρεπε να δοθεί η άδεια στο ΤΣΑΜ να συνθηκολογήσει. Αφού οι κύριες δυνάμεις του διατηρούσαν τις θέσεις τους, ο αγώνας θα μπορούσε να συνεχιστεί για κάποιο χρόνο ακόμη.

Κατεστραμμένο πολυβολείο του οχυρού Ιστίμπεη επί του Μπέλες

Διαπιστώσεις

Έχω την άποψη ότι η εξάρτηση της Ελληνικής απόφασης για τη τοποθεσία στην οποία θα έπρεπε να διεξαχθεί ο αμυντικός αγώνας «αποκλειστικά» από τη στάση της Γιουγκοσλαβίας, ήταν  «τραβηγμένη» και πέρα από κάθε όριο ρεαλιστικής αντιμετώπισης των πραγμάτων. Από τη στιγμή που στις 2 Μαρτίου 1941 τα Γερμανικά στρατεύματα εισήλθαν στη Βουλγαρία και η Γιουγκοσλαβία συνέχιζε να μη ξεκαθαρίζει τη στάση της εξωτερικής της πολιτικής, η Ελληνική πολιτική και στρατιωτική ηγεσία  όφειλε να λάβει   τις αποφάσεις της έγκαιρα και με βάση αποκλειστικά και μόνο το εθνικό συμφέρον και τη πλέον συμφέρουσα στρατιωτικά λύση. Εξεταζόμενο το όλο ζήτημα με βάση τη στρατιωτική λογική, επιβαλλόταν  η μεταφορά αν όχι του συνόλου τουλάχιστον του μεγαλυτέρου μέρους των δυνάμεων που βρίσκονταν στην Ανατολική Μακεδονία [πλην των φρουρών των οχυρών και ίσως και κάποιων ακόμη μικρών δυνάμεων], στη τοποθεσία «Καϊμακτσαλάν – Βέρμιο – Αλιάκμονας». Εφόσον η τοποθεσία του Βερμίου επανδρωνόταν με τις 2 Βρετανικές και με 5 ή 6 Ελληνικές Μεραρχίες, ο αμυντικός αγώνας θα μπορούσε να δοθεί υπό απείρως ευνοϊκότερες συνθήκες στη κατά πολύ ισχυρότερη αμυντική τοποθεσία «Καϊμακτσαλάν – Βέρμιο – Όλυμπος».  Ακόμη, από τη δύναμη 7 ή 8 μεραρχιών θα ήταν δυνατή η διάθεση μια ισχυρής δύναμης [1-2 μεραρχίες] στα στενά του Κλειδίου, για να απαγορεύσει  τον άξονα Σκόπια – Μοναστήρι – Κοζάνη.

Πιστεύω ότι η απόφαση για τη διεξαγωγή της άμυνας σε δύο τοποθεσίες ήταν ένα τεράστιο  λάθος στρατιωτικής στρατηγικής της Ελληνικής ηγεσίας και του αρχιστράτηγου ειδικότερα. Παρά την επιμονή των Βρετανών στο να διεξαχθεί ο αγώνας στη τοποθεσία του Βερμίου, που κατ’ εμέ υπεδείκνυαν το ορθό, η Ελληνική στρατιωτική ηγεσία επέμενε σε μια ιδέα που εκ των πραγμάτων καταδίκαζε τον όλο αγώνα εναντίον των Γερμανών και των Ιταλών σε αποτυχία. Οι προσδοκίες από τη συμμετοχή της Γιουγκοσλαβίας στο πόλεμο ως συμμάχου της Ελλάδας ήσαν υπερβολικές και απεδείχθησαν υπερβολικές. Στο Κέναλι ήταν φανερό ότι οι Γιουγκοσλάβοι δεν ήσαν έτοιμοι για πόλεμο. Λογικά ο στρατάρχης Ντηλ θα μετέφερε στην Ελληνική ηγεσία την εικόνα αναρχίας που επικρατούσε στο Βελιγράδι. Αλλά και πως ήταν δυνατό οι ανέτοιμοι στρατιωτικά Γιουγκοσλάβοι να αντιδράσουν στο Γερμανικό στρατό, που πανέτοιμος βρισκόταν στο πλευρό τους. Έχω την άποψη ότι το ΓΣ μετά τη συνάντηση στο Κέναλι θα έπρεπε να κάνει δεύτερες σκέψεις για τις δυνατότητες των Γιουγκοσλάβων. Βεβαίως, ο εύλογα αναγκαίος χρόνος τη μεταφορά των δυνάμεων του ΤΣΑΜ στο Βέρμιο είχε περάσει, αλλά το ΓΣ έπρεπε να αντιληφθεί ότι η πιθανότητα το δεξί πλευρό του στρατού που μάχονταν στην Αλβανία να βρεθεί ξαφνικά ακάλυπτο, ήταν πλέον πολύ μεγάλη. Θα πρέπει όμως να σημειώσω ότι κρίνω με βάση την άνεση που δίνει η απόσταση του χρόνου, αλλά οι ηγέτες εκείνου του πολέμου είναι βέβαιο ότι βρέθηκαν προ σκληρών και τραγικών διλημμάτων. Δεν εγκαταλείπεται εύκολα εθνικό έδαφος. Δεν είμαστε Ρωσία για να παραχωρούμε έδαφος για να κερδίσουμε χρόνο.

Οι Έλληνες στρατιώτες αποχωρούν από τα οχυρά.

Είναι όμως σημαντικό να σημειώσουμε ότι όταν στη διεξαγωγή του πολέμου υπεισέρχονται πολιτικά ζητήματα, όπως είναι η εγκατάλειψη εθνικού εδάφους προκειμένου η άμυνα να διεξαχθεί σε ισχυρότερες και οικονομικότερες τοποθεσίες σε μεγάλη απόσταση εντεύθεν των συνόρων, η λήψη της σχετικής απόφασης  είναι πολύ δύσκολη, βαριά και αποτελεί ευθύνη της κυβέρνησης και όχι του αρχιστράτηγου. Ο αρχιστράτηγος αποτελεί το στρατιωτικό σύμβουλο της κυβέρνησης που εισηγείται με βάση το στρατιωτικό συμφέρον και η κυβέρνηση είναι εκείνη που αποφασίζει με βάση το εθνικό συμφέρον. Το ερώτημα είναι, αν ο πρωθυπουργός Κορυζής είχε τις ικανότητες να λάβει τόσο βαριές πολιτικές αποφάσεις.

Οι Γερμανικές δυνάμεις στα νώτα του ΤΣΔΜ;

        Επειδή η κατάτμηση των Ελληνικών δυνάμεων σε δύο τοποθεσίες για την αντιμετώπιση της Γερμανικής εισβολής, είχε σοβαρότατες συνέπειες και στους αγώνες που διεξήχθησαν εναντίον των Γερμανικών δυνάμεων στη Δυτική Μακεδονία, είναι αναγκαίο να εξετάσουμε συνοπτικά τη πορεία των κύριων σημαντικών στρατιωτικών γεγονότων στη περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας, το κρίσιμο πρώτο 15νθήμερο του Απριλίου 1941, για να μπορέσουμε να αντιληφθούμε τις ανάγκες και τις  δυσχέρειες που παρουσιάστηκαν, τις αποφάσεις που λήφθηκαν, αλλά και τις ενδεχόμενες παραλείψεις:

        1. Στις 7 και 8 Απριλίου 1941 και στα πλαίσια της κοινής δράσης που είχε συμφωνηθεί  μεταξύ των Γιουγκοσλαβικών και Ελληνικών δυνάμεων, οι ΙΧ και οι ΧΙΙΙ μεραρχίες του ΤΣΔΜ ενήργησαν επιθετικά κατά των Ιταλών, κατέλαβαν κάποια υψώματα και συνέλαβαν και 250 αιχμαλώτους. Οι Γιουγκοσλάβοι όμως δεν συμμετείχαν. Από τη 1000 ώρα της 8^ης Απριλίου και με την έγκριση του ΓΣ  οι «κοινές Ε-Γ επιχειρήσεις» ανεστάλησαν, λόγω πληροφοριών που έφθασαν και ανέφεραν ότι οι Γιουγκοσλαβικές δυνάμεις στη νότια Γιουγκοσλαβία είχαν διαλυθεί και η κατάσταση που επικρατούσε ήταν χαώδης. Οι πληροφορίες επιβεβαιώνονταν από την αθρόα είσοδο στην Ελλάδα μεγάλου αριθμού Γιουγκοσλάβων προσφύγων, στρατιωτικών και πολιτών, μεταξύ των οποίων και 6 στρατηγοί.

        2.  Ύστερα από τις παραπάνω πληροφορίες για τη δυσμενή εξέλιξη των επιχειρήσεων στη νότια Γιουγκοσλαβία, αποφασίστηκε η επέκταση της τοποθεσία του Βερμίου από τη λίμνη Βεγορίτιδα μέχρι και τα στενά του Κλειδίου προκειμένου να απαγορευθεί ο άξονας Σκόπια – Μοναστήριο – Κοζάνη. Στις 9 και 10 Απριλίου οι δυνάμεις του Συγκροτήματος «W» αναδιατάχθηκαν και μια δύναμη υπό το διοικητή της 6^ης Αυστραλιανής Μεραρχίας υποστράτηγο Μάκεϋ [«Δύναμη Μάκεϋ»] που περιελάμβανε και τη 1^η Βρετανική ΤΘ Ταξιαρχία, εγκαταστάθηκε αμυντικά στα στενά του Κλειδίου. Μετά από 2 ημέρες θα αποδειχτεί ότι η υπόψη δύναμη ήταν πολύ μικρή για να σταματήσει τους Γερμανούς έστω και προσωρινά. Δυτικότερα, τη κάλυψη της άνω κοιλάδας του Αλιάκμονα από τη κατεύθυνση της Φλώρινας, την ανέλαβε το ΤΣΔΜ με τη Μεραρχία Ιππικού και την 21 Ταξιαρχία πεζικού, οι οποίες εγκαταστάθηκαν στα όρη Βαρνούς και Βίτσι (Βέρνον) αντίστοιχα.

       3.  Το  XL Γερμανικό Τεθωρακισμένο Σ.Σ. [5^η κ’ 9^η ΤΘΜ, 73 Μεραρχία ΠΖ, «Σωματοφυλακή SS Α. Χίτλερ»] που ενεργούσε κατά της νότιας Γιουγκοσλαβίας, διέλυσε τις Γιουγκοσλαβικές δυνάμεις και στις 8 Απριλίου κατέλαβε τα Σκόπια, στις 9 Απριλίου το Μοναστήρι και στις 10 τη Φλώρινα.

        4. Όπως ήδη αναφέρθηκε, το Γενικό Στρατηγείο πληροφορήθηκε τα παραπάνω από το σύνδεσμό του στο Γιουγκοσλαβικό στρατό συνταγματάρχη Πετζόπουλο, αλλά πολύ πιθανό να θεώρησε τις πληροφορίες για τη κατάρρευση του Γιουγκοσλαβικού στρατού υπερβολικές, ή και συγκεχυμένες.

        5. Ο Στρατηγός Ουίλσον εκτίμησε ότι η τοποθεσία των στενών του Κλειδίου ήταν ασθενής και δεν μπορούσε να διατηρηθεί επί μακρό. Στις 10 Απριλίου πρότεινε στο Παπάγο οι δυνάμεις του να εγκατασταθούν στη κατά πολύ ισχυρότερη τοποθεσία «Σινιάτσικο – Βούρινο – Καμβούνια – Πιέρια – Όλυμπος». Η πρόταση εγκρίθηκε. Η «Δύναμη Μάκεϋ» θα κρατούσε τα στενά του Κλειδίου μέχρι να ολοκληρωθεί η σύμπτυξη των ΧΧ Και ΧΙΙ μεραρχιών από το Βέρμιο στο Σινιάτσικο και το Βούρινο αντίστοιχα και στη συνέχεια η 1^η Βρετανική ΤΘ Ταξιαρχία θα αναλάμβανε να επιβραδύνει τη Γερμανική προέλαση στο υψίπεδο της Κοζάνης. Μετά το πέρας της αποστολής της θα συγκεντρωνόταν στα Γρεβενά. Οι 6^η  Αυστραλιανή και η 2^η Νεοζηλανδική Μεραρχίες θα απαγόρευαν τις διαβάσεις της Πόρτας στα Σέρβια και  της Πέτρας και των Καρυών στον Όλυμπο αντίστοιχα.

        6. Στις 10 Οκτωβρίου ο στρατηγός Ουίλσων, κατά την επίσκεψή του στο στρατηγείο του ΤΣΚΜ δήλωσε προς το διοικητή του ΤΣΚΜ υποστράτηγο Καράσσο κατά το πλέον σαφή τρόπο, ότι «η σύμπτυξη των ΧΙΙ και ΧΧ μεραρχιών θα καλυπτόταν από τα Βρετανικά τμήματα στη τοποθεσία των στενών Κλειδίου τα οποία θα εξασφάλιζαν τη κατοχή της τοποθεσίας μέχρι το πέρας της σύμπτυξης των Ελληνικών δυνάμεων από τη τοποθεσία Βερμίου στη τοποθεσία Σινιάτσικο – Βούρινος».

        7. Η αποστολή των 2 μεραρχιών του ΤΣΚΜ στη τοποθεσία του Σινιάτσικου θα ήταν η κάλυψη από ανατολικά τη κοιλάδας του Αλιάκμονα, από την οποία διερχόταν η οδός Κορυτσά – Καστοριά – Γρεβενά, η βασική οδό συγκοινωνιών του ΤΣΔΜ. Η έγκαιρη εγκατάστασή τους στη τοποθεσία του Σινιάτσικου ήταν ζήτημα κρίσιμης σημασίας για το ΤΣΔΜ. Όμως οι ΧΙΙ και ΧΧ μεραρχίες συγκροτούνταν από παράταιρα στοιχεία, διέθεταν μειωμένη μαχητική ισχύ, πρωτόγονα μεταφορικά μέσα [πολλά «βοήλατα»] και στερούνταν ισχυρής συνοχής και πολεμικής εμπειρίας. Ο Καράσσος ανησυχεί για το αν ο μεραρχίες του θα μπορέσουν συμπτυχθούν έγκαιρα στη νέα τοποθεσία και για αυτό αποστέλλει στις 10 Απριλίου δυνάμεις της ΧΧ μεραρχίας για εγκατάσταση στο Σινιάτσικο. Θα είναι αυτές που θα αντιμετωπίσουν τους Γερμανούς στις 13 και 14 Απριλίου στη διάβαση της Κλεισούρας. Από την άλλη πλευρά ο στρατηγός Μάκεϋ συνεχίζει να παρέχει διαβεβαιώσεις για την εξασφάλιση της συμπτύξεως των Ελληνικών μεραρχιών και τη μεταφορά του Συντάγματος Δωδεκανησίων που αποτελούσε και τη πλέον ικανή δύναμη της ΧΧ μεραρχίας και του ΤΣΚΜ.

Σημείωση: Η διάταξη των δυνάμεων στο αριστερό δεν είναι απόλυτα ακριβής, αλλά δεν έχει ιδιαίτερη σημασία.

        8.  Η κατάσταση όμως στα στενά του Κλειδίου θα εξελιχθεί δυσμενώς. Στις 10/11 Απριλίου οι Γερμανοί θα λάβουν την επαφή με τη τοποθεσία Κλειδίου, στις 12 θα τη διασπάσουν και θα φθάσουν στο Αμύνταιο και από τις 13 θα αρχίσουν να προωθούνται προς τη Κοζάνη και προς τις διαβάσεις της Κλεισούρας και της Σιάτιστας. Οι Βρετανοί δεν μπόρεσαν να τηρήσουν τις διαβεβαιώσεις τους.

        9.  Ο κύριος όγκος της ΧΧ μεραρχίας θα αρχίσει να συμπτύσσεται από τις ανατολικές πλαγιές του Βερμίου τη Ν11/12 Απριλίου κάτω από ραγδαία βροχή και μέσα από δύσκολα μονοπάτια. Οι μονάδες θα ακολουθήσουν το ίδιο δρομολόγιο, θα αναμιχθούν και θα φθάσουν σε ένα χώρο συγκεντρώσεως αντί αυτών που τους είχαν καθοριστεί. Έτσι θα χαθούν οι οργανικοί δεσμοί και θα καταβληθεί μεγάλη προσπάθεια για να αποκατασταθούν σε κάποιο σημείο. Από εκεί θα κινηθούν προς τις διαβάσεις της Κλεισούρας και της Βλάστης οδικά ή πεζή, σε λασπωμένους δρόμους, σε μικρές ομάδες, διασταυρούμενες με Βρετανικές μονάδες που υποχωρούσαν προς νότο και με τους Γερμανούς στο πλευρό τους. Κατά τη μακρά πορεία τους θα εγκαταλείψουν πυρομαχικά, πολυβόλα και όλμους επειδή ήταν αδύνατο να τα μεταφέρουν με τα χέρια. Θα φθάσουν το βράδυ της 13^ης Απριλίου κατάκοπες, με μειωμένη δύναμη από τις διαρροές, με πεσμένο το ηθικό   και με ελάχιστα πυρομαχικά στο Σινιάτσικο. Στο Σινιάτσικο δεν θα φθάσει ποτέ το Σύνταγμα των Δωδεκανησίων. Παρ’ όλα ταύτα η «Σωματοφυλακή SS Α.Χ.», θα χρειαστεί να δώσει μια 24ωρη μάχη στις 13 και 14 Απριλίου για   να εκβιάσει τη διάβαση της Κλεισούρας. Το πρωί της 15^ης Απριλίου  η «Σωματοφυλακή SS Α.Χ.» θα κατέλθει στη κοιλάδα του Αλιάκμονα νότια της λίμνης της Καστοριάς. Εκεί, στη περιοχή του Αργούς Ορεστικού, θα έχει ταχθεί τις πρώτες πρωινές ώρες της 15^ης Αυγούστου μια μικρή δύναμη της ΧΙΙΙ μεραρχίας από το Ι/23 Τάγμα, τη ΧΙΙΙ Ομάδα Αναγνωρίσεως και μερικές πυροβολαρχίες με σκοπό να καλύψει από ανατολικά τη μεραρχία που συμπτυσσόταν από την Αλβανία. Στη περιοχή του Άργους Ορεστικού θα δοθεί μια ολοήμερη μάχη εκ συναντήσεως με την  «Σωματοφυλακή SS Α.Χ.», που θα δώσει το χρόνο ώστε οι μονάδες της ΧΙΙΙ μεραρχίας να συμπτυχθούν στη δυτική όχθη του Αλιάκμονα πριν την ανατίναξη των γεφυρών. Η διοικητής της ΧΙΙΙ μεραρχίας όταν έτασσε τη μικρή δύναμη στο Άργος Ορεστικό, δεν  γνώριζε ότι η διαβάσεις της Κλεισούρας και της Σιάτιστας είχαν καταληφθεί και ότι η οδός συγκοινωνιών του ΤΣΔΜ είχε αποκοπεί στο ύψος της Σιάτιστας.

        10.  Η ΧΙΙ μεραρχία θα ενημερωθεί για τη σύμπτυξή της μόλις στις 12 Απριλίου από το διοικητή του 1^ου Αυστραλιανού Σ.Σ. στο οποίο υπαγόταν και θα προαποστείλει ένα τάγμα στη διάβαση της Σιάτιστας, ενώ ο όγκος της θα αρχίσει να συμπτύσσεται τη Ν12/13 από τις ανατολικές πλαγιές του Βερμίου μέσα σε χιονοθύελλα εξ αιτίας της οποίας θα χάσει ένα μεγάλο μέρος της δύναμης της από οπλίτες της Θράκης που θα διαρρεύσουν προς τα ανατολικά, ή από μονάδες που θα πάρουν λάθος δρόμο.  Θα κινηθεί όλη την ημέρα της 13^ης Απριλίου, με ένα άλμα 70 χλμ, κάτω από αντίξοες καιρικές συνθήκες και με τους Γερμανούς στο πλευρό της προς της διάβαση της Σιάτιστας. Αποδιοργανωμένη, απομειωμένη από τις διαρροές, με διαλυμένο το ηθικό, με ελάχιστα πυρομαχικά και στερούμενη κάθε δυνατότητας να εκτελέσει την αποστολή της θα φθάσει το βράδυ της 13^ης Απριλίου στη τελική τοποθεσία. Η 9^η Γερμανική ΤΘ μεραρχία που θα προελάσει προς νότο, θα καταλάβει στις 14 Απριλίου τη Κοζάνη και στη συνέχεια θα στραφεί προς τη διάβαση της Σιάτιστας όπου 1 τάγμα της ΧΙΙ μεραρχίας που πρόλαβε να εγκατασταθεί εκεί, μεταξύ των οποίων και η Μοίρα Σκόντα των 150 χιλ [θα ρίξει 40 βλήματα εκ των οποίων δεν θα εκραγεί κανένα], ύστερα από ένα άδοξο ολιγόωρο αγώνα, θα υποχωρήσουν προς τον Αλιάκμονα.

Η 9^η ΤΘ μεραρχία, θα φθάσει στον Αλιάκμονα τα ξημερώματα της 15ης Απριλίου και η «Σωματοφυλακή SS Α.Χ.» το βράδυ της ίδιας μέρας και θα αποκόψουν την οδό συγκοινωνιών του ΤΣΔΜ. Οι Γερμανικές δυνάμεις θα βρεθούν στο πλευρό και τα νώτα του ΤΣΔΜ. Το ΤΣΚΜ θα πάψει να υπάρχει ως δύναμη ικανή να αναλάβει μάχιμη αποστολή. Οι Ελληνικές δυνάμεις μετά και τη μάχη στο Άργος Ορεστικό θα περάσουν στη δυτική όχθη του Αλιάκμονα, οι γέφυρες του Αλιάκμονα θα ανατιναχθούν και οι μεραρχίες του ΤΣΔΜ θα συνεχίσουν τη σύμπτυξή τους προς το Μέτσοβο ακολουθώντας τα ορεινά μονοπάτια της Πίνδου.